JELTOQSAN TÝRALY NE BİLEMİZ?
Sanaýly kúnderden keıin QAZAQ HALQYNYŃ tarıhynda altyn árippen jazylýy tıis, qazirgi Qazaqstannyń táýelsiz el bolýyna túbegeıli sebep bolǵan JELTOQSAN «oqıǵasy» jaqyndap keledi.
NEGE búkil álem Jeltoqsanǵa KÓTERİLİS degen baǵa bergende, Táýelsiz Qazaqstan áli kúnge deıin «OQIǴA» degennen tanbaı keledi?!
NEGE azattyq úshin alańǵa shyqqan jeltoqsanshylar qazirgi qoǵamda tıisti qurmet pen laıyqty bedelge ıe emes?!
NEGE qazirgi bılik Jeltoqsanǵa ústirtin qaraıdy?!
NEGE áli kúnge deıin Jeltoqsanǵa baılanysty shynaıy aqparattar tolyq zerttelmeı keledi?!
NEGE Jeltoqsanshylardyń statýsy men dárejesin aıqyndaıtyn Zań joq?!
Osyndaı mańyzdy suraqtardyń tushshymdy jaýabyn bir maqalamen bere salý múmkin emes. Degenmen, «Qazaqstandaǵy Jeltoqsan (1986) kóterilisiniń tarıhı jáne halyqaralyq mańyzy» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada osyǵan baılanysty asa qundy pikirler aıtylǵan eken. Atalǵan álemdik jıyn Jeltoqsannyń 30 jyldyq mereıtoıy qarsańynda 2016 jylǵy 25 qazanda Astana qalasynda ótken. Atalǵan halyqaralyq konferensıaǵa sheteldik jáne otandyq kórnekti ǵalymdar, qaıratkerler, qalamgerler, zıaly qaýym ókilderi, jas zertteýshiler, jeltoqsanshylar qatysty.
Jıynda elimizdiń atynan sóz alǵan Halyq Qaharmany, Sovet Odaǵynyń batyry, qoǵam qaıratkeri Toqtar ÁÝBÁKİROV: «Bul oqıǵa bizdiń halqymyzdyń árbir múshesiniń aqyl-esi men jan-dúnıesine ǵana emes, sondaı-aq ár qazaqtyń ómirine áser etken eleýli oqıǵa boldy. Biz bárimiz osy kóterilisten keıin ózgerdik» - dep, aǵynan jarylǵan edi.
Vengrıa Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Andrash BARANI: «Men Ózderińizben baýyrlastyq, dostyq qarym-qatynastaǵy Majar eliniń ystyq sálemin ákeldim. Azattyq jolyndaǵy kúres, kóterilis - óte mańyzdy másele. Almatydaǵy Jeltoqsan kóterilisi (1986) men Býdapeshtegi Qazan kóterilisi (1956) – adamzat tarıhynda orny bar, álemdik mártebege ıe kóterilister!» - degen baǵa berdi.
«1986 jyly Qazaqstandaǵy «Jeltoqsan kóterilisi» degen ataýmen belgili bolǵan saıası bas kóterý - búkil álemge áıgili fakt» - dedi óz sózinde Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty Sársenbaı EŃSEGENOV.
Qoǵam qaıratkeri, sovettik saıası tutqyn, jeltoqsanshy Hasen QOJA-AHMET: «1986 jyly Qazaqstanda bolǵan Jeltoqsan bas kóterýi - «kóterilis» dep baǵalanyp, oǵan qatysýshylar erligi men otanshyldyǵyna laıyqty ádiletti qurmetke bólengeni jón. Osy arqyly jeltoqsandyqtardyń ózin ǵana emes, olardyń isin úlgi ete otyryp, keleshekte Otanymyzdy, jerimizdi qorǵaýshylardy tárbıeleý qajet. Osyndaı tárbıe alǵan ul-qyzdarymyz ǵana el basyna bult úıiriler bolsa, jeltoqsandyqtardaı elimiz ben jerimizdi qorǵaı almaq. Osyndaı tárbıeli ul-qyzdar ǵana «eki azamattyq» pıǵylyna tosqaýyl qoıyp, shetelderge mıllıon, mıllıardtaryn tasyp-tyǵyp, urpaqtaryn jat elderge turǵyzatyn olıgarhtardaı bolmaıdy. «Otandy súıý – ımannan» jáne batyl da shynaıy jaýapkershilikten» - degen jigerli sózderimen sol kezdegi júrektegi jalynynyń áli de sónbegenin baıqatty.
