Álemdik tájirıbedegi dýaldy oqytý (DO) degen praktıka men teorıa ushtasqan kásibı bilim berý túri. Al, endi aty endi ǵana belgili bola bastaǵan bul ádis bir jaǵynan joǵary oqý oryndarynda bolyp jatqan kásibı bilim berýdiń daǵdarysynan týyndap otyr.

Atalǵan daǵdarys basqa da TMD elderi sıaqty Qazaqstanda mynandaı sebepterden týǵan edi:

1. Joǵary oqý oryndary uzaq ýaqyt tek qana memleket bekitip bergen standarttarmen ǵana jumys istep, bolashaq jumys berýshiniń suranysyn elep-eskermedi.
2. Kásiporyndar jekemenshikke kóship oqý ornymen óndiris arasyndaǵy baılanys úzilip qaldy.

Ýaqyt bir orynda turmaı ekonoýmıka, medısına, aýyl sharýashylyǵy jáne basqa salalar naryqtyq jolǵa túsip, jańasha zaman talabyna saı daıyndalǵan mamandardy qajet etein boldy. Bul mamandar tipti, kerek deseńiz, óndiriske kelgen alǵashqy kúnnen bastap maqsat-mindetterdi aıqyn ajyratqan, tehnologıalardy jetik meńgerýi tıis body.

Ókinishke oraı, bilim ordalary kóbine-kóp oqýdyń teorıalyq jaǵyna ǵana máne berip, praktıkaǵa bar bolǵany jospar boıynsha 10% ǵana bólinedi. Osynyń kesirinen kolej nemese ýnıversıtet bitirgen jas maman óndiriske kelip túskende kómeksiz qalyp, sharasyz kúıge túsedi. Ol qanshama jyl ne oqyp, ne qoıǵany belgisiz. Al, jumys berýshige yrǵalyp-jyrǵalyp, mamandy súırelep oqytýǵa ýaqyty da, qulqy da bolmaıdy.

Osyndaı máselelerdiń sheshimin dýaldy oqytý arqyly tabýǵa bolady. Ol ne nárse ekenin anyqtaıyq jáne onyń qandaı maqsat-mindetteri baryn bajaılap kóreıik.

Bul júıe boıynsha stýdent teorıa men praktıkany qatar alyp júredi. Tipti kópshilik ýaqytyn praktıkaǵa bóledi. Iaǵnı, oqý úrdisiniń 1/3-in ýnıversıtet nemese kolej qabyrǵasyndaǵy oqýǵa arnasa, qalǵan ýaqytta óndiriste bolyp, áriptes mekemede jumys istep, óz biliktiligin shyńdaıdy.

Mundaǵy basty maqsat – óniriste mashyqtanǵan saýatty ári bilikti mamandy daıyndap shyǵaryp, tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý júıesindegi dýaldy oqytýdyń qazaqstandyq modelin qalyptastyrý.

Qysqasyn aıtqanda, alǵashqy kúnnen-aq jumysqa birden aralasyp ketetin jáne ony joǵary deńgeıde atqara alatyn óziniń bilimine kámil senetin maman daıyndap shyǵarý kerek. Dýaldy oqytý júıesinde oqý ordasy jumys berýshiden qandaı mamandy qajet etetinin bilip, soǵan saı mólsherde stýdent oqytyp shyǵarady.

Osyndaı maqsatqa jetý úshin mynadaı mindetterdi oryndaý kerek:

• dýaldy oqytýdyń ozyq tájirıbelerin úırený;
• DO úshin synaq alańdaryn qurý;
• dýaldy oqytýda Qazaqstannyń ár óńiri men óndiristiń ár salalarynyń erekshelikteri men qajettilikterin anyqtaý.

Bizdiń elimizde DO júıesin 2012 jyldan kirgize bastady jáne osy oraıda birtalaı jetistikter de bar:

• normatıvtik aktilerde, atap aıtqanda Eńbek kodeksinde «dýaldy oqytý» degen túsinik kirgizildi;
• zańdyq turǵyda kolejderde teorıa men praktıkanyń ara salmaǵy 40 jáne 60 % bolyp bekitilgen;
• tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý mekemelerinde dýaldy oqytýdyń erejeleri bekitilgen;
• osy júıemen oqıtyndar úshin bilim alǵan kezderi eńbk ótiline esepteledi;
• stýdentterdi praktıkadan ótkizý úshin óndiristik bazamen qamtamasyz etetin kásipkerlermen kelisimsharttar jasalǵan.

Dýaldy oqytýǵa aldymen tehnıkalyq jáne aýyl sharýashylyǵy mamandaryn oqytatyn oqý oryndary yńǵaıly bolyp otyr. Olardyń ishinde óndiriske asa qajet orta býyn mamandaryn daıyndaıtyn kolejderde atalmysh júıe sátti júzege asýda. Respýblıka boıynsha osy baǵytta 348 kolej 1700-den astam mekemelermen jumys istep, olardy 20 myńnyń aınalasynda stýdentter bilim alýda.

Jumys berýshiler osy kolejderge túsýshilermen  kelisimshartqa otyrady. Osynyń arqasynda stýdent oqýyn bitirgennen keıin jumyssyz qalmaıtynyn bilse, óndiris jetekshisi ózine bilimi de biliktiligi jaqsy mamannyń keletinine qýanady.

Germanıa men Qazaqstan arasyndaǵy memleketaralyq baǵdarlamalarǵa sáıkes mundaı oqý ortalyqtary Shyǵys Qazaqstan, Aqmola, Qostanaı jáne Qaraǵandy oblystarynda jumys istep, óz nátıjelerin berýde.

Aldaǵy ýaqytta DO júıesiniń zańdyq jáne  normatıvtik bazasyn jetildirip, ınvestısıalar quıatyn bolsa onyń elimizdiń ekonomıkasyna beretin tıimdiligin kóretin bolamyz.

Dýaldy bilim berýdiń sheteldik tájirıbesine kelsek, nemis elinde bul ıdeıa alǵash qolǵa alynyp, jumys istep jatyr. Olar HİH ǵasyrdaǵy qolónershilerdiń balalardy arnaıy sehtarda úıretip, bir jaǵynan jeksenbilik mektepte oqytqan úlgisin alǵan. Búginde Germanıa oqý oryndarynyń 50 %-y osy ádispen bilim berse, túlekterdiń 54 % birden jumysqa turyp ketedi. Ol jaqta kásipkerler bul úrdiske iri kólemde ınvestısıalar salyp, onyń paıdasyn da kórýde. Bul elde mıgranttardy da dýaldy oqytý asa tıimdi bolyp otyr.

AQSH, Kanada, Ulybrıtanıa jáne Fransıa sıaqty ekonomıkasy myqty damyǵan elder DO júıesine kóship, tehnıkalyq jáne kásibı bilim berý salasynda  úlken nátıjelerge jetýde ekenin eskersek, Qazaqstan da osy joldy tańdaýy úlken úmit týǵyzady.

Seken NAZAR