Qazaq qoǵamynda ult, til, din, dilge qatysty qordalanǵan máseleler jóninde pikir bildirip, qalam terbep júrgen aqyn Myrzan Kenjebaımen quldyq sana, tildiń shubarlanýy, qazaq tiliniń múshkil hali jóninde suhbattasqan edik.

— Sizdiń oıyńyzsha, bútin bir qazaq ultyn qorlaıtyn pikirlerdiń kóbeıýine jáne ózge ult ókilderi onyń esh ımenbesten ashyq jarıalaýynyń sebebi nede?

— Qazaqqa til tıgizip, qorlyq, zorlyq kórsetkenderdiń kóbi – orystar. Ústem ult retinde shovınızm, agresıa ábden sanasyna, qanyna sińgen. Tabanynyń astynda ezilip jatqan ult kúnderdiń kúninde «táýelsizbin» dep keýdesin kergeni, árıne, olarǵa unamaıdy. Biraq biz qatty asqaqtap ta ketken joqpyz. Táýelsizdik alǵanymyzǵa 27 jyl ótse de, orystyń tilinde sóıleımiz, orys ne istese, sony istep, orys ne ishse, sony ishemiz, ne jese, sony jeımiz. Biz áli quldyq sanadan arylǵan joqpyz. Qazaqty kemitý burynnan bar nárse. Qazaqtardy «chýrkı», «baran» deıtin. Osy ádetinen birden aryla almady. Bir halyqty jamandaýǵa eshkimniń quqyǵy joq. Desek te «Shovınızm – orystardyń qanyna sińgen ulttyq aýrýy» degen sóz bar. Qanyna sińip ketken aýrý bolǵandyqtan buǵan búkil ultty kinálaı almaısyń ǵoı, biraq qazaqtarǵa til tıgizip, qazaqsha sóılegeni úshin qol jumsap, jigitterin óltirip jatqany bizdiń nemquraılyǵymyzdan. Táýelsiz memleket boldyq, tilimizdi, ulttyq sana sezimimizdi retke keltireıik degen maqsattardy oryndaýdyń ornyna, qysy, jazy toı toılap júrmiz.

Kúni keshe Astanaǵa baryp qaıttym. Qazaqtyń qara domalaq balalary túgel oryssha sóıleıdi.

Alash qaıratkeri Sultanbek Qojanov bylaı deıdi, «Qazaqstannyń astanasy kileń ádemi, jańa, zamanaýı úılerden turýy mindet emes. Qazaqstannyń astanasy meıli kıiz úıden tursyn, qalyń qazaq turatyn jer bolý kerek». Goloshekın danyshpan eken. Onyń kezinde Qazaqstannyń astanasy qazaqtar kóp turatyn Qyzylorda boldy. İs-qaǵaz, jınalystar qazaq tilinde júrgizildi. Goloshekın keldi de Qazaqstan astanasyn Almatyǵa kóshirdi. Astanamyz Almaty bolǵan ýaqyttan bastap qazaqtyń tili shubarlandy. Almaty qalaı sóılese, baspasóz de solaı sóıleı bastady.

Endi astana Astanaǵa kóshirildi. Astanaǵa ońtústik turǵyndaryn kóshirip, halyqty qazaqshalandyryp jatyr eken-mys. Bul kerisinshe orystandyrý saıasaty. Temirtaý, Qaraǵandyǵa baratyn qazaqtardyń bári orystanyp barady. İs-qaǵazdary orys tilinde, teledıdardy qosyp qalsań, orys tilinde saırap jatady. Ońtústikte qazaqsha sóılep júrgen qazaqtyń qara domalaq balalary orys tilinde sóılep júr. Óıtkeni orta sondaı. 

Qazaqstanǵa kelgen kez kelgen sheteldik 1, 2 saǵattan keıin Qazaqstanda qazaq tilin bilýdiń qajettiligi joq ekenin birden túsinedi. Tili mundaı haldegi ulttyń atqaratyn róli de asa mańyzdy bolmaıdy. Osyny baıqaǵannan keıin kim kóringen qazaqty basynady.

