Jalpy, ultshyldyq haqynda eki túrli qarama-qaıshy pikir qalyptasqan. Bireýler ony, fashızm men shovınızmge barar joldyń basy dese, al, ekinshiler, odan eshqandaı da ersilik kórmeı, ony tabıǵı-tarıhı proses retinde qabyldaıdy. Soǵan qaramaı, ulttyq sana-sezim men ultshyldyq – XIX ǵasyrdyń jemisi. Qazir ol barynsha dendegen. XXI ǵasyr basyndaǵy álemdi komýnızm elesindeı kezgen KSRO-nyń ıdeıasy men ıdeologıasy qunyn joǵaltyp, onyń quramyndaǵy respýblıkalardyń ulttyq memleketter sanatyna qosylýy sonyń aıǵaǵy. Osy oraıda, «ultshyldyq uǵymy shynynda da úreıli me?» degenge kelgende, ǵalymdar men qaıratkerlerdiń pikiri kóbinshe bir arnada toǵysa bermeıdi.           Jazýshy Ǵabıden Mustafın ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynyń basynda «Buǵan deıin biz ultshyldyqpen kúresip kelip edik, endi ultsyzdyqpen kúresýimiz kerek» degenge saıatyn pikir aıtqan edi. «Ultshyldyq máselesine kelgende, osynaý sózder áli de qunyn joǵaltqan joq pa?» degen de saýal oıymyzǵa keletini anyq. Osy  suraqtar tóńireginde  qoǵamǵa  belgili azamattardyń  pikirlerin  surap- bilgen  edik.     Amangeldi Aıtaly,   fılosofıa ǵylymdarynyń doktory: Bizdi sovetten  qalǵan  qaǵıda áli  bar

Búgingi qazaqtyń ultshyldyǵy, patrıotızm tyrashtaný, elikteýden asa almaı otyr. Tipti, orystar otarlaýshy da bolmaǵandaı, orystyń quldyǵynda kiriptar bolǵanyn moıyndaǵysy kelmeıdi. Ondaı qazaqtar endi táýelsiz, qaısar, ult múddesin oılaıtyn ult azamaty bola almaıdy, ol jaltaq, ári ketkende ótkendi eske alyp, qazaq ne kórmedi dep jylaıdy. Bolmasa maqtansúıgish. Mysaly, biz elý eldiń qataryna qosyldyq dep maqtanamyz. Sol elý eldiń qyryqqa jýyǵy Eýropada, jalpy ishki ónim jóninen biz artta qalǵan keıbir eýropalyq eldermen teńestik. Bul sandyq qana kórsetkishter. Sol artta qalǵan elderdiń qalalary, joldary, qonaq úıleri, oqý oryndary, týrızm mádenıeti, taǵy basqalary bizden kósh irgeli.

Prezıdent qazaqtyń birligin kóbirek alǵa tartyp keledi. Ol oryndy. Basty maqsat qazaqtyń basyn qosý. Basqa tilge, dinge aýysqan, ártúrli partıada, rýǵa, júzge bólingen halyqtyń basyn biriktirip, qazaq tili, qazaq mádenıeti, dástúrli qazaqy dinı-nanym senim rýhanı negizimiz bolý kerek.