QR UǴA akademıgi, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Ǵarıfolla ESİM halyqaralyq konferensıada sóz alyp: «Sosıalızm ýakytynyń ótip bara jatqanyn jastar sezimtaldyqpen ańǵardy.
Onyń aıǵaqty kórinisi - 1986 jyly 17 jeltoqsandaǵy kóterilisi. Bul kóterilistiń sebebi, Qazaqstan komýnıstik partıasynyń birinshi hatshysynyń aýystyrylýy baılanysty boldy. Qazaq Dinmuhamet Qonaevtyń ornyna orys Gennadıı Kolbındi taǵaıyndaldy. Jastar bul kórinisti qabyldamady. Nege? Birinshiden, Kolbın – orys ultynan, ekinshiden, ol tanymal emes, úshinshiden, ol Qazaqstan sıaqty úlken respýblıkaǵa basshylyq jasaıtyndaı dárejesi de tájirıbesi de joq edi.
Narazylyq kóteriliske ulasty. SSRO-nyń basshylarynyń paryqsyzdyǵy eldegi lıberalızm men demokratıalyq qozǵalystyń odan ári órshýine túrtki boldy. Kóterilis jurtty oıatty. Oılanbaǵandar oılana bastady. Kóterliske qarsy reaksıashyl kúshterde bas kóterdi. Kóterilisti «aıyptap» sóz sóıleýshilirdiń keıbiri áli aramyzda, endi táýelsizdiktiń sózin sóıleýde. Olarǵa báribir, bılik sózin sóıleýge ǵana daǵdylanǵan «báribirshilder».
Qazaqstandaǵy Jeltoqsan kóterilisinen kelip, Vılnúste, Grýzıada jáne Keńes odaǵynyń basqada qalalarynda totarıtarlyq, komýnıstik júıege uıymdasqan narazylyq sharalar ótti. Jeltoqsan kóterilisi demokratıalyq úrdistiń alǵashqy nyshany boldy.
Shoqan Ýálıhanov «qazaq - beıbitshil halyq» degen. Qazaqtar eshbir eldi jaýlap almaǵan, ondaı nıetteri de bolmaǵan. Qazaqtardy jaýlap alý úshin Reseı memleketiniń úsh júz jylǵa jýyq ýaqyty ketti. Reseı bodandyǵynan ketip qazaq halqy komýnıstik rejımge tap boldy. Jetpis jyldaı komýnıser bodandyǵynda boldyq.
Qazaqtar azattyq rýhyn keńes dáýirinde de joǵaltqan emes. alpys myńǵa jýyq zıalylary men el azamattaryn túrmelerde azap shegip, atyldy. Keńes úkimetiniń qasaqana uıymdastyrylǵan saıasatynyń nátıjesinde úsh mln jýyq qazaq asharshylyqtan qyryldy.
Fransýz jazýshysy Romen Rollan óz halqy týraly «jany siri» («Jıv Kýrılka») ekenin baıandap edi. Bólshevıkter men komýnıser halyqtyń bostandyqqa degen rýhyn joıa almady. Qazaq halqynyń da «jany siri» bolyp shyqty.
Shydamy shegine jetken qazaq jastary «Meniń Qazaqstanym» ánimen sol kezdegi Brejnev atyndaǵy alańǵa shyqty. Keıin bul án táýelsiz Qazaqstannyń gımnine aınaldy.
Qazaq jastary «dertti sosıalızmge» naqty núkte qoıdy. Sosıalızmniń alasurýy (jantalasýy) bes jylǵa sozyldy. 1991 jyly Qazaqstan ózin táýelsiz memleket retinde jarıalady» - dedi, sosıalızmniń quldyraýy jaıly baıandamasynda.
Qyrǵyz Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń eks-tóraǵasy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Zaınedın KÝRMANOV qyrǵyz jastarynyń qazaq baýyrlaryna kómektesý úshin toptasyp, jasyryn Almatyǵa jolǵa shyqqanyn, olardy eki eldiń shekara aımaǵyndaǵy mılısıa bólimshelerinde ustap, keri qaıtarǵany jóninde aqparat berdi. Beıresmı derekterge súıensek, qazaqstandyq qandastaryn qoldaý úshin kóteriliske nıettengen qyrǵyz jastarynyń sany myńǵa jetip jyǵylǵan.
