H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıteti Atyraý oblystyq ákimdigimen birlesip latyn álipbıine kóshýge arnalǵan halyqaralyq konferensıa ótkizgenin habarlaǵan bolatynbyz. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń "Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý" maqalasynda qazaq tili grafıkasyn latyn álipbıine aýystyrý tapsyrmasy basym baǵyt bolǵany belgili. Osy oraıda konferensıada aıtylǵan súbeli oılar men oqylǵan baıandamalar týraly Atyraý gazeti jarıalaǵan tolyqqandy materıaldy nazarlaryńyzǵa usynamyz. 

«Qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý: jahandaný jaǵdaıyndaǵy memlekettik tildiń damýy». Osyndaı taqyryppen Atyraýda seısenbi kúni halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótti. Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynan týyndaıtyn ult aldyndaǵy negizgi mindetterdiń biri – latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıin qoldanysqa engizý máselesi talqylanǵan konferensıada halyqaralyq, respýblıkalyq deńgeıdegi sarapshy-ǵalymdardyń pikirleri tyńdaldy. Latyn grafıkasyn áldeqaıda erterek qabyldaǵan túrkitildes elderdiń tájirıbesi, qazaq ǵalymdary usynǵan jańa álipbı úlgisiniń lıngvo-psıhologıalyq, fonetıkalyq tustary sarapqa salyndy.

Konferensıa jumysyna arnaıy qatysqan Atyraý oblysynyń ákimi Nurlan Noǵaev álipbı aýystyrý jumysynyń kezeń-kezeńmen júzege asyrylatynyna toqtaldy. «Álipbı aýystyrý – tarıhı oqıǵa. Latyn álipbıine kóshýge qatysty jahandyq tájirıbemen qatar, ǵylymı-teorıalyq, ádistemelik jáne qoldanbaly baǵyttaǵy zertteýler de qundy. Bul proses memlekettik til – qazaq tiliniń damýyna, zamanaýı ǵylym men tehnologıa tiline aınalýyna yqpal etedi» dep atap ótti ol. Atyraý oblysy ákimdigi men H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıteti birlesip uıymdastyrǵan konferensıaǵa QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń komıtet tóraǵasy Qýat Borashev, Túrkitildes memleketter yntymaqtastyq Keńesi Bas hatshysynyń orynbasary Omer Kodjaman, Ázerbaıjan, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstan elderiniń ǵalymdary, sondaı-aq, otandyq ǵalymdar, lıngvıser qatysty.

Baqytjan  HASANULY, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń  profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory:

Akýt nusqa sosıolıngvıstıkalyq talaptarǵa saı kelse…

Qazirgi ádebı tilimiz ben aımaqtyq sóılenimder qatarynda jerge baılanysty úsh baǵytta «Atyraý» sózi qoldanylady. Mysaly, «Atyraý» sózi qala men oblys ataýy, ný shópti keń alqap pen sortań jer degen maǵynadaǵy jazylýy qandaı bolýy tıis? «Atyraw» dep jazsaq, bul sózdiń dybystalýy Atyrauý bolady da, sóz sońynda ántek u dybysy artyq shyǵatyn sıaqty. Múmkin, qala, oblys ataýy Atyraw, Semeı jaǵynda «shóp shyqpaıtyn sortań jer» degen maǵynada qoldanylatyn «Atyraý» men Kaspıı mańynda qoldanylatyn «ný shópti keń alqap» maǵynasyndaǵy «Atyraý» sózin atyray túrinde jazýǵa bolar? Bul suraqqa jaýapty atyraýlyqtardan góri fonetıser bergeni durys. Jáne sosıofonetısterdiń de pikirsaıysqa qatysqany jón.

Ǵalym retindegi pikirim, álipbıdiń sońǵy qabyldanǵan (akýt) nusqasy sosıolıngvıstıkalyq (sosıofonetıkalyq) talaptarǵa saı emes. Sondyqtan da, aldymen latyn grafıkasyna kóshirýdiń ustanymdaryn naqtylaý  kerek.