Bizde sovettik zamannan qalǵan bir qaǵıda bar: kópultty orta dep qazaqty qazaq qoldasa ulttyq menmenshildik bolady degen. Joq, qazaqty qazaq qoldaýǵa tıisti. Bizdiń basty maqsatymyz, qazaq­tyń mártebesin kóterý. Ózin syılamaǵan ult basqany da syılamaıdy. Barlyq aqshaly, joǵary eńbek aqy tólenetin jumystar qazaqtarǵa tıesili bolý kerek. Ol qazaqtyń baılyǵy. Qazaq óziniń múddesin dórekilik, anaıy týrashyldyqpen emes, kerisinshe, ıkemdilik, sabyrlyqpen tıimdi iske asyryp otyrýy jón. Bul basqa ulttardy elemeý degen sóz emes. Olardy bılikke tartý kerek. Olar qazaq tilin tereń meńgergender, aıtqanda kóngish, basqarylýǵa ıkemdi bolýǵa tıis. Biz olardy qazaqtyń soıylyn soǵatyn mamandar etýge, tárbıeleýge tıistimiz. Olardy keıbir shovınısermen kúresýge salyp qoıý kerek. Menińshe, búgingi ultshyldyqtyń keıbir tustary osyndaı. Bórihan Nurmuhamedov,  profesor saıasattanýshy tarıh ǵylymdarynyń doktory, Biz qazir postındýstrıaldy, aqparattyq qoǵamda ómir súrip jatyrmyz. Ulttyq memleketterdiń ózderi sońǵy 400-500 jyldyń ishinde qanshama ózgeristerge ushyrady. Sondyqtan,   búgingi kúnniń ulttyq memleketi qandaı bolý kerek degenge jaýap izdesek, zamanyna sáıkes degendi túsinemiz. Mine, osy úsh faktordy eskersek, biz ult degen uǵymǵa kelemiz. Ult – degen bir memleketti quratyn bir el. Menińshe, qazaq ulty uǵymyna Qazaqstanda turatyn búkil etnostar kirý kerek. Biraq, qazaq ulttyq memleketi bolǵandyqtan, qazaq ulty bolýy tıis. Elimiz basqa da ulttyq memleketterdiń úlgisin qarap, álemdik jahandaný prosesi jaǵdaıyn, aqparattyq, postındýstrıaldy qoǵam ekenin eskere otyryp, ultshyldyqqa ózindik anyqtama berýi tıis. Sonymen qosa, «Búgingi kúni qazaq ulty qandaı bolý kerek?» degen saýalǵa jaýap bergennen keıin, qandaı ultshyldyq qajet ekeni belgili bolady. Amangeldi Muqan,   M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne Óner ınstıtýty, Teatr óneri bóliminiń meńgerýshisi:

«Qazaqqa qandaı ultshyldyq qajet?» degende, biz jas memleket ekenimizdi eskergen jón. Qazirgi tańda, ultshyldyq degende birinshi kezekte, qazaqtyń elin súıýi, patrıotızmi turýy kerek. Búgingi kúni, ultshyldyqqa tárbıeleý, áýeli, zıaly qaýymymyzdyń bastamasyna, is-áreket­terine baılanysty. «İnjilde»: «Musa paıǵambar eliniń sanasyn tazalap, otanyna 40 jylda jetkizedi. Eger, ol túzý jolmen júrse, múmkin, 2 jylda jeter me edi?! Biraq, bundaǵy 40 jyl evreılerdiń sanasyn tazalap qana qoımaı, bılik basyndaǵylardyń ózgerip, bir emes, eki urpaq dúnıeden ketetin ýaqyt boldy» degenge saıatyn, soǵan jýyqtaý túsinik bar. Sol sıaqty, bizdiń táýelsizdigimizdi alǵanymyzǵa 20 jyl. Bul áli jarty jol. Aıtalyq, búgingi 20 jastaǵylar bólek. Múmkin, taǵy jıyrma jyldan keıingi jastarymyz budan basqa bolar. Biraq, aıtylyp ketkendeı, jahandanýdyń áserin umytpaǵan jón. Bul proses ulttyń ult bolyp qalyptasýyna keri áserin tıgi­zip jatyr. Aıtalyq, qazir qazaq tilin meń­gere almaı jatyp, aǵylshyn tilin ıgerip jatyrmyz. Bul birtindep qazaq tilin jutyp qoıa ma degen qaýip týǵyzady. Qazaqta ultshyldyqty tárbıeleý úshin, memlekettik úlken ister atqarylyp jatyr. Degenmen, álemdik jahandaný prosesiniń yqpaly zor ekenin umytpaǵan jón. Keńes Odaǵynan bizben birdeı shyqqan qyrǵyzdar, ózbekterge, orystarǵa da qaraımyn. Olardyń boıynda óziniń ultyna, óziniń ulttyq qundylyqtaryna degen úlken yqylastary baıqalady. Árıne, bul da durys emes shyǵar. Al, bizdiń jaǵdaıymyzǵa kelgende, biz Eýrazıalyq keńistiktemiz. Jan-jaqtyń bárine ashyqpyz. Syrtqy tobyrlyq mádenıettiń kelip jatqan tasqyny kóp. Osy tusta, bizdiń mádenıetimiz joǵalyp jatyr. Qazir memlekettik turǵyda jastardy tárbıeleý jaıly túrli baǵdarlamalar iske asýda. Biraq, onyń áseri az. Sebebi, televıdenıe, ınternettiń, tipti, bir gollıvýdtyq fılmniń áseri mol. Mine, sondyqtan, memlekettik deńgeıde atqarylyp jatqan dúnıeler osynyń janynda tamshydaı kórinedi. Menińshe, jastardyń sanasyn durys tárbıeleıtindeı áli de úlken sharalar jasalynýy tıis.

Jarylqasyn Boranbaev, QR Bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri: Ultsyzdyq – máńgúrttiktiń belgisi Bul sóz bolyp otyrǵan nárse búgingi kúnniń eń ózekti máselesine jatady. Memlekettik, halyqtyq, ulttyq maqsat-múddemizdi anyqtaıdy. Keleshegimizge kóz salýǵa kómektesedi. Rasynda da, bul týraly kópten sóz bolyp keledi. Arǵysyn aıtpaǵanda, 1998 jylǵy 10 sáýirde «Qazaq ádebıeti» gazetinde belgili jazýshy qoǵam ári qalam qaıratkeri Sábetqazy Aqataev «Ultsyzdyq, ultshyldyq hám ultjandylyq» degen taqyryppen maqala bastyrdy. Onda ol, qoǵamdyq qubylysqa kiretin úsh máseleni – ultsyzdyqty, ultshyldyqty jáne ultjandylyqtyń ne nárse ekendigine oı jiberedi. Onyń oıynsha «ultsyzdyq» – máńgúrttiktiń belgisi. Onyń tabıǵatynda satqyndyq únemi bolyp turady dep anyqtama beredi. Al, «ultjandylyqta» – jalań sezim, emosıa basym dep tanıdy da, ol sanaly tirlikke, kúres jolyna, áreketke kóp bara bermeıdi degenge taban tireıdi. Sábetqazy Aqataev úshin bizge eń kerektisi – ultshyldyq qasıet. Bul bárinen bıik tur. «Alaıda ultshyldyq ta, ultjandylyq ta «ultsyzdyqqa» qaraǵanda óreli qa­sıet, biraq shynaıy ultshyldyqqa ne jetsin!» – dep túıindeıdi ol oıyn. Qalıhan Ysqaq, profesor, belgili jazýshy:  130 ult – qasiret Qazaqqa ultshyl bolý kerek qana emes, qajet nárse. Óıtkeni, biz 300 jyldan astam ezgide boldyq. Iaǵnı, Reseı ımperıasynyń kolonıasy, bodany edik. Bizge tize ábden batyp qalǵan. Sodan, biz ıyǵymyzdy kótere almaı, jasqanshaq bolyp qaldyq. Ultshyldyqty eń alǵash qozǵaǵan Alash qaıratkerleri. Eger de, qaıratkerlerimiz repressıa qurbandary bolmaǵanda, ultshyl bolyp qalyptasýshy edik. Bylaısha aıtqanda, tek Alash qaıratkerleri ǵana emes, bar zıaly qaýymymyz osy repressıa qurbandary boldy. Al, qazirgi bizdiń ıntellıgensıa dep júrgenderimiz, sol Keńes Odaǵynyń burynǵy qyzmetkerleri. Men olardy zıaly qaýym dep eseptemeımin. Biraq, olardyń ishinde de ıntellıgentteri bolýy múmkin. Bizdiń jaǵdaıymyzdaǵy eń qıyn nárse – elimizde 130 ult ókilderi bar dep aıtatynymyz. Bul maqtanysh emes. Bul – qasiret. Osy ýaqytqa deıin, bizdiń egemendigimizdi moıyndamaı kele jatqan jurt bar. Sonda, biz 70%–ymyz osy ustanymda bolsaq, qalǵan 30%-ǵa jýyǵy jan-jaqqa tartyp jatyr. Ultshyl bolý úshin, aldymen, ortaq til, ortaq tirshilik, ortaq ıdeıa kerek. Ultshyldyq sonda ǵana baryp týady. Ultshyldyqtyń neshe túrli túrleri, ýaǵyzdary, shyndyǵy, tirligi bar. Bizdiń tilimiz, tirshiligimiz ortaq bolmaı, ultshyl bolýymyz múmkin emes. Áli kúnge deıin, táýelsizdigimizdi moıyndamaı otyrǵan basqa ult ókilderi bar. Bular zaman sál qısaıa ketse, bizderdi tastap ketetinder. Qazaq degen ultty moıyndaǵysy kelmeıdi. Al, ultshyl bolǵanda, keshegi Alashtyń qaıratkerleri Mustafa Shoqaıdan bastap, onyń ar jaǵyna ketsek, Abaı, Shoqan bar. Bizge Abaıdyń ultshyldyǵy kerek. Onyń óleńderinde, qara sózderiniń barlyǵynda qazaqty nege synaıdy deısizder?! Bul jerde, másele qazaqta emes. Qazaqtyń ornyna kez-kelgen ultty qoıa salsań, eshnárse búlinbeıdi. Onyń qazaǵym degeni, halqym degeni. Ultshyl bolý úshin, birtutastyq qajet. Birtutastyq degende, túri-túsi, ıa bolmasa dini emes, ıdeologıa bireý bolý kerek. Qazaqstanǵa biz egemendi elmiz degendi moıyndap qana qoımaı, sony damytýǵa úles qosatyn jurt kerek. Sonda, biz ultshyl bola alamyz. Áıtpese, qanymyzdyń 80%-y qazaq, túrki halyqpyz. Reseımen qansha jyl kórshi boldyq, jaqsy aralastyq. Sonda da, olar kolonızatorlyq psıhologıa­syn umytqan joq. Biz ultshyl bolý úshin, olar sol psıhologıany umytý kerek. Biz, qazaq quldyq psıhologıa­dan arylýymyz qajet. Osy ekeýi túıis­ken jerde, ultshyl bolý op-ońaı nárse. Óıtkeni, qazaq degen halyqtyń tir­ligi, bolashaǵy, búgini – barlyǵy sonda toǵysady. Ultshyldyq degen jamanyńdy jasyrmaı, jaqsyńdy asyryp otyrý. Shetten keletin, ishten shyǵatyn jaǵymsyz nárselerdi basyp tastaıtyndaı ál-qýat bolý kerek. Bul halyqtyń psıhologıasynda jatýy tıis. Bizge fashızm de, dıktatýra da emes, eldiń basyn birik­tiretin birtutas terıtorıa, tutas ıdeo­logıa,tutas kásip, tutas maqsat, bola­shaqqa degen úlken baǵdarlamasy bar ultshyldyq qajet. Ol baǵdarlama da, sol ultshyldyqtan týatyn nárse. Ázimbaı Ǵalı, tarıhshy, saıasattanýshy: Bizge batysshyl ultshyldyq qajet. Kún tártibindegi ultshyldyq máselesin kótergende halyqtardy mıgrasıalaý pýnktimen tolyqtyrý qajet. Al, qandaı ultshyldyq bizge qajet degende, menińshe, bizge batysshyl ultshyldyq qajet. Iaǵnı, biz Eýropalyq odaq, NATO-ǵa kirý kerekpiz. Ekinshiden, ultshyldar dinge jaqyn bolý kerek. Ultshyldar men dinshilder birigip kete me degen úlken qaýip bar. Qazaq eshqashan dinnen bos bolmaǵan. Biraq, bizde onyń saıası demonstrasıasy joq. Bul da qosymsha faktor. Bizge memleketshildikke negizdelgen egemendi memleket kerek. Biz, shyntýaıtyna salsaq, ultshyl emespiz. Biz qazir memleketshilmiz. Al, ultshyldyq – realdyq bolý kerek. Dosmuhamed Kishibekov, QR Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń akademıgi, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory:  Ultshyldy  halyq qorǵaıdy! «Qalyń elim qazaǵym, qaıran jurtym, ustarasyz aýzyna tústi murtyń» dep Abaı emirenip, ashýlanyp, halyqtyń namysyna tıip, tyrnap aıtty. Mine, Abaı da naǵyz ultshyl. Osyndaı ultshyldy halyq jaqsy kóredi. Halyq pen ultshyldyń arasy bir. Ultshyl bolǵan adamdy halyq árdaıym qorǵaıdy. Al, endi sol ultshyl bolǵan adam halyqtyń tileginen shyǵýy, halqyn durys jolǵa salýy, aldamaýy, janyn berýi ekitalaı bolýy múmkin. Máselen, Gıtler óz halqyn jaqsy kórdi. Nemister – talantty halyq. Gıtler «Osy halyqty aldap, jep, kedeılikke salyp