Bastapqy kezde resmı jumys toby arqyly usynylǵan qazaq tili úshin latyn álipbıiniń 25 tańbasy kókeıge qonǵan sıaqty edi. Biraq, nege 26 tańba emes degen oı da mazalaǵan. Sonymen qatar, ń, ǵ, ch, j, á, ó, ú áripterin (fonemalaryn) hg, gh, ch, zh, ae, oe, ue dıgraftar arqyly berý utymdy tárizdi kóringen. «Eger osy jeti tańbany ústine noqat tárizdi belgi qoıý arqyly dıakrıtıkalyq ádispen beretin bolsaq úlken qıyndyqqa dýshar bolamyz» deskenbiz.

Ertede kırıllısaǵa kóshkennen keıingi kezeńde qazirgi qoldanylyp júrgen u árpiniń beldeýdegi syzyǵy buryn ý tańbasynyń ústinde dáıekshe túrinde turatyn boldy. Ortalyqtaǵy bedeldi bir gazettiń taqyryptaǵy Uly Stalın degen sózindegi Ý-dyń tóbesindegi syzyqshasy baspahanada basý kezinde ushyp ketip, Ýly Stalın bolyp halyqqa tarap ketip, arty gazet redaksıasy «kósemdi qaralady, oǵan til tıgizdi» degen úlken dúrbeleńge ulasyp, basylym basshysy, kezekshi jýrnalıser qatań jazaǵa tartylǵan. Óz basymda latyn álipbıine kóshkende atalǵan jeti áripti dıakrıtıkalyq ádispen tańbalasaq sondaı kemshilikke taǵy da urynbaımyz ba degen  qaýip qylań bergeni ras. Sondyqtan da dıgrafty qoldaný jónindegi usynysqa qosylǵanym bar. Oǵan bara-bara bárimizdiń de kózimiz úırenip, qolymyz  jattyǵyp ketetin bolar dep oılaǵanmyn. Alaıda, buqaralyq aqparat quraldary arqyly, alqaly jıyndarda kópshiliktiń, zıaly qaýymnyń, ǵalymdar men til mamandarynyń qatysýlarymen búkilhalyqtyq talqylaý barysynda dıgraftardy qoldanýdyń qıynshylyqtary jan-jaqty kóz jetkize aıtyldy. Salıqaly pikirler ortaǵa salyndy.

Sonymen qatar, a, g, n, o, u sıaqty áripterdiń syńarlary á, ǵ, ń, ó, u áripterin belgileýde  dáıeksheni (apostrofty) olardyń oń jaǵyna qoıý da nátıje bermedi. Sebebi, sózder orynsyz sozbalanyp jazylatyn edi, ári tasymal kezinde qolaısyz. Máselen, jeti áripten turatyn sóz eki-úsh dáıekshe qosylyp jazylatyn bolsa, onshaqty áriptiń ornyn alyp, sóılemderdiń sıqyn da buzatyn edi. Bul ásirese, qalyń jurtshylyq úshin ońaı bolmaıtyny  belgili boldy.

Qazaqta «Kelisip pishken ton kelte bolmas» degen sanaǵa úlken oı salatyn naqyl sóz bar. Jan-jaqty keńesip, oılasýdyń nátıjesinde, halyqtyń oı-pikirlerimen sanasqan Prezıdent Jarlyǵyna qosymsha engizdi. Onda endi dáıeksheler (apostroftar) áriptiń oń jaq janyna emes, ústine qoıylatyn bolyp naqtylandy. Sóıtip, sózderdi dáıeksheler arqyly orynsyz sozbalap jazýǵa núkte qoıyldy. Sondaı-aq, Jarlyqqa engizilgen qosymshada sh, ch áripteri sh, ch dıgraftarymen belgilendi. Menińshe, bul dıgraftarmen berý álide oılastyra túsýdi qajet etetin jaıt tárizdi. Sebebi, biz oılasa kele sol dıgraftardan irge úzgen joq pa edik? Ári aǵylshyn grafıkasynda jıi qoldanylyp, aıaq bassań aldyńnan shyǵatyn s árpi óz ornyn taýyp turmaǵan sekildi.

SentrKredıt degen sóz latynsha bank mańdaıshalarynda CenterCredit dep kúni búginge deıin aıqara jazýly tur. Sonda biz ony qazirgi bekitilgen latyn qarpine aýdarsaq  kırıllısasha s-nyń ornyna latynsha s árpin salyp CenterKredit dep jazýymyz kerek emes pe? Jalpy s, sh, sh, ch, s áripterin latyn álipbıine aýystyrýda shatqaıaqtaý barlyǵy baıqalady. Sonymen qatar, kırıllısadaǵy i, ı, ıáripterin almastyrǵan Ii,II áripteriniń bas áripteri birdeı. Bir-birinen aıyrmashylyǵy joq, uqsas. Bul jazýda da, oqýda da qıyndyq týǵyzady. Kópe-kórneý shatastyrady. Ári qazirgi qoldanystaǵy pernetaqtada ekinshi I-niń kishi árpi de joq. Alǵa qaraı kópshiliktiń talap-tilekterine oraı qazaq tiline negizdelgen latyn áripterine ózgerister engiziletin kún bolsa muny bir izge salý sharasyn da oılastyrý qajet sıaqty.