Eń aldymen, álipbıdiń keıingi qabyldanǵan (akýt) nusqasy jóndeýdi qajet etedi. Bul rette A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń mártebeli fonetıseri daıyndaǵan «Ulttyq álipbıdiń» durys túzilgenine sosıofonetıkalyq turǵydan kóz jetkizýge ábden bolady. Bul jerde qazaq tiline múltiksiz qyzmet etetin qazaq álipbıin aǵylshyn pernetaqtasyndaǵy 26 tańbaǵa tańýǵa múlde bolmaıdy. Demek, zamanaýı kompúterdiń álipbıimizdi negizge alyp, qyzmet kórsetýin qamtamasyz etý jolynda naqty is-sharalar júzege asyrylýy tıis.

Qoryta aıtqanda, jańa álipbı retinde usynylyp otyrǵan tehnıkalyq (ınternet) álipbı qabyldansa, tilimiz kompúterge ıkemdeledi, aǵylshyndaný borany soǵady da, tilimizdi birjola joǵaltamyz, al, tilimizdiń ishki zańdylyqtaryna negizdelgen «Ulttyq álipbı» jalpyhalyqtyq qoldaýǵa ıe bolsa, Qazaqstan qazaqtildi elge aınalady da, memlekettik tilimiz ben qazaq-orys-aǵylshyn úshtildiligi qýatty halyqaralyq qatynas quralyna aınalady.

Sherýbaı   QURMANBAIULY, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń  doktory:

Termınologıa emlesimen pysyqtalsa…

Asa muqıattylyq tanytatyn máseleniń biri – shet tilderinen engen termınderdiń jazylýy. Álipbı aýystyrýdyń qaı kezeńin alyp qarasaq ta, til mamandaryna osy máseleni sheshý mindeti júktelgen.

Alysqa barmaı-aq, táýelsizdik tusyndaǵy termınologıa damýynyń jańa kezeńine toqtalsaq, termın, termınologıa máseleleri qarqyndy zerttelip, termınjasam úrdisi, termın shyǵarmashylyǵy aldyńǵy kezeńmen salystyrǵanda edáýir jandanǵanymen, shet tilderinen termın qabyldaý tártibi berik ornyǵyp, olardy tilimizdiń dybystyq júıesine ıkemdep jazýdyń naqty emle erejeleri jasalyp, resmı qoldanysqa ene qoımady. Alashtyq qaǵıdat pen keńestik qaǵıdattar qatar qoldanylǵandyqtan, shet tilderi sózderi burynǵy jolmen orys tili orfografıasy boıynsha qabyldanyp jatsa, ekinshi jaǵynan az da bolsa tilge ıkemdelip jazylǵan termınder men jańadan jasalǵan termınder qoldanysqa endi.

Qoldanysqa usynylyp otyrǵan latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbıimizden kırıllde bolǵan ó, s, sh, e, ıý, ıa jáne , tańbalary alynyp tastaldy.

Aǵylshyn tili men keıbir roman-german tilderi mamandary túbi grek, latyn, aǵylshyn, nemis, fransýz bolyp keletin termınderdi «sıa» orys qosymshalarynan aıyryp, túpnusqaǵa jaqyndatyp jazýdy usynýda. Mysaly: motivation – motıvatıon//motıveıshn (motıvasıa emes), privatization–prıvatızatıon // prıvatızeıshn (prıvatızasıa demeı nemese jekeshelendirý dep aýdarmaı, prıvatıon nemese prıvattaý) túrinde alý sıaqty usynystar aıtylýda. Demek, álipbı aýystyrý barysynda shet tili termınderin qabyldaý men jazý shyn mánindegi qazaq tiliniń orynsyz burmalanǵan zańdylyqtaryn qalpyna keltiretin jazý reformasyna ulasýyn basty nazarda ustaǵan jón.

