Naryqtyq  ekonomıkaǵa kóshkeli beri qazaqqa taǵylatyn negizi aıyptyń biri – "qazaq – jalqaý" degen sóz. Naryqtyń qyr-syryn meńgergeni bar, meńgermegeni bar, kópshiligi áıteýir joly bolmaǵan, tasy órge domalamaǵan qazaqty kórse, «qazaq – jalqaý» dep shyǵady. Biraq sarapshy mamandardyń paıymdaýynsha, qazaq jalqaý halyq emes, beınetqor halyq.

Máselen, «Barometr» saraptaý ortalyǵynyń málimetinshe, qazaqtyń jeriniń aýqymy eýropalyqtarǵa qaraǵanda segiz ese úlken. Biraq sol jeriniń qunarsyzdyǵy, ol jerde mal ósirýdiń beıneti, egin salsa, egindi bitik shyǵarýdyń mehnaty eýropalyqtarmen salystyrǵanda shash etekten.  «Barometr» ortalyǵynyń sarapshysy, ekonomıs-ǵalym Toǵjan Shaıahmetovanyń aıtýynsha, qazaq birinshi kezekte qunardy jerden esesi ketken halyq.

«Tarıhqa kóz júgirtsek, qazaqtyń qunarly jerleriniń kópshiligi kezinde Reseı ımperıasynyń enshisinde ketip qaldy. Qazaqtyń 45 mln desátına jerin kezinde mujyqtar basyp qaldy. Shól dalaǵa yǵysqan qazaqta egin sharýashylyǵy qaıdan damysyn? Odan keıin tyń ıgerý kezinde 25 mln gektardan astam jerdi Ýkraına men belarýster ıemdenip aldy. Osydan keıin qaıdan qazaqta mal sharýashylyǵy, egin sharýashylyǵy damysyn?! Budan keıin qazaq otyryqshylyq  kórmedi. Bul burynǵy kezeń. Al qazir jerimizdiń 67 paıyzy qurǵap, shól jáne shóleıt aımaqtarǵa aınalǵan. Bulardy ǵylym tilinde adamnyń  ómir súrýine qolaısyz aımaqtar deıdi. Erozıaǵa shaldyqqan jerlerdi tyńaıtyp, qalpyna keltirý jumystary bizde kemshin. Resmı derekterdiń ózi qazirde respýblıka boıynsha egistik, orman sharýashylyǵy, shabyndyq jerlerdiń órtenýi jıi boı kórsetetinin aıqyndaıdy.  Bos jatqan jerlerdiń órtenýi de jıi baıqalady. Osynyń barlyǵy jerimizdiń shóleıttenip bara jatqanyn kórsetedi. Al mundaı aımaqtardyń rasymen de adamnyń ómir súrýine óte qolaısyz ekeni aıtpasa da túsinikti»,-deıdi ekonomıs-sarapshy Toǵjan Shaıahmetova.

Derekterge júginsek, bıyl jyl basynan beri 45 orman órti oryn alǵan.  Materıaldyq shyǵyn 4,4 mln teńgeni quraǵan. Al ótken 2017 jyly respýblıka boıynsha bos jatqan jerlerdiń órtenýi 1,5 esege kóbeıip, alańy 18 esege artqan. Bir órttiń ortasha kólemi 26,3 gektardy quraǵan. Ǵaryshtyq baqylaý málimetteri de iri dala órtteriniń jıi bolatynyn kórsetedi. «Ásirese elimizdiń Qaraǵandy, Batys Qazaqstan, Aqtóbe, Atyraý, Qostanaı oblystaryndaǵy bos jatqan jerler shóleıttenip ketken» deıdi mamandar. Bul rette bizge pikir bildirgen Gıdrogeologıa ınstıtýtynyń mamany gıdrogeolog Ǵazıza Mahmutovanyń aıtýynsha,  qazaqty rasymen de shóleıt aımaq qysyp tur.

«Shól jáne shóleıt aımaqtardy rezervasıalanǵan jerler deıdi. Muny jaramsyz jerler dep ataımyz. Birqatar elderde mundaı jaramsyz aımaqtan halyqty kóshirip nemese ekonomıkalyq damý deńgeıi tómen aımaq retinde halyqqa qosymsha tólem tóleıdi. Mysaly, Úndistanda týra bizdiń eldegi tárizdi qumdy, shóldi jerde tursa, ol jerdiń halqy okrýgtik ákimshilik tarapynan arnaıy járdemaqy alyp turady. Kóptegen elderde Qazaqstandyki tárizdi qysy qatty klımat joq. Bizde jolsyz, sýsyz otyrǵan qanshama aýyl bar?! Odan bólek jaıylymdyq jerdiń qunarsyzdyǵynan jem-shóbin rettep ala almaı júrgen sharýalar qanshama?! Mal ósireıin dese, maldyń jem-shóbin taýyp berý de, egin ósireıin dese, egindi bitik shyǵarý da kóp eńbekti talap etedi. Egindi jazda shegirtke jep bir shyǵynǵa ushyratsa,  tyńaıtylmaǵandyqtan, jer qunarsyz bolǵannan keıin ónim az bolyp, taǵy bir shyǵyndalady. Eýropada nano, bıotehnologıalardyń kómegimen 1 staqan bıdaıdy jerge shasha salyp, 1 tonna astyq alatyndar bar. Al bizge mundaı tehnologıany ıgerýdiń aýyly áli alys. Sondyqtan úkimettik turǵyda osy máselelerge nazar aýdaratyn kezeń jetti. Óıtkeni bizde mundaı ómir súrýge qolaısyz aımaqtar nazardan tys qalyp barady»,-deıdi ǵalym Ǵazıza Mahmutova.

Mamandardyń paıymdaýynsha, bolashaqta Qazaqstanǵa shól jáne shóleıt aımaqtardy qalypqa keltirýmen myqtap aınalysýǵa týra keledi. Ol úshin gıdrogeolog maman alǵa tartyp, otyrǵan myna usynystar eskerilýi tıis:

A) Birinshiden, jer asty sýlaryn kóbeıtip, (kanaldar ornatý arqyly) qýańshylyqqa ushyraǵan jerlerdi ylǵaldandyrý úrdisin bastaǵan jón.

Á) Azyp-tozǵan jerlerdi baqylaýǵa alyp, qalpyna keltirý jumystaryn jandandyrý kerek.

B) Polıgon aımaqtaryn zalalsyzdandyrý jumysy júrgizilýi kerek. Qazir elimizdegi polıgon aımaqtaryndaǵy jerlerdi de órt shalý oqıǵalary jıilep ketti.

G) Budan soń, árıne, órt sóndirý salasy jańa, qýatty tehnologıalarmen qamtamasyz etilýi tıis.

Jalpy, ekonomıs-sarapshy Toǵjan Shaıahmetovanyń aıtýynsha,  aýyl qazaǵy bir otbasyn asyraý úshin jaıylymdyq jeriniń qunarly, egistik jeriniń shyraıly bolǵany jón. «Atqarýshy bılik osyny eskerip, joǵaryda aıtylǵan usynystarǵa den qoıyp, ómir súrýge qolaısyz aımaqta turyp jatqan halyqqa moıyn burýy qajet»,- deıdi Toǵjan Shaıahmetova.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy