“Tyıym salynǵan doıby” degendi oqyrman birinshi ret kórip otyrǵan bolar. “Tyıym salynǵan kitap”,  “tyıym salynǵan meken”, “tyıym salynǵan jemis” belgili. Al “tyıym salynǵan doıby” degen qaıdan shyqty? Bul qyzyl tilmen kórkemdeý bolmasa poetıkalyq ásireleý emes. Tyıym salynǵan doıbynyń bary ras.

Pálsapanyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken danyshpandar doıbyny eki túrge bólgen: tekti doıby, teksiz doıby.

Kúndelikti ómirde oınap júrgen doıby “teksiz doıby” bolyp esepteledi. Al “tekti doıby” degenimiz tek qana handar men bıler oınaıtyn doıby. Oıynnyń negizgi ataýy «Qazaqtyń dana bı doıbysy». Biraq, keıinnen halyqqa túsinikti bolýy úshin arnaıy «Han doıbysy» degen ataý bergen.

Iá, bul doıbyny tek handar oınaǵan. Al qara halyqtan oıyn erejesi qupıa ustalǵan. Sebebi bul oıynnyń barlyq júrisi men qozǵalysy handyqtyń saıasatyna tikeleı qatysty. Handar men bılerdiń ustanǵan saıasaty, el basqarýy, jaza qoldaný, ekonomıkany kóterý men soǵys ashý, beıbit kelisimge kelý, kóterilis jasaý, tórelik etý bári – bári osy oıynǵa jınaqtalǵan. Sol sebepti handar bul oıyndy óte qupıada ustady. El – jurtqa taralyp ketýinen qoryqty. Sebebi bul oıynnyń júıesin bilip alǵan adam handyqtyń qalaı qurylyp, qalaı basqarylyp otyrǵanyn bilip alatyn.

Bul oıynyń shyǵý tarıhy sonaý úısinder zamanynan bastaý alady. Almaty oblysy, Esik aýdanynda júrgizilgen qazba jumystary kezinde Han doıbysynyń pil súıeginen oıyp jasalǵan tastary tabylǵan. Bir tań qalarlyǵy bul tastardyń bári qazaqtyń kádimgi kıiz úı pishininde jasalýynda.

«Altaý» degeni kim?

 El arasynda keń taraǵan «Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi, altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi» degen maqal bar. Bul maqaldy bárimiz tatý tursaq bizdi jaý ala almaıdy dep uǵamyz da, ári qaraı onyń maǵynasyna bas qatyryp jatpaımyz. “Tórteý túgel bolsa” degeni tórt qubylamyz teń bolsa degeni. Bul túsinikti. Al “altaý ala bolsa” degeni neni bildiredi? Nege jeti, nege segiz emes? Ne sebepti “alty” sany qoldanylyp tur. Bul maqal uıqasy kelgesin aıta salynǵan sóz emes. Altaý degenimiz osy “Han doıbysyndaǵy” alty keıipker: Han, Bı, Bek, Alash, Tentek, Qarasha. 

Iaǵnı, osy altaýy ala bolmaýy tıis. Eger osy altaý bir – birimen tatý turmasa el jaýdyń oljasyna aınalady. Bul oıynnyń basty keıipkeri – Han. Ol qarapaıym doıbydan áldeqaıda erekshe. Oıyn taqtasy, keıipkerlerdiń júrisi men oıynǵa tıgizetin yqpaly da basqasha. Bul oıynnyń logıkasy shahmattan kem túspeıdi. Munda bir eldiń saıasaty, ekonomıkasy, halyqtyń jaǵdaıy, tentegi men qarasha jurty túgeldeı qamtylady. Olardyń handyqta atqaratyn ózindik qyzmeti bar. Bir keıipker bir keıipkerdiń rólin atqara almaıdy. Árqaısysy ózine mindettelgen isin atqarady, onyń shekarasynan shyǵyp ketpeıdi.