Jeltoqsan jaıly másele kóterilgende buqaranyń kópshiligi muny orystardyń qazaq halqyna ozbyrlyǵy retinde qabyldaıdy. Shyn máninde, bul jerde másele ultta emes, problema sol kezdegi Keńes Úkimetiniń basyndaǵy bılik ókilderiniń saıası qateliginde boldy. Talaı orystyń zıaly qaýymy qazaq halqynyń bas kóterýine óziniń ulttyq múddesin qorǵaý retinde qarap, ádil baǵa bere bilgen. Joǵaryda atalǵan HALYQARALYQ KONFERENSIADA da Reseıdiń belgili saıasatkerleri sóz alyp, salmaqty oılaryn ortaǵa salǵan bolatyn. Sonyń biri Reseı Memlekettik gýmanıtarlyq ýnıversıtetiniń profesory, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory Vladımır KÝDRÁVSEV (Máskeý) jáne Reseı Federasıasy Prezıdenti janyndaǵy memlekettik qyzmet jáne Reseı Halyq sharýashylyǵy akademıasy fılıalynyń dosenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sergeı KOZLOV (Novosıbırsk). V. Kýdrávsev óz baıandamasynda: «1986 jylǵy «Jeltoqsan» sındromy, sonyń ishinde Saıası búro men qurylymdyq kúshterdiń basshylarynyń áreketteri eshqandaı etnopsıhologıalyq erekshelikterdi eskermesten júzege asyryldy. Mundaı máselelerdi ár ulttyń psıhologıalyq erekshelikteri men onyń mentalıtetin eskere otyryp jasalýy tıis edi» - dep, sol kezdegi Keńestik júıeniń saıası qateligin betine basty. S. Kozlov bolsa: «Aıta ketý kerek, 1986 jyldyń jeltoqsan oqıǵasy Reseı demokratıalyq qozǵalysy tarapynan joǵary baǵaǵa ıe boldy, atap aıtsa, A. Saharov, B. Elsın, E. Evtýshenko, A. Voznesenskıı, R. Gamzatov jáne taǵy basqalar bar. Progresshil reseılik elıta jeltoqsan kóterilisin qoldap qana qoıǵan joq, sonymen qatar oǵan aımaqtaǵy jáne álemdegi geosaıası jaǵdaıdyń ózgerýine áser etken faktor retinde joǵary baǵalady» - degen bolatyn.
Budan ózge konferensıaǵa qatysqan Monǵolıa Parlamentiniń vıse-spıkeri jáne eks-mınıstri, memlekettik jáne qoǵamdyq qaıratker Sog LOGIIN myrzanyń da pikirin aıtpaı ketýge bolmas. Onda ol: «Vengrıa men Chehoslovakıadaǵy revolúsıadan keıin Jeltoqsan alǵashqy ulttyq-demokratıalyq kóterilis boldy, ol óziniń «qaıta qurýǵa» degen qulshynysy men ashyqtyǵynyń nátıjesinde álemde aıtarlyqtaı rezonans týdyrdy. Bul óz kezeginde búkil keńestiń quramyna kiretin sosıalısik elderdegi qoǵamdyq jáne ulttyq sanany dúr silkindirip, ıntellıgensıaǵa, ǵalymdarǵa, saıasatkerlerge oı saldy. Sol elderde óz halqynyń múddesi men bolashaǵy jaıly oılaı bastady. Olardyń rýhtary men patrıottyq sezimderi artty. Dál sol tusta atalǵan qundylyqtardyń halyqaralyq mańyzy bar edi» - degen pikir aıtty. Budan basqa Ýkraına, Ózbekstan, Ázirbaıjan jáne basqa da elderden kelgen ǵalymdar men saıasatkerler, sondaı-aq, ózimizdiń zıaly qaýym ókilderi talaı-talaı baǵaly pikirlerimen bólisti.
Qoryta aıtqanda Jeltoqsannyń TARIH SAHNASYNDA laıyqty baǵasyn, ornyn alýy bolashaq urpaǵymyzdyń aldynda siz ben bizge syn.
Kenjegúl Tergembaeva,
Qazaqstan Respýblıkasy Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi
