«Nur Otan» partıasy jemqorlyqqa qarsy kúres prosesinde qandaı sharalardy júzege asyryp jatyr? Elbasynyń bes áleýmettik bastamasynyń oryndalýyn qanshalyqty baqylaýda ustap otyr? Partıa Hatshysy - Qanybek Jumashevtyń "Erekshe kózqaras" baǵdarlamasyna bergen suhbatynda sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jaıly áńgimeleı otyryp, «Nur Otan» partıasynyń sybaılas jemqorlyqqa qarsy zań jobalaryna ózgerister engizenin de aıtyp ótedi. Qazir jemqorlyqsyz memleket dep tanylatyn Japonıa memleketiniń jemqorlyqqa qarsy saıasaty qalaı órbıdi? Damyǵan, damýshy memleketterdiń osy baǵyttaǵy tájirıbeleri qandaı?

Barmaq basty kóz qysty áreketter nege tıylmaı tur? Jýyrda elbasy Qazaqstan halqyna Joldaýynda «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy belsendi kúresýdi» qatań tapsyrdy. Prezıdent pármenin oryndaýdy qolǵa alǵan bılik partıasy keleńsizdikke tosqaýyl qoıa ala ma? Jýrnalıs Zeıin Álipbektiń suraqtaryna Qanybek Jumashev jaýap berdi.

-Qazaqstan bıyl jemqorlyq kórsetkishi boıynsha 180 eldiń ishinen 120-orynǵa turaqtapty.  Osyǵan deıingi jyldarmen salystyrǵanda ońdy kórsetkish? Degenmen maqtanýǵa turarlyq pa?

-Elbasy Qazaqstan halqyna Joldaýynda jemqorlyqqa baılanysty naqty tapsyrmalar berdi. Buǵan deıingi Joldaýlarynda da Nazarbaev osy máselelerge aıryqsha toqtalyp ótetin. Shynynda, jemqorlyq deńgeıiniń halyqaralyq esepteýlerinde Qazaqstan 2017 jyldyń qorytyndysy boıynsha jaǵdaıyn jaqsartty. Ol beker emes. 180 memlekettiń ishinen 122-orynda turý – áldeqaıda jaqsy kórsetkish. Sol tizimdegi ár memleketke beriletin bal bar. Degenmen 2016 jyly 29 bal alsa, 2017 jyly 31 bal aldy. Bul atqarylyp jatqan sharalardyń nátıjesi oń degen sóz. Halyqaralyq deńgeıge zertteýshilerdiń aıtýyna qaraǵanda, Qazaqstanda qabyldanǵan zań júzindegi ózgerister men reformalardyń áseri jaqsy bolǵan. Jemqorlyqtyń aldyn alý boıynsha «Nur Otan» partıasynyń fraksıasy zań jobalaryna ózgerister engizip, ásirese bıznesti qoldaý, ártúrli ruqsat beretin qujattardyń sanyn azaıtý baǵytynda iri Zań jobalaryn qabyldady. Munyń bári jemqorlyqty túısinýdi tómendetip otyr. Indekstiń ózi «jemqorlyqty qoǵamda túısiný» dep ataıdy.

-Osy aptanyń ózinde Qazaqstanda birqatar sheneýnik para alyp ustaldy. Mundaı faktiler kúnde qaıtalanyp jatady. Elbasy halyqqa jyl saıynǵy Joldaýynda sybaılas jemqorlyqqa qatysty qatań tapsyrmalar berip keledi. Biraq aýzyn arańdaı ashqan sheneýnikterdiń ashkózdigi tyıylar emes. Munyń sebebi nede?

-Kez kelgen nárseni salystyrmaly túrde baǵalaı alamyz. Alysqa barmaı-aq, damyǵan memleketterdiń osy baǵyttaǵy tájirıbelerin alyp qaraıtyn bolsaq, Japonıany «jemqorlyqsyz memleket» dep ataýǵa ábden bolady. Olardyń jemqorlyqqa qarsy saıasaty qalaı órbıdi? Olar eń bastysy «seniń eńbegiń Japonıanyń damýy úshin» degen urandy alǵa qoıady. Jastaryn ádet-ǵurypqa, salt-dástúrdi qurmetteýge baǵyttalǵan tárbıeler arqyly sybaılas jemqorlyqqa qarsy tózimsizdik ahýaldy qalyptastyrǵan. Japon memleketinde sheneýnikter burynnan qoǵamdyq kólikpen júredi. Olardyń ar-ojdanynyń tazalyǵy, moraldyq ustanymdaryna erekshe kóńil bóledi. Eger qandaı da bir bólimde 5-6 adam jumys isteıtin bolsa, bólimniń ishindegi olardyń jaýapkershiligi óte joǵary deńgeıde. Sol sebepti osyndaı jaqsy úrdisterdi óz qoǵamymyzda, memlekettik qyzmetimizde taratyp, úıretip, dáripteı bilýimiz kerek. Elbasy bul máseleni áý bastan kóterip keledi. Qandaı da bir azamat jemqorlyqpen ustalǵan bolsa, aldymen onyń basshysyn jaýapqa tartý kerek. Osy baǵytta shynaıy jumystar atqarylsa, jemqorlyq azaıýy múmkin edi. Kez kelgen azamat memleketke qyzmet jasaı otyryp memleketshildigin, eljandylyǵyn, adaldyǵyn kórsete bilý kerek. Osy jaǵdaıda ǵana jemqorlyqty azaıtýǵa múmkindik týar edi.

-Osylardy bizge engizý úshin qandaı sharalardy qolǵa alý kerek? Úlgi alarlyq úrdister nege qalyptaspaıdy?

-Búgingi tańda memlekettik qyzmetshiler úshin etıka kodeksi, memlekettik zań belgilengen. Ol baptarda jaýapkershilik deńgeıi, marapattaý deńgeıi – bári kórsetilgen. Eń bastysy, menińshe, qoǵamdyq baqylaýdy kúsheıtý kerek. Japonıada joǵary laýazymda otyrǵan azamattardyń dúnıe múlkine qoǵamdyq baqylaý uıymdastyrǵan. Oǵan barlyq deńgeıdegi azamattyq qoǵam músheleri tikeleı  aralasady. Bizde, ókinishke oraı, qoǵamdyq birlesý baǵytynda kemshin tustar kóp.

-Elbasy bıylǵy Joldaýynda da sybaılas jemqorlyqqa qarsy belsendi kúresýdi qatań tapsyrdy. Muny «Nur Otan» partıasy óz qolyna aldy. Osy baǵyttaǵy jumys qalaı júrgizilip jatyr?

-Elbasynyń bıylǵy Joldaýynda barlyq sharaǵa arnalǵan arnaıy ulttyq jospar bekitildi. Júzden asa sharalar josparlandy. Osy oraıda, «Nur Otan» partıasynyń da jaýapkershiligi bekitilgen. Osy sharalardy júzege asyrý barysynda «Nur Otan» partıasynyń naqty tetikteri bar.

Birinshiden, sybaılas jemqorlyq jóninde arnaıy keńesterdiń uıymdastyrylýy. Bul keńesterdiń jumysyna memlekettik organdardy tyńdap, olardyń Joldaýdy júzege asyrýy baǵytyndaǵy jumystaryn qarap, olardyń arasyndaǵy bolýy múmkin sybaılas jemqorlyq faktiler anyqtalsa, tıisti memlekettik organdarmen birlese otyryp qaraımyz.

Ekinshi másele, ishki partıalyq tártipti nyǵaıtý.  Máselen, jyl saıyn partıalyq komısıalardy sybaılas jemqorlyq faktilerdi jibergen, jol bergen memlekettik qyzmetshilerdiń, partıa músheleriniń tártibin qaraımyz. 2017 jyly osy shara arqyly 313 partıa múshesin jaýapqa tarttyq. Onyń 276-y partıa qatarynan shyǵaryldy.

Úshinshiden, qoǵammen baılanysty kúsheıtý. Ol degenimiz, BAQ-pen tikeleı baılanys ári áleýmettik jelidegi ár túrli bolyp jatqan faktilerdi zertteý, zerdeleý sharalary. Bizde 240-tan astam qabyldaý bólmeleri bar. Sol jerge kelgen azamattardyń ótinishterin zerdeleý arqyly da jumysty kúsheıtemiz.

-Búginde sheneýnikterdiń tabysyn jarıalaý boıynsha qandaı jumystar júrip jatyr?

-Árıne, sheneýniktiń jyl saıynǵy deklarasıasynda tabys kózderi naqty kórsetiledi. Jyljymaly, jyljıtyn tabystary kórsetiledi. «Óz tabysyńdy anyqtap, kórset» degen aksıa «Nur Otan» partıasynyń bastamasymen sońǵy 5-6 jylda júzege asyp keledi. Laýazymdy tulǵalar tabystaryn kórsetip, jarıalap otyr. Bul jyl saıyn júzege asyrylady. Onyń qarqyny báseńsip qalǵany ras. Alaıda aldaǵy ýaqytta qolǵa alatyn bolamyz. Shynynda, ár azamatyń jeke is-áreketi bolýy kerek.