baıyp jatqan da ulttar bar. Solardy kórip jatsyńdar ma?» dep nemisterdiń kózin ashty. «Evreıler rasynda sondaı. Birinshi ımperıalısik soǵysta olar baıydy, biz osyndaı bolyp qaldyq» dep sóılegende, adamdar shashyn julyp tyńdaıdy eken. Óıtkeni, janyp turyp, halyqty tyrnap aıtady. Sondyqtan da, ony bári kóterdi. Tipti, áýlıedeı qarady. Ári qaraı halyqtyń sondaı senimin alǵannan keıin, óziniń saıasatyn atqardy. Ol saıasaty nemis halqyn qurtyp jiberýge deıin bardy. Árbir deni saý, aqyly ornyndaǵy adam ultshyl. Biraq, onyń kórinisi, mádenıeti ártúrli. Mysalǵa, bizdiń Elbasymyz N.Á. Nazarbaev basqa halyqtardy birdeı qol­daıdy. Oǵan qosa, qazaqtardy da qarsy qoımaıdy. Bul da ultshyldyqtyń bir túri. Árqaısymyzda osyndaı sezim bar. Menińshe, ýaqyt óte kele kózqaras, tanym ózgeredi. Sondyqtan, bizdiń aıtyp otyrǵan ultshyldyq pen ultjandylyqtyń negizi bir – ultyn jaqsy kórý. Qazaq ulty keleshekte bolýy múm­kin. Oǵan ýaqyt kerek. Qazaq halqy, Qazaqstan memleketi, Qazaqstan halqy bar. Mine, osyny ajyratýymyz kerek. Qazaq ulty dep basqa ulttar jazylǵanmen de, olar qazaq ulty emes. Soǵan sáıkes, ústemdik dárejege keleshekte kóterilýimiz kerek. Qazir soǵan jetemiz dep aıtý da erte sıaqty. Qudaıǵa shúkir, biz kóp nársege 20 jylda jettik dese de bolady. Biraq, aıtyp jatqan máselemiz odan da uzaq ýaqytty kerek etedi. Zardyhan Qıanatuly, profesor: – Birinshi másele, Reseı bolmasa, bizde ultshyldyq bola ma degen óte qyzyqty. Bizdi Reseı jaýlap alǵannan buryn, qazaq talaı soǵysty. Jońǵarlarmen, qoqandarmen, arabtarmen de soǵysty. Biraq, Reseı bizdiń ultshyldyǵymyzdyń kúsheıýine yqpalyn tıgizdi. Nege deseńizder, Reseı bizdi jaýlap aldy. Bireýdiń otary bolǵannan keıin, bul adamdardyń sana-sezimin kúsheıtip oıatady. Sondyqtan, bizdiń ultshyldyǵymyz halyqtyń ózine tán damyp kele jatqan qubylys. Iaǵnı, Reseı bizdiń ultshyldyǵymyzdy kúsheıtti. Ekinshi másele, munaı bolmasa qalaı bolar edi degen másele. Munaıdyń tóńi­re­ginde alyp qashpa áńgime kóp. Halyq­ty alańdatatyny sol. Sondyqtan, Bórihannyń aıtyp otyrǵany, ult, memleket, halyq birligi. Bulardyń birligin qurap turǵan tórt faktor bar. Birinshi – terıtorıa, ekinshi – til, úshinshisi – ulttyq psıhologıa, ulttyq sana, tórtinshisi – ulttyq múdde men taǵdyr. Osy tórt faktor bir baǵytta tur. Memleketshil, ne bolmasa ultshyl, ne halqyn súıedi dep aıtsa da artyq bolmas. Óıtkeni, bul bir-birimen baılanysqan uǵymdar. Biraq, myna birlik degen uǵymdy ulttar men ulystardyń birligine qatysty kóbirek qoldanady. Mysaly, 140 ult ókilin bir nysanada ustap otyrýdy da birlik dep aıta beredi. Biraq, is júzinde bulardy ustap otyrǵan joǵaryda aıtylǵan tórt kúsh, tórt faktor. Eger, osynyń bireýinen aıyrylsaq, ulttyń abyroı-ataǵy joǵalady. Ázirlegen Aqbota ISLÁMBEK, «Aqıqat» jýrnaly