21 ǵasyrda orys tilin maqtan tutatyn eki-aq halyq qaldy. Biri – mádenıet, bilimi artta qalǵan,  tili, ǵylymy damymaǵan chýkchalar... Sol chýkchalarda oryssha sóıleý áli kúnge deıin sán. Olar orys tilinde jaqsy sóılegen saıyn bilimdi bolyp kórinemiz dep oılaıdy. Chýkchalarmen qatar qazaqtar da dál osyndaı pikirde.

Keshe Astananyń 20 jyldyǵyn toılap jatqanda Reseıdiń raketasy Oralǵa qulap, jer órtendi. Soǵan qatysty bir aýyz qarsy sóz aıtylmady. Shyn táýelsiz el bolsaq, Reseıge nota jiberýimiz kerek edik qoı.

Reseıdiń kez kelgen qalasyna baryp, bir orysty toqtatyp alyp «Qazaqsha sóıle» dep aıtyp kórshi, sol jerde «basyńdy kesip alady».

Áli esimde túnde kóshede kele jatqan eki mas orysty bireýler uryp ketken. Máskeýdiń sol kezdegi meri Lýjkov Nazarbaevqa eki orysty jaqtap, narazylyq bildirdi.

— Keıbireýler «áldekimderdiń qazaqtarǵa til tıgizgenine mán berýdiń, olardyń deńgeıine túsýdiń qajeti joq» degen pikirde. Sizdiń oıyńyz?

— Halyqta eldi «Qytaı basyp alady» degen qorqynysh bar. Qytaı Reseı sekildi eshýaqytta aspannan bombylap, jerden atqylamaıdy. «Soǵys qaıda bolsa orystar da sonda» deıdi ózderi. Qytaı aqyl, oımen, saıasatpen keledi.

Internette Edýard Lımonov sekildiler «Qazaqstan ejelden orystyń jeri», «Qazaqstandy bes-aq kúnde basyp alamyz» dep bósip júr.

Eger tarıhqa júginetin bolsaq, Astrahan, Orynbor, Orski, Volgograd, Saratov qazaqtyń jeri. Saratovta, Orynborda, Orskide qaptaǵan qazaq turady. Biraq bul jerlerde Qazaqstandaǵy sekildi qazaq balabaqsha, mektep  ashtyrtpaıdy. Mektep túgili qazaq synybyn ashpaıdy.

Biz halyqaralyq uıymdarǵa súıene otyryp, zańymyzdy qataıta alamyz. Bizdiń aqparat keńistigimiz Reseıdiń qursaýynda. Onda Reseıdiń saıasaty júrgiziledi.  

— Óskemendegi «Vostochnık-3»   qoǵamdastyǵyna qarasty saıajaı turǵyndary atalǵan qoǵamdastyq basshysy Shýshannıkov G.P jınalystardy, is-qaǵazdardy orys tilinde júrgizetinin aıtyp, narazylyq tanytýda. Shýshannıkov is-qaǵazdardy qazaq tiline aýdarýdan úzildi-kesildi bas tartyp otyr. Halyq narazylyǵyn bildirip quzyrly organdarǵa aryzdansa da másele sheshiler emes.

Qazaqstanda qazaq tiliniń quqyǵy osylaı taptalýy, jalpy elde osyndaı másele týyndaýyna ne sebep?  

— Bizde zań shıki. Barlyǵy aınalyp kele tilge tireledi. Lıngvısıkada joq «qos tildilik», «orys tili ultaralyq til» degendi taýyp aldyq. Reseıde 400-den astam ult turady. «Bizde 130 ult ókili turady» deıdi. Eshqandaı 130 ult ókili joq. Azǵantaı dıasporalardy ult retinde tirkegen. Qazaqstanda qazaqtyń ózi 70 paıyzdan asyp ketti. Qazaqstanda turatyn ózge ult ókilderiniń 90 paıyzy túrki tildi. Bul degenimiz olar qazaqsha biledi degen sóz. Tek bir orysqa bola barlyǵyn oryssha qylyp otyr. Sondyqtan Shýshannıkovke eshteńe isteı almaısyń.

