Hımıalyq quramy belgisiz aq untaqtar keı-keıde konvertke salynyp, poshta arqyly Qazaqstanǵa da jetip jatady. AQSH elshiliginiń Almatydaǵy ókildigine de, jekelegen belgili kisilerge de kezinde konvertpen aq untaq kelip túsken. Ondaı kezde konvert turǵan bólmege kirýge tyıym salynyp, hatpen baılanysta bolǵan adamdar dereý baqylaýǵa alynady. Al álgi untaqtar Qazaqtyń Aıqynbaev atyndaǵy  karantındik jáne zoonozdyq juqpalar ǵylymı ortalyǵynda jan-jaqty tekserýden ótkiziledi.

Kezinde osyndaı aq konvertten bas aıaǵy bes jylda Eýropa zıalylarynyń teń jartysy qyrylǵan. 1919-1924  jyldary  ishinde ataqty aqyndar men  ǵalymdar jáne artıser men mýzykanttar bar, jalpy sany  3353 (úsh myń úsh júz elý úsh) zıalynyń basyn jutqan jumbaq ajal  sheńberi  jaıly aıtyp otyrmyz  

Basynda belgili aqyndar men ǵalymdardyń, bıshiler men mýzykanttardyń basyn jutqan  bul jumbaq ajal sheńberiniń arnaýly túrde júıege qoıylǵanyn eshkim bilgen joq. Tek qana 1923 jyly fransýz jýrnalısi Fransýa Engelbrekt sol jyldary  túsiniksiz ári qorqynyshty aýrýdan qaıtys bolǵan belgili adamdardyń báriniń Parıj qalasymen qandaı da bir baılanysy baryna alǵashqylardyń biri bolyp  nazar aýdardy. Olardyń  qaısybireýleri  Parıjde turaqty turǵan, endi bireýleri Parıjge kelip ketken nemese Parıj arqyly basqa elge ótken degendeı.  Osylaısha sol kezdegi gazetterdiń birinshi betinen túspegen jumbaq ajal sheńberi  osy jaıdy tynbaı  qozǵap otyrǵan  Engelbrehttyń  óziniń basyn jutyp baryp , 1924 jyly birjola toqtady. Jýrnalısiń ózi kádimgi sýyq tıýden degen keselden sol jyly sespeı qatqan.

Al álgi 3353 zıalynyń bárin atap shyǵý múmkin de, mindet te emes. Tek birnesheýin ǵana atasaq, ishinde Lenın, ıá, proletarıattyń uly kósemin aıtyp otyrmyz (oǵan áli toqtalamyz), Nobel syılyǵynyń ıegeri, jazýshy Anatol Frans, ataqty ıtalán ánshisi Karýzo, ataqty ıtalán sýretshisi Modelánı,  orystyń fýtýrıs aqyny Hlebnıkov, ataqty akter ári rejıser Vahtangov,  nemis fılosofy Dúrıng, Parıjdegi ataqty munaranyń konstrýktory Eıfel,  ánshi Janna Shneıder,  otbasylyq zergerlik dınastıanyń  negizin qalaýshy Faberje, ataqty dáriger ǵalym Sharl Laveran, mýzykant Lýı Jozef  Demer, jazýshy  Blest Gan, aktrısa Sara Bernar,  oqymysty ǵalym Leje Lýı,  ataqty revolúsıoner Inessa Armand,  Klermon sekildi kóptegen ataqtylar bar.

Eń bilgir dárigerler de bulardyń  kenetten sal bolyp qalǵan aýrýynyń emin taba almaǵan, iritip-shirite bastaǵan mıkrobtyń qaıdan juqqanyn túsine almaǵan.

Bul jumbaq ajal sheńberi oryssha «Parıjdik zıalylar qyrǵyny» (Parıjskıı  Mor Elıty) degen atpen belgili. «Mor» degen neni bildiredi?

Mor – Ejelgi Rımdegi ajal qudaıynyń aty. Qazirgi ýaqytta bul termın adamdar men janýarlardyń belgili bir mekende qysqa ýaqytta baýdaı túsip qyrylyp qalýymen baılanysty qoldanylady. Kórkem ádebıette ajal oǵyn sebetin jaǵymsyz keıipkerge qatysty aıtylady.  

Sonymen, úsh jarym myńǵa jýyq  belgili tulǵalar  neden, qalaı qyrylǵan deısiz ǵoı? 