-Kezinde jemqorlyqqa qatysy bolyp, jazasyn ótep shyqqan laýazym ıeleri bostandyqqa shyqqannan keıin de belgili bir qyzmetterdi atqaryp jatady?

-Jemqorlyqqa qarsy isti bolyp, jazasyn ótep shyqqan kez kelgen azamat eńbegin jalǵastyrýǵa quqyly. Ol memlekettik qyzmetten zańdy túrde shettetilmese, oǵan eshkim qarsy kele almaıdy. Shynynda, «Nur Otan» partıasynyń músheleri retinde qarasaq, jemqorlyqpen isti bolǵan azamat partıa qatarynan shyǵarylady.

-Joǵary laýazymdy mınıstrdiń orynasary para alý kezinde ustalsa, mınıstr otstavkaǵa ketý kerek pe? Múmkin bizge osyndaı qatań sharalar qoldaný kerek shyǵar?

-Memleket basshysynyń da meńzep otyrǵany sol. Mınıstrdiń tikeleı ózine baǵynyshty orynbasary jemqorlyqpen ustalsa, mınıstr aryz jazyp, otstavka berý kerek. Al sol otstavkany qabyldaý-qabyldamaý – Elbasynyń quzyrynda.

-Endi osy tetikti qalaı júzege asyrý kerek? Zańǵa ózgeris ene me?

-Zańdy túrde jasaýǵa bolady. Memlekettik qyzmet týraly nemese memlekettik qyzmetshiniń ar-ojdany týraly zańda retteledi dep oılaımyn.

-Prezıdent óz Joldaýynda, ásirese, memlekettik apparatty synady.

-Memlekettik apparattyń jumysyndaǵy qaǵazbastylyq, búrokratızm syndy dúnıelerdi buǵan deıin de eskertken. Qarapaıym memlekettik qyzmetshilerdiń tarapynan aryz-shaǵym túsken kezde de baıqaımyz. Bitpeıtin jınalys, fýnksıasyna sáıkes kelmeıtin tapsyrmalarǵa baılanysty...

-«Nur Otan» partıasy «7-20-25» baǵdarlamasy aıasynyń basy qasynda júredi. Shyny kerek, bul baǵdarlama qazir óz deńgeıinde júrip jatqan joq. Tipti Joldaýda «1 bólmeli páterdiń quny qansha turady?» degen Elbasynyń saýalyna jaýap bere almaǵan Ulttyq bank tóraǵasy, atqarýshy bılik osy ıpotekalyq baǵdarlamany qalaı júzege asyrmaq?

-SHynynda, Elbasynyń 5 áleýmettik bastamasy jarıalanǵan kúnnen bastap «Nur Otan» partıasy respýblıkalyq  qoǵamdyq keńes qurý jóninde bastama kóterip, qoǵamdaǵy belsendi toptardy biriktirdik. Biraýyzdan osy bastamany qoldap kirisip te kettik. Osy oraıda birneshe top quryldy. Arnaıy jumysshy topty men basqardym. Osy top aıasynda kóptegen óńirlerdi aralap, nesıe alýshylarmen, bank ókilderimen, bıznes salysyndaǵy azamattarmen sóılestik.

-Sonda kinárat kimde bolyp tur?

-Bul jerde obektıvti ıa sýbektıvti sebepter bar. Eń birinshi, baǵdarlama aıasynda tek jańadan salynǵan birinshi dárejedegi páterler esepke alynady. Baǵdarlamany jarıa etken soń qaı qalalarda, qaı óńirlerde turǵyn úı salasy qarqyndy júrip jatsa, sol qalalar, sol óńirler ala basyp ketti. Al qaı aımaqtarda qurylys júrmeı jatsa, solar kenje qalyp otyrdy. Máselen, Almaty, Astana, Mańǵystaý oblysyndaǵy Aqtaý qalasynda qarqyndy júrip jatqan qurylystyń jartysyn «Nurly jer» baǵdarlamasyna, jartysyn «7-20-25» baǵdarlamasyna kóshirýge múmkindik boldy. Onyń aıasynda, kóptegen azamat turǵyn úı aldy. Al SQO, Pavlodar oblystarynda, qalasynda nesıe alýshylar sany óte tómen. Sebebi jańadan salynyp jatqan úıler az. Bul – obektıvti sebep.