Osy jerde bul doıbynyń ne sebepti tekti dep atalǵanyna toqtalyp óteıik. Qarapaıym doıbyda kez kelgen tas bı bolýǵa, han atanyp ketýine múmkindigi bar. Sonymen qatar teksiz doıbyda barlyq fıgýra birdeı, eshqandaı aıyrmashylyq joq. Al bul oıynda qarasha eshqashan han atana almaıdy, árkim oıyn sońyna deıin óziniń belgilengen fýnksıasyn atqarady. Qytaı aqylmany Konfýsıdiń: patsha – patsha, áke – áke, bala – bala ornynda bolýy tıis degen qaǵıdasyna uqsas.

Hannyń basty tulǵa ekenin aıttyq. Oıyn taqtasynda eki handyq maıdanǵa túsedi. Bul -  Aqedik jáne Kókedik handyqtary. Hannan bastap qarashaǵa deıin taqta ústinde qıǵashynan shep qurady. Bul oıyn túsingen adamǵa qan tógisten góri parasat maıdanyna jaqyn. Hannyń eki jaǵynda eki serigi bolady. Oń jaǵynda – serkesi, sol jaǵynda qyran búrkiti. Han taǵynyń oń jaq bóliginde halyq ornalasady. Bıler, bekter, alash, qarasha, tentek ret - retimen. El bolǵan soń onyń ishinde buzyǵy men túzigi de bolatyny belgili. Tentek osynyń mysalynan alynǵan fıgýra.

Han doıbysynyń teksiz doıbydan taǵy bir aıyrmashylyǵy munda jaý elin túgel joıyp jibermeıdi. Jalpy sany 12 fıgýranyń  6 fıgýrasynan aıyrylsa sol eldiń hany óziniń jeńilgenin moıyndap, halyq tizginin beıbit túrde jeńipaz hannyń qolyna beredi. Bul soǵys kezinde halyqty túgel qyryp almaýǵa, isti barynsha beıbit túrde sheshýge múmkindik beredi. Mysaly ózderin shahmattyń otany sanaıtyn Úndistandy alaıyq. Sol úndilerdiń eń myqty ımperatory Ashoka soǵysta qansha adamdy qyryp jibergennen keıin ózin úlken ókinishte ustady. Eń aqyrynda býddızm dinin qabyldap, rýhanı tazarýǵa den qoıdy. Al Han doıbysyn oınaǵan Qasym, Haqnazar, Táýke handarymyz noǵaılarmen, moǵoldarmen soǵysta úlken shyǵyndardan bas tarta otyryp halyqtyń teń jartysyn ózine qosyp aldy, Syr boıyndaǵy qalalar óz erkimen berildi, Jetisý jeri qazaqtar qolyna az – azdan ótip otyrdy. Munyń bári Han doıbysyndaǵy júris erejeleri bolatyn. Onyń qupıa saqtalýynyń taǵy bir sebebi osynda.

Bizdiń ómirimiz ıntellektýaldy oıyn. Osyndaı doıby túrin keńirek nasıhattap, dáriptemesek qaı el kelip bizdiń shyraǵymyzdy jaǵady? 2008 jyl QR Prezıdentiniń atyna jazylǵan hattan keıin qoldaý bildirilip,  QR Sport jáne týrızm mınıstrliginde qazaqtyń dástúrli oıyny bolyp tanyldy. Osydan keıin oıyn ótkizýge, ony qoldaýǵa kóptep qarjy bólinýi kerek edi. Alaıda sol kezden bastap sanasaq arada 10 jyl ýaqyt ótipti. Buıryq tek buıryq kúıinde qalyp otyr.

Saıys jeńipazdaryna qur temir medaldan góri qymyz quıatyn torsyq, segiz órim qamshy, almas kezdik, oqaly bórik syılap ulttyq ónerimizdi taǵy bir jańǵyrtýǵa bolar edi. “Rýhanı jańǵyrý” týraly gazet betinen oqý kerek emes. Shynaı ómirde  “Rýhanı jańǵyrý” kerek...!

Júsipbek Rysbek

“Álem halyqtary jazýshylary odaǵynyń” múshesi,

jazýshy, tarıhshy