QR Premer-mınıstri Baqytjan Saǵyntaev Shymkentke baryp «Orys tili bizge qudaıdyń bergen baǵy» degen edi. Sol kezde "Saǵyntaevtyń baqyty búkil Qazaqstannyń baqyty emes" dep maqala jazdym. Premer-mınıstrdiń ózi solaı aıtsa, oryssha sóılegenderge qazaq tilinde jaýap beregenimiz úshin jaýapqa tartylatyn bolsaq, Shýshannıkovtiń kúshine minýi tańǵalarlyq jaǵdaı emes.

Kórshi Ózbekstanda ana tiline kóp mán beredi. Osy rette Ózbekstanda basymnan ótken jaǵdaı esime túsip otyr. Ustara alý úshin dúkenniń birine kirip, orys tilinde baǵasyn surap edim, ózbek «Qazaqsha túsinemiz» dep jaqtyrtpaı qarady. Uıalyp kettim. Ketip bara jatqanda, «Bul qazaqtar orys bolyp ketken» dedi janynda turǵan ózbekke. Durys aıtady!

— Ulttyq rýhty kóterý úshin ne isteý kerek?

— Adamzattyń azamaty bolý úshin eń áýeli óziniń ulttyq dástúrin, ultyn qurmetteý kerek. Úsh tildilik – ultty joıýdyń eń ońaı tásili. Máselen, Oljas Súleımenov. Ony qazaqtyń aqyny dep aıta almaımyn. Qazaq tiline qarsy shyǵyp kele jatqan da Oljas, «Kazahskaıa respýblıka» emes, «Respýblıka Kazahstan» deıtin de Oljas. Imanǵalı Tasmaǵambetov 2006 jyly Almatyda is-qaǵazdardy qazaq tiline aýdarǵysy kelgende, oǵan qarsy shyqqan da Oljas. Orystar neshe ret «Orys poezıasynyń antologıasyn» shyǵardy. Oǵan Oljasty kirgizgen joq. Oljas qaıtys bolǵanda «Skonchalsá velıkıı rýsskıı poet» dep jazbaıdy eshkim. Ol qazaq bolyp ta jarytpady. Osyny bile tura balalarynyń atyn Oljas dep qoıatyndarǵa tańym bar.

Áńgime adam esimderine oıysqan eken, onda Dımash degen esim týraly da aıta keteıin. Dinmuhammed Meńdahmetuly Qonaevty orys dostary Dınmýhammed degen joq, "Dıma, Dmıtrıı" dedi. Dinmuhammedtiń ákesiniń aty - Meńdahmet bolǵan. Dinmuhammed Qonavtyń tatar bolǵany jasyryn emes. Ony jaǵympaz qazaqtyń shaldary "Dımash" qylyp aldy.

— Qazaq tiliniń burmalanýy, durys qoldanylmaýy týraly kóp aıtasyz. Keleshekte til tazalyǵy saqtalmaýy múmkin dep qorqasyz ba?

— Qazaqtyń tili shubarlanyp boldy. Tele jýrnalıser «suranysqa ıe», «qazaqtardyń sany 30 paıyzdy quraıtyn edi» degen sekildi sózderdi qoldanady. Ol orystyń «sostavláet» sóziniń tikeleı aýdarmasy. Ony alyp tastaıyn dese quldyq sanasy jibermeıdi.

— Quldyq sanadan aryla almaı júrýimizge ne sebep sonda?  

— Halyqtyń rýhy sónip qalǵan. Soǵan qaramastan maqtanshaqpyz. «Erjúrek, batyr halyqpyz» dep maqtanamyz. Tipti oqý oryndarynda tarıhty durys oqytpaıdy. Mektep oqýlyqtarynda da, ýnıversıtetterde de aıtatyndary «Jońǵar shapqynshylyǵy». Biraq Qazaqstanda jońǵarlarmen qandy qyrǵyn bolǵan joq. Ara-tura bir-birin shaýyp ketip otyrǵan. Abylaı hannyń sheshesi jońǵardyń qyzy bolǵan. Abylaıdyń ekinshi áıeli joǵardyń qyzy. Abylaı jońǵar Ámirsanamen dos bolǵan. Al qazaqtyń rýhyn sóndirgen, qazaqtyń tilin shubarlap búldirgen jońǵar da, qytaı da emes, orys. Qazaq tilinde sóılegende jońǵar nemese qytaı tilin aralastyryp sóılemeımiz ǵoı.