Maımyldardyń SPID-ke uqsaıtyn aýyr keselmen aýyratyny bar. SPID-tiń  adam balasyna osy maımyldan juqqany (arnaıy juqtyrylǵan)  ǵylymı túrde dáleldengen.  Oqymystylar tek ol derttiń  qaı jerde jáne qashan juqqanyn ǵana bilmeıdi. Sol úshin daýlasyp keledi. Aǵylshyn zertteýshisi Edvard Hýper  bolsa, VICH 1950 jyldary vaksına jasaý kezinde oryn alǵan qatelikten tarap ketti degen pikirde (Ol dáriniń óndirisi  úshin  SIV vırýsy bar maımyldyń  baýyry paıdalanylǵan). Akademık Vadım Pokrovskıı «buryn  maımyldyń  jumyrtqasyn  aýystyryp  salý arqyly  erlerdi  belsizdikten emdeý júzege asyrylǵandyqtan,  VICH adamǵa donorlyq operasıa arqyly juqqan» dep esepteıdi.  Al bazbir ǵalymdar VICH  afrıkalyq maımyldan taraǵanyn, vırýstyń juǵýyn  eýropalyq  otarlaýshylar júzege asyrǵan degendi aıtady. Keıbir málimetter boıynsha, qorqynyshty vırýs ólgen  maımyldardan ádeıi alynǵan. Ne desek te, álgi báleket  konvertke salynyp, muqıat jelimdelip, 1919 jyldan bastap  Parıjdiń  zıalylaryna  poshtamen  jiberile bastaǵan. Onyń sońy  3353 belgili tulǵalardyń ajalyna  ákep  soqqan.   

Jumbaq ajal sheńberine Lenın de ilikken

1922 jyldan bastap Lenın jıi-jıi esin joǵalta bastaǵan, denesiniń oń jaǵy saldana bastaǵan. 1923 jyldan bastap oń jaq denesi túgeldeı jansyzdana bastap, tili kúrmelgen. Keıin taıaq ustap, azdap bólme ishinde júre bastaǵan. Oń qoly isten shyqan soń, sol qolymen jazýdy úırene bastaǵan. Biraq dárigerler túsiniksiz aýrýdyń aldynda dármensiz edi. Krýpskaıa ólerinen eki kún buryn Lenındi jigerlendirip, Djek Londonnyń «Ómirge degen qushtarlyq» atty shyǵarmasyn daýystap oqyp bergen.  Qalyń qar basqan aıdalada ashtan buratylǵan adam áreń ilbip keledi. Onyń artynan ashtan buratylǵan qasqyr ilesip kele jatyr. Adam men jyrtqyshtyń arasyndaǵy kúres. Jartylaı ólikke aınalǵan adam jeńiske jetedi. Lenınge bul áńgime unap, Londonnyń basqa da shyǵarmasyn oqýdy ótinipti.

Lev Troskıı «Lenınge ý bergen Stalın» dep jazady. Biraq bul shyndyqqa janaspaıdy. Degenmen Lenınniń azapty ómirden tezirek qutylý úshin Stalınnen ý suratqany  ras kórinedi. Muny Lenınniń hatshy qyzdarynyń biri 60-shy jyldary jazýshy Aleksandr Bekke aıtypty. Biraq «halyqtar kósemi» ý bermegen. Eger Stalın ý berse, onda saýysqannan saq jez murt kósem kýágerlerdiń kózin kóp uzatpaı-aq túgel qurtqan bolar edi. Kim bilipti, onsyz da irip-shirip bara jatqan kún kósemge bireý-mireý ý berse, bergen de shyǵar.

Al Lenınniń basyn jutqan aýrý ne desek, keńestik dárigerler kún kósemniń mıyn zaqymdaǵan merez aýrýynan ólgenin tisterinen shyǵarmaýǵa  ant bergen. Qansha jasyrǵanmen, zertteýshiler  keńes ókimetiniń negizin qalaýshynyń merezden  kóz jumǵanyna dárigerlik dálel-anyqtamany qoldaryna túsirdi.  Izraıl dárigerleri ony KSRO tarqaǵannan keıin de jaryqqa shyǵarýǵa tyıym salynǵan muraǵattan  taýyp, álemge jarıalap jiberdi.

Resmı anyqtama boıynsha, Lenın aterosklerozdan ólgen dep esepteledi. Biraq Lenındi emdegen 27 dárigerdiń tek 8-i ǵana kún kósemniń ólimi týraly anyqtamanyń astyna qoldaryn qoıǵan. Al Lenınniń jeke dárigerleriniń ekeýi qoldaryn qoımaǵan.

Lenın osylaısha joǵaryda keltirgen 3353 (úsh myń úsh júz elý úsh) zıalynyń basyn jutqan jumbaq ajal  sheńberiniń quryǵyna iligip, mıǵa juqqan merez aýrýyn emıgrasıada júrgende juqtyrǵan degen paıymdaý bar.

Joǵarydaǵy Parıj zıalylarynyń basyn jutqan konvertke salynǵan belgisiz untaq jetpis jeti jyldan keıin jalǵannyń júzine qaıta shyqty. Dálirek aıtsaq, 2001 jylǵy 11-qyrkúıek oqıǵasynan keıin alǵash Aq úıge konvertpen quramy belgisiz aq untaq ústin-ústine jiberilgen. Sol-aq eken ol bále Rımdegi Vatıkanǵa deıin jetip, artynsha búkil álem dúrligiske tústi.

Qazir ajal oǵyn sebýshi  konvertten búkil álem qulaǵdar. Al ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldary mundaı arnaıy jasalǵan arandatýshylyq árekettiń Parıjge qatysy bar úsh jarym myńǵa jýyq belgili zıalylardyń basyn jutyp jatqanyn eshkim bilmegen-di. Bilse de, kesh qalǵan-dy.

Tóreǵalı Táshenov