Halyqtyń bul álipbıge de tez jattyǵyp, moıynsunyp ketetine kúmánimiz joq. Oǵan san túrli  alǵysharttar jasalynyp jatyr. Gazet-jýrnaldardyń, telearnalardyń,   telehabarlardyń ataýlary, basylymdardyń shyǵatyn kúnderi, qaı mezgilden beri jaryq kórip kele jatqandyqtary, basqa da tanystyrylymdary, aıdarlary, arnaýly  betteriniń attary turaqty túrde latyn qaripterimen berilip, barshanyń kózderin úıretýge, oı, túısikterine qozǵaý salýǵa berik qadamdar jasalyný ústinde. Ana tilimizdiń úlken janashyry respýblıkalyq  Ult gazeti «Ana tili» óz betterinde latyn qarpine kóshýge qatysty materıaldardy kóptep berýmen birge Abaıdyń qara sózderin latyn qarpimen nómir saıyn berip turýdy dástúrge engizýi óte utymdy boldy. Sondaı-aq, ár sanynan Elbasy Jarlyǵymen bekitilgen latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıiniń jazylýy men dybystalýyn qosa bergen kesteni, onyń janynan kırıllısa jáne latyn nusqalary qatar usynylǵan bir maqalany oqyp otyrý – oqyrmannyń tanymyn arttyrýǵa, jańa álipbıdi úırenýge zor septigin tıgizetin tıimdi ádis. Qalalar men aýyldyq jerlerde de kásipkerlik oryndar men dúkenderdiń  de mańdaısha jazýlaryna, qasbetterine, jarnamalarǵa latyn qaripterin qoldaný úrdisteri bastaldy. Demek munyń bári – qazaq tilin kırıllısadan latyn grafıkasyna kóshirýdiń búkilhalyqtyq qoldaýǵa ıe bolǵandyǵynyń aıqyn kórinisi.

Ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynyń basqy jaǵynda joǵary oqý ornyndaǵy stýdenttik shaǵymda aýyl mektebinen shetel tilin kórmeı, oqymaı kelgen men aǵylshyn tili pánin oqýyma týra keldi. Sonda onyń sóılemderiniń  birqatarynyń jazylýy bir basqa da, oqylýy bir basqa ekeniniń sebebin suraǵanymyzda pán oqytýshysy:

– Aǵylshyn tili sózderiniń ózderiń baıqaǵandaı jazylýy men oqylýy ár basqa bolatyn tustary jeterlik. Ony júre-bara túsindiremiz, ózderińiz de túsinesizder, – degen edi. Sol aıtqanyndaı, latyn álipbıin de kele-kele qamshy saldyrmaı tez túsinip ketetinimiz kámil.

Mekteptiń joǵary synybynda oqyp júrip, jazǵy úsh aı demalysta jaılaýdaǵy maldy aýyldan oqıtyn kitap tappaı daǵdarǵanym bar. Sonda qolyma latyn álipbıindegi kitap túsip, óriste qoı baǵyp júrip, ony óz betimmen zerdelep, oqýǵa kóshtim. Uzaqty kún boıy ejikteýimniń arqasynda  ózime beıtanys áripterdi shamalap shyǵaryp, úırenip, bara-bara oqýǵa tóselip kettim. Demek, ynta bolsa alynbaıtyn qamal joq. Kóz qorqaq, qol batyr degen osy. Kúni erteń-aq latyn álipbıin de jazyp, oqýdyń shyńyna shyǵamyz.

Qazirgi qolǵa alǵanymyz bastapqy sharalar ǵana. Alda qatpar-qatpar jumystar kútip tur. Solardyń eń bastysy halyqty latyn qarpin jazýǵa jattyqtyrý bolyp tabylady. Sondyqtan, qazaq tiline negizdelgen latyn qarpin barsha qaýymǵa úıretýdi osy bastan qolǵa alǵan jón. Ol úshin balalarmen qatar eresekterge arnalǵan úıirmeler ashý, mektepterdiń janynan oryndar jasaqtap, oqytý joldaryn qarastyrǵan abzal. Bul búkilhalyqtyq sharadan shalǵaı eldi mekenderdegi  turǵyndar da shet qalmaǵandary oryndy bolady. Kırıllısaǵa ábden eti úırenip ketken eresekterdiń yqylas-nıetterin, kóńil aýandaryn latyn árpine aýdarýda birshama qıyndyqtar týatyny aqıqat. Áıtse de shyndap qolǵa alynsa, úgit-nasıhat jumystaryn yqpaldy júr-gizýge den qoıylsa bári áli-aq jónge túsedi.

Búgingi áleýmet ózderiniń rýhanı álemderine serik bolǵan súıikti aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalarynan qol úzip qalamyz ba degen alańdaýshylyqtary da joq emes. Ol kitaptardy qaıtkende oqýǵa múmkindik alatyndyqtaryn sanalaryna jetkize uǵyndyrý paryzymyz. Qazirde  áleýmettik jelilerden qajetti kitaptardy taýyp alyp oqýǵa bolady degen uǵym qalyptasty. Jurttyń bárinde birdeı, ásirese, jaılaý tórlerinde, egin alqaptarynda, munaı óndirý alańdarynda eńbek etetinderdiń úılerinde, jumys oryndarynda ondaı quraldar bola bermeıdi emes pe? Ári baıyrǵy kitaptardyń bári birdeı áleýmettik jelige enip bolǵan joq.

Qalaı desek te, qazaq tiline negizdelgen latyn álipbıine kóshý – zaman talaby. Oǵan barshamyz birdeı, ásirese, zıaly qaýym ókilderi belsene atsalyssa alynbaıtyn qamal joq.

Tólegen Jańabaıuly