1991 jyly KSRO qulaǵanda qazaqtardyń sany 10 mıllıon boldy. Ózbekter 16 mıllıon edi. Sodan beri 27 jyl ótti. Osy ýaqyt aralyǵynda qazaqtar 12 mıllıon boldy, ıaǵnı 27 jylda 1,5 paıyzǵa ǵana óstik. Al ózbekter 34 mıllıonǵa jetti. Muny kóbi Ózbekstandaǵy ózge ult ókilderin ózbek dep jazǵanymen túsindirmek bolady. Biz de Qazaqstandaǵy ózbekti, uıǵyrdy qazaq dep jazaıyq.

— Tobyrlyq mádenıet máselesin de kóp kóteresiz, qazaq jurtyn ulttyq mádenıetke qalaı baýlı alamyz?

— Halyqtyń qarnyn toıdyryp, oıyn-saýyqty kórsete berseń boldy. Mundaı jaǵdaıda ulttyń namysyna, bolashaǵyna qatysty máselelerdi oılamaıdy. Bul halyqty sanasyz qylýdyń eń qorqynyshty saıasaty. 27 jyldan beri osyndaı saıasat júrip kele jatyr. Telearnany qashan kórseń de oıyn-saýyq, ázil-qaljyńdy kórsetip jatady. Telebaǵdarlamalardyń deni «Juldyzdar jaınaıdy», «Juldyzdar jekpe-jegi» degenge saıady.

Al ánderdiń sózderi ol bir áńgimege arqaý bolatyn taqyryp. Men de aqynmyn. Kezinde araqty kóp ishkenderdiń biri menmin. İship otyryp jazǵan óleńderimdi keıin oqysam, mas adamnyń sózi ekeni kórinip tur. Keı jerlerinde logıka joq. Qazirgi ánshilerdiń kóbi aıtyp júrgen ánderiniń sózine mán berseńiz, psıhıkalyq aýytqýy bar nemese mas adamnyń jazǵany sekildi.

Aıqyn Tólepbergen Muhtar Shahanovtyń «Kórshi aýyldyń balasyna aıyrbastap kettiń meni» degen joldardy alyp, sál ózgertip aıtyp júr. Uıatty qoıǵan, ar-namys joq.

Jerleýge baılanysty da aıtyp óteıin. Janbasy jerge endi tıgeli turǵan adamǵa arnap óleń oqıdy. Bul ne degen óreskeldik, kórgensizdik? Ol qaı musylmanda bar?

Baıaǵyda KSRO kezinde komýnıs qaıtys bolǵanda eki jaqty sapqa qatar-qatar turatyn. Bilegine qyzyl shúberek baılap sapqa turady. Sol quldyq sanadan aryla almaı júrgender ózgertkendeı bolyp, qyzyl shúberekti kókke almastyryp alypty. Adam ólip jatqanda Batystyń mýzykasyn qoıady. Onyń ornyna Qazanǵaptyń kúńirengen kúıleri bar. Jatqan fılosofıa. Qurmanǵazynyń «Kishkentaı»  degen kúıi bar. Solardy nege qoımasqa?

Farıza apamyz qaıtys bolǵanda akademıkke aqsaqal ǵoı dep sóz berdi. «Farızanyń jigit bar edi, sol jigit motosıkldan qulap óldi, sodan keıin bul kúıeýge tımeı qoıdy» deıdi. Aqsaqaldyń aıtyp turǵan sózin qarańdar. Bul bizdiń azǵyndaǵanymyz. Tobyrlyq mádenıettiń bir túri.

Ekinshi, bitpeıtin toı. Kóńiline kelip, júregi jarylyp ketse de aıtaıyn. Toıda qaltalaryna 5, 10 myń dollarlarlap aqsha salyp júrginderimiz ánshi emes..