Shahıda SHAHABITDINOVA, Ózbekstan Respýblıkasy Andıjan memlekettik ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty:

Jazý  úlgisi – til  emes

Álemde álipbı máselesi jyldan jylǵa kúrdelenip keledi. Nege? Onyń túrli sebepteri bar. Qazir lıngvıs mamandardyń sany óte az. Al, prızmanyń ekinshi bóligindegi osy taqyrypqa qyzyǵýshylyq tanytyp júrgender lıngvıs mamandar emes. Olar – áleýmettik-gýmanıtarlyq salada tájirıbe jınaǵan ıntellektýaldar toby. Al, tildi qoldanýshylar álipbı máselelerine nazar aýdara bermeıdi. Sonymen, qarapaıym qoldanýshyǵa qandaı álipbı tıis? Halyq pen jazý arasyndaǵy qatynas qandaı bolýy kerek? Qazirgi mindet – osy máselelerdiń ara-jigin anyqtap, jan-jaqty zerttelgen tujyrymdamalar jasap shyǵarý.

Kórnekti teoretık-lıngvıst ǵalym Bodýen de Kýrteneniń jazýynsha, jazý – til emes. Demek, til men jazý arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtý úshin de, jazýdyń jańa úlgisin tańdaý prosesi yjdaǵattylyqty, muqıattylyqty qajet etedi.

Maıyl  ASKEROV, Ázerbaıjan Ǵylym Ulttyq Akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor:

Grafema birkelkiligi mańyzdy

Qazaq álipbıiniń jańa úlgisin qabyldaý – eń aldymen túrkitildes halyqtardy ózara jaqyndastyrýǵa baǵyttalǵan qadam. Sonymen birge, bul álemdik mádenıet ıntegrasıasyna kirigýdiń tıimdi joly.

Túrkıa, Ázerbaıjan, Ózbekstan jáne Túrkimenstan elderiniń búginde latyn grafıkasyn qabyldaǵany belgili. Osynaý uly kóshke Qazaqstan da qosylyp jatyr. Endi biryńǵaı álipbı úlgisi arqyly, barlyq túrkitildes halyqtar kez kelgen túrki tilindegi mátinderdi kedergisiz oqı alatyn bolady. Ýaqyt óte kele bul qubylys Tolerantty túrki birligi keńistiginiń qalyptasýyna ákelýi múmkin. Ázerbaıjan eli latynǵa kóshý prosesin otyz jyl buryn bastady. Sol kezeńnen beri latyn grafıkasyndaǵy ázerbaıjan tiliniń elektrondy bazasy jasaqtalyp keledi. Bul baǵyttaǵy tájirıbemizben Qazaq elimen bólisýge daıynbyz.

Eń aldymen, til – lıngvo-psıhologıalyq qubylys. Demek, álipbıdi jasaý kezinde lıngvo-psıhologıalyq baǵyttaǵy eń negizgi erejelerdi nazarda ustaǵan abzal. Ǵajaby sol, atalǵan erejelerdiń segizi latyn grafıkasyna negizdelgen jańa qazaq álipbıinde saqtalǵan. Salystyrý úshin aıta ketsek, arab, persıd tilderinde bul erejelerdiń tórteýi, fransýz tilinde beseýi, ıtalán, ıspan tilderinde altaýy ǵana saqtalǵan. Dese de, Qazaqstan álipbı úlgisindegi negizgi erejeniń qalys qalǵan eki tarmaǵyn da nazarǵa alsa, bul tildiń tolyqqandy damýyna jaǵdaı týǵyzady.

Birinshiden, qabyldanǵan árip nemese grafema múmkindigine qaraı birkelki dybystalýy tıis. Mundaıda biregeı fonema talaptary saqtalady. Áıtpese, túrik, ázerbaıjan tildi adam – I, i; U, u; U, u; Y, y dybystaryn oqyǵan kezde qıyndyqqa tap bolýy múmkin. Ekinshiden, qosarlylyqtan arylý. Bul bir dybysty eki nemese odan da kóp grafemaǵa telý qısynsyz degen sóz. Bir grafemaǵa birneshe dybys berý de tildi úırenýshiniń shatysýyna alyp keledi. Qoryta aıtqanda, latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi lıngvo-psıhologıalyq talaptarǵa tolyqtaı sáıkes keledi. Álipbıge engizilgen grafemalar da latyn standarttaryna jaýap beredi.