Al sýbektıvti sebebinde qala ákimderi, oblys ákimderi ózderiniń naqty jol kartasyn jasamaıdy. Osy turǵyda nesıe alýshylardyń naqty sanyn shyǵarýǵa áreket etý kerek edi. Bizdińshe, ol kezekke turǵan azamattardan shyǵady. Qazaqstan boıynsha 360 myńnan astam azamat kezekte turady. Iaǵnı, durys mán bermegen. Árbir óńir ákimi «7-20-25» baǵdarlamasyna qatysa alatyn azamattardyń tizimin jasaý kerek. Osy tizim arqyly sol qalada nemese aýdanda ınfraqurylym áreketin iske asyrý kerek. Osynsha adamǵa qajetti úı salý kerek degen tapsyrma berilýi tıis.

Jańa baǵdarlamada nesıe alýshy men nesıe berýshiniń arasynda dánekerlik joq. Shyn máninde, ákimderdiń róli mańyzdy. Zertteý, zerdeleý, bıznes ókilderimen jumys jasaý – tikeleı sol ákimderdiń moınynda.

-Úkimet otyrysynda respýblıkalyq búdjettiń ıgerilýi de talqylandy. Sonda 47,1 mıllıard teńgeniń ıgerilmegeni anyqtaldy. Osy máselege qatysty «Nur Otannyń» usynystary bar ma?

-Bizdiń partıanyń parlament májilisindegi depýtattyq fraksıasy udaıy bul jumyspen aınalysyp otyr. Ókinishke oraı, qarjynyń ıgerilmeýi jyl sanap toqtamaı otyr. Eń basty sebep – búdjetti josparlaý kezinde jiberilgen kemshilikter. Máselen, artyq mindettemeler alý, artyq qarjylardy suranys berý, jobalyq smetalyq qujattardy daıyndaýda jiberilgen qatelikter, qarjy bólý. Osylardyń bári saıyp kelgende, qarjynyń durys ıgerilmeýine ákelip soǵady. «Nur Otan» partıasynyń depýtattyq fraksıasy usynystar berdi. Qazir búdjetti josparlaý deńgeıindegi jaýapkershilikti arttyrýymyz kerek. Barlyq memlekettik organdar tarapynan. İri jobalardyń barlyǵynyń smetalyq qujattary tekserlýi kerek. Máselen, bir óńirdegi birdeı syıymdylyǵy bar mektepterdiń qarjylyq deńgeıi nege ártúrli? Bizdiń usynys – josparlaý ýaqytynda belsendilikti arttyryp, ashyqtyqty jarıalap, árbir tıynnyń durys baǵytqa jumsalýyn qadaǵalaý kerek. Eń bastysy, ártúrli búrokratıalyq kedergilerdi joıý kerek.

-Taǵy bir mańyzdy másele – el ekonomıkasynyń naqty sektorlaryn eselendirý. Ókinishke oraı, munda da jemqorlyqtyń ushy kórinip turady. Buǵan qatysty «Nur Otan» ne deıdi?

-Orta jáne shaǵyn bıznesti damytýǵa baılanysty qoǵamdyq baqylaýdy Elbasynyń 5 áleýmettik bastamasy aıasynda júzege asyryp otyrmyz. Bıyldyń ózinde josparlanǵan qarjynyń ıgerilýinde kemshilikter bar. Máselen, bes áleýmettik bastamany qadaǵalaý jónindegi qoǵamdyq keńeste osy másele aıtyldy. Onyń ishinde, aýyl sharýashylyǵy salasyna bólingen eki jaqty nesıelendirý 32 paıyzǵa ǵana ıgerilgendigi aıtyldy. Al qaladaǵy bıznesti damytýda ıgerilýdiń qarqyny tómen. Tipti 40 paıyzǵa da jetpeıdi. «Nur Otan» arnaıy usynystaryn joldady.

-Sebepteri nede? Nege jetpeı jatyr?

-Munda obektıvti sebep retinde qarjylandyrý kózderiniń aımaqtarǵa kesh jetýi. Shaǵyn bıznes ókilderiniń qujattarynyń tolyq bolmaýy, durys rásimdelýi, belsendiliginiń tómendigi – obektıvti sebepter. Al sýbektıvti jaǵdaı, taǵy sol ákimdiktiń tarapynan jiberilip otyrǵan qatelik. Qujattandyrý, túsindirý jumystarynyń bolmaýy. Keı mono qalalardyń ózinde shaǵyn nesıe alýǵa azamattardyń múmkindigi bar, alaıda qalaı alý kerek, kimge aryz jazý kerek, ol jaǵynan habarsyz. Iaǵnı aqparattandyrý máselesi kenje qalyp otyr.