«Qazaqtardan en jaqsy ánshi kim deseń? Sáken Maıǵazıev, Meırambek Bespaev» deıdi. Sáken Maıǵazıevtiń mamandyǵy barabanshık. Meırambek – dombyrashy. Aqsha tabý úshin estradaǵa kelgender.

«Eń kúshti kompozıtor kim?» dese Altynbek Qorazbaev deıdi. Keńes Dúısekeev degen klasık kompozıtor ǵoı. Onyń «Qaraǵym-aı» degen ániniń ózi nege turady?! Altynbek Qorazbaev ne ánshi emes, ne kúıshi emes.

Qazaqtar Tolqyn Zabırovadan kóri Qaraqatty artyq kóredi. Tolqyn Zabırova kim? Qaraqat kim?

Qazaqtar Dinmuhammed Qudaıbergennen góri Nurlan Espanovty tyńdaıdy. Nurlan Espanov bir sózinde «500-deı ánim bar» deıdi. Men QazUÝ-de ansámblde oınaǵan adammyn. Mýzykadan habarym bar. Espannyń birde bir ánin bilmeımin. Dinmuhammedten góri sony jaqsy ánshi dep aıtatyndar bar.

Ulyqpan Joldasovty Álisher Kárimovten  artyq kóredi. Qazaqtyń óneriniń betke ustarlary osylar boldy.

Ádebıette solaı azǵyndady. Kim kóringen memlekettik syılyqty alady. Bireý jasy kelgenin aıtyp syılyqty alyp jatyr. Syılyq degen adamnyń jasyna, aýrýyna, er balanyń joqtyǵyna beriletin syılyq emes.

Nurlan Orazalın Jazýshylar Odaǵynyń basshysy bolyp turǵan tusta bir kúnde 40 adamǵa «Alash syılyǵy» berildi.

Osynyń bárin bılik basyndaǵylar kórip otyr. Tobyrlyq mádenıette ómir súrip jatqan halyqty basqarý ońaı. Urpaǵynyń ana tilinen aıyrylyp jatqany, jerimizden, baılyǵymyzdan aıyrylyp jatqanymyz, keler urpaq árkimniń quly sekildi ómir súredi degendi oılamaı, Qaırat Nurtasqa, Ernar Aıdarǵa toıynda án aıtqyzyp júrgenine máz. Nadan halyqty bıleý, basqarý ońaı.

«Abaı - bas aqyn» deımiz. Bir adamdy bas aqyn deýge bolmaıdy. Máselen, tájik, parsy poezıasy dúnıejúzindegi ozyq poezıalardyń biri. Saǵdı, Janı, Rýdakı, Rýmı, Ferdaýsı, Fızýlı shyǵystan shyqqan shaıyrlar. Olar mynaý bizdiń bas aqynymyz dep eshkimdi bólip jarmaıdy. Orystarda da júzdegen Abaı bar. 

Kókke kóterip otyrǵan Abaı orystyń qazaqtarǵa kórsetken ezgisine kýá boldy. Orystar tilimizdi dinimizdi buzdy, jer-jaılaýymyzdy tartyp alyp jatty, qorlyqtyń kókesin kórsetti. Abaı ol ýaqytta bolys, ákesi sultan boldy. Abaıdyń zamanynda otarshylyq saıasattyń shyrqaý shyńyna jetken shaǵy edi. Qazaqtyń ábden orystyń tabanynyń astyna túsken kezi. Abaı sonyń bárin kózben kórdi, biraq Abaıdyń bir óleńinde nemese qara sózinde orystyń otarshylyq saıasatty júrgizip otyrǵany, qazaqty tilinen, jerinen aıyryp jatqany týraly bir aýyz sóz joq.

Abaı ólgennen beri jer, sý, klımat, aýa-raıy, tabıǵat, adamnyń psıhologıasy, memlekettik qurylys ózgerdi. Biraq áli kúnge deıin Abaıdy aspandap júrgenimiz damýdyń joqtyǵy. 1904 jyly qaıtys bolǵan adamǵa tabyna berýge bolmaıdy.

— Suhbatyńyzǵa raqmet!