Bolat  JEKSENǴALIEV, QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń  Batys Qazaqstan oblysy boıynsha fılıaly dırektorynyń orynbasary:

Noqat-núktelerdiń qyzmeti  naqtylansa…

Jańa álipbı jobasynda birden baıqalatyn erekshelik – tól dybystardy tańbalaýda noqat-núktelerdiń qoldanylýy. Emle erejesinde noqat-núktelerdiń jazý júıesindegi qyzmeti naqty da túsinikti bolǵany jón. Sondyqtan, álipbı júıesindegi bul arnaıy belgini qazaq tili daýysty dybystaryn (jup daýystylardyń jińishke syńaryn) tańbalaýda ǵana qoldanýdy usynamyz. Bul arada «A.Baıtursynuly qısyny» boıynsha jińishkelik belgi, dáıekshe qoldanýdy usynǵan belgili fonetıs-ǵalym Á.Júnisbek tujyrymyn qoldaımyz. Iaǵnı, arnaıy belgi arqyly tek jup daýysty dybystardy ajyratyp qana qoımaı, qazaq tiliniń úndesim (sıngarmonızm) zańdylyǵyn, ıaǵnı býyndardyń jýan, jińishke aıtylymyn jazýda kórsetetin arnaıy belgige ıe bolar edik. Bul tildi tanýǵa, qabyldaýǵa, úırenýge jeńil ári túsinikti bolatyny sózsiz. Osy jup daýystylar qataryna «y-i» daýystylary da jatady. Sondyqtan, júıe saqtalý úshin bul daýystylardy da jińishkelik belgimen ajyratqan durys, sonda qazaq tiliniń 9 daýysty dybysy 4 jup bolyp álipbıde tańbalanady. Mysaly: a – a – e (a-á-e), o – o, (o-ó), u – u (u-u), i – i` (y-i). Arnaıy jińishkelik belginiń mártebesi men qyzmeti naqtylansa, álipbıde ár daýystylar jubynyń tek jýan syńary ǵana berilmek.

Ekinshiden, daýyssyz dybystardy tańbalaýda noqat-núkteni qoldaný kerisinshe qısynsyz. Tabıǵaty múldem bólek dybystardy (ı – i, ý – y) noqat-núktemen ajyratý bul belgini qoldanýdaǵy júıege kelmeıdi jáne túrli qıyndyqtar ákeledi.

Taǵy bir másele, kirme áripterdi qoldaný. Jańa álipbı quramynda «ıa, ıý, ó, e, sh, s, , » tańbalarynyń bolmaýy týǵan tildi ózge tildiń yqpalynan aryltý maqsatyna saı keledi. Óte durys. Joba avtorlary kirme dybys, áripterden jartylaı qutyldyq dep otyr. Biraq, jobada usynylǵan «ch (ch), v (v), f (f), i (ı), h (h, h)» áripteri de qazaq tiline jat dybystardyń tańbalary emes pe? Bulardy qaldyrýdyń qandaı ǵylymı negizi bar?

Muhtar  MIROV, Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń dosenti, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty:

Bir árip – bir dybys

Latyn negizdi qazaq álipbıinde mynadaı máseleler eskerilýi kerek. Eń aldymen, ǵalymdar álipbıde basy artyq dybystardyń bolmaýyna nazar aýdarýy tıis. Ekinshiden, álipbı quramyndaǵy «sh» men «ch» dybystarynyń sońǵy usynylǵan álipbı úlgisinde eki árippen berilýi – «bir árip – bir dybys» qaǵıdasyna saı kelmeıdi. Sondyqtan, qazaq tilinde belsendi qoldanatyn «sh» dybysynyń eki árippen berilýine kelisýge bolmaıdy.

Latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi degen ýaqytta jazý emlesine baılanysty eskerilýi tıis dúnıeler de bar. Máselen, orys tilinen engen kirme sózder qazaq tiliniń fonetıka-fonologıalyq tabıǵatyna sáıkes jazylýy qajet. Sondaı aq, «q», «h» dybystaryna baılanysty týyndap jatqan talas pikirler rettelýi tıis. Iaǵnı, qaı dybysqa basymdyq berý máselesi sheshimin tapsa deımiz.

Jáne shet tilden engen termınderge olardyń ǵylymı mánin joımaı, ıaǵnı, qazaqı úndestik zańyna saı sıpat berý qajet. Jalqy esimderdi ulttyq bolmysqa shaqtaý máselesi de latyn jazýyna kóshý sharalary aıasynda  qosa júzege asyrylýy tıis.

Omer  KODJAMAN, Túrkitildes memleketter yntymaqtastyq Keńesi Bas hatshysynyń orynbasary:

Biryńǵaı álipbı úlgisine jaqyndyq bar

Keńes Odaǵy qulaǵannan keıin Ázerbaıjan, Túrkimenstan, Ózbekstan elderiniń, Gagavýz Avtonomdy Respýblıkasy men Qyrym Avtonomdy Respýblıkasynyń latyn grafıkasyna kóshý týraly sheshim qabyldap, naqty qadamdarǵa kiriskeni belgili. Latyn qarpine negizdelgen álipbıge kóshý prosesi kezeń-kezeńimen júzege asty.

Atalǵan elder latyn qarpin bastapqyda kırıll árpimen birge qoldanyp júrdi. Nátıjesinde, Ázerbaıjan 2000 jyly alǵashqy bolyp latyn grafıkasyna tolyqtaı kóship aldy. Jańa álipbı úlgisine kútpegen jerden kóshý Ázerbaıjan ishinde bastapqyda problemalar týǵyzdy. Latyn grafıkasynyń sol kezderde mektepterde oqytyla bastaǵanyna qaramastan, ınternet, apparattardy paıdalanýda qıyndyqtar týdy. Gazet satylymynyń quldyrap, keıbir aqparat quraldarynyń jazý tilin orysshaǵa aýdarǵany da belgili. Dese de, qysqa merzim ishinde bul máseleler sheshilip, halyq latyn grafıkasyn tolyqtaı qabyldady.

Latyn grafıkasyna negizdelgen álipbı máselesinde Túrki keńesi men Túrki akademıasy kóptegen zertteýler júrgizdi. Ondaǵy maqsat – túrki álemine ortaq álipbı jasap shyǵarý edi. Atalǵan máselege oraı, Biryńǵaı álipbı úlgisi boıynsha ortaq termınologıa keńesiniń birlesken otyrysy 2012 jyldyń 16 qarashasynda ótti. Nátıjesinde Birlesken keńes Birinshi túrkologıalyq kongrestiń tájirıbesine súıene otyryp, biryńǵaı álipbı úlgisin jasap shyǵardy.

Bakın komısıasy qabyldaǵan álipbı úlgisi men «Zamanaýı túrki álipbıi halyqaralyq sımpozıýmynda» qabyldanǵan álipbı úlgisimen arada eki áripte ǵana aıyrmashylyq bolǵan edi. Osylaısha, birlesken jumystar túrki áleminiń biryńǵaı álipbıiniń jasalýyna alyp keldi. Qazirgi tańda atalǵan álipbı úlgisin Túrki keńesi men Túrki akademıasy ózara hat almasý prosesine paıdalanyp keledi.

Qazaq álipbıin latyn grafıkasyna negizdep qaıta jasaqtaý prosesi bastalǵan ýaqytta biz Biryńǵaı álipbı úlgisi boıynsha ortaq termınologıa keńesiniń jumysyn jáne ózge túrkitildes memleketterdiń latyn grafıkasyna kóshý baǵytyndaǵy zertteý jumystaryn Qazaqstanǵa arnaıy joldaǵan bolatynbyz. Qazaq elinde qabyldanǵan sońǵy álipbı úlgisinde atalǵan jumystardyń eskerilgenin baıqap otyrmyz.