Keıingi jyldary «Ómir-ózen» degen atpen segiz án jarıalanypty.

Bul án osydan 48 jyl buryn dúnıege kelgen. Sózin jazǵan men bolsam, ánin shyǵarǵan Shámshi Qaldaıaqov edi.

1979 jyly Eskendir Hasanǵalıev ekeýmiz birlesip, «Aınalaıyn» degen halyqqa keń taraǵan án jazǵanbyz. Qazir birneshe «Aınalaıyn» degen án saltanat quryp tur.

Ándi notaǵa túsirý jáne oqý jaǵynan eń tómennen sanaǵanda birinshi oryn alsam da, ánin de, sózin de ózim jazǵan, bir kezdegi tyńdarmandardyń qurmetine bólengen «Jubaılar jyry», «Gúldáýren», «Men saǵan ǵashyq edim», «Qazaq dastarhany», «Qazaq tili», «Týǵan kún keshinde» atty ánderim bar-tyn. Búgingi tańda naq osyndaı atpen birneshe ánder oryndalyp júr. Ótken jyly meniń «Týǵan kún keshinde» degen ánimdi, án oryndaý jaǵynan búkil dúnıe júzinde teńdesi joq abyroı bıigine kóterilgen Dımash Qudaıbergenniń qazaq, aǵylshyn tilinde oryndaǵanyn kórip, jurttyń kóbi súısindi.

Taǵy bir qyzyq oqıǵa. «Týǵan kún keshinde» atty ánimdi Qytaı elinde turatyn sany 20 mıllıonnan astam uıǵyr halqynyń bir ókili urlap alyp, óz áni etip jiberipti. Az jylda án uıǵyr baýyrlarymyzdyń eń kóp aıtylatyn súıikti ánine aınalypty. Sol ólkedegi meniń bir janashyrym «Bul ne masqara, ury jigit án avtorynan búkil halyq aldynda keshirim suramasa, halyqaralyq sotqa shaǵymdanamyz!» dep aıqaı kóteripti. Qytaıdaǵy Úrimshi qalasynda telearnadan kórsetilgen meniń úlken án-jyr keshime álgi jigit arnaıy kelip, «Týǵan kún keshinde» ánin uıǵyr tilinde náshine keltire oryndap, menen jáne tyńdarmandardan keshirim surady.

Án – qysqa ǵana dúnıe. Onyń taqyrybyn urlap án shyǵarý –qylmysqa barabar is.

Jankúıerlerimniń biri – Sáýle Ahmetova Almatydaǵy Qazaqstan avtorlary qoǵamyna baryp, joǵaryda attary atalǵan ánderdi teksertken eken, maǵan bir tıyn qalamaqy túspepti. Bári keıingi taqyryp urlaǵan adamdardyń qaltasyna quıylypty.

Meniń jan aıaspas aǵa-dosymnyń Shyńǵys Aıtmatov bolǵanyn sol kezdegi jurttyń bári biledi. Ekeýmiz birlesip, «Quz basyndaǵy ańshynyń zary» («Ǵasyr aıyryǵyndaǵy syrlasý») atty kitap jazǵanbyz. Bul kitap dúnıejúziniń barlyq basty tilderine aýdaryldy.

Sh.Aıtmatov shyǵarmalary álemniń 191 tilinde jarıalanypty. Kózi tiri shaǵynda ǵalamnyń osynshama kóp tiline aýdarylǵan Aıtmatovtan ózge eshkim joq eken.

Al men álemniń 120-aq memleketiniń syılyqtaryn alyppyn. Ár memleket úsh-tórt syılyqtan beripti. Buǵan qosa Amerıka, Anglıa, Fransıa, Germanıa, Japonıa, Reseı, Ýkraına, Monǵolıa, Túrkıa, Pákistan, Qyrǵyzstan, Ázirbaıjan, Ózbekstan jáne basqa da memleketter meni ǵylym doktory, profesory, akademıgi ataqtarymen marapattapty. Alǵan syılyqtarymnyń bárin sanasaq, birneshe myńǵa jetip qalady eken.

Kóp jyl buryn Qazaqstan maǵan «Halyq qaharmany» ataǵyn bergende: «Bul kúnde elimizdegi túrmede shirýge tıisti kez-kelgen urynyń eń kem degende eki orden, úsh medali bar. Solardyń qatarynda júrgim kelmeıdi!» dep ataqtan bas tartqanymdy sol kezdegi jurttyń kóbi biledi.

Sh.Aıtmatovtyń o dúnıe saparyna attanǵanyna 10 jyldan asyp barady. Ótken jyly Qyrǵyzstan astanasy Bishkek qalasynda Sh.Aıtmatovtyń 90 jyldyǵyna oraı, otyzǵa jýyq memleketterdiń ókilderi qatysqan úlken jıyn boldy. Sol jıynda jasaǵan baıandamamda men Sh.Aıtmatovtyń keıingi áıeli Marıamnyń pendeshiligine aıryqsha toqtaldym.

Sh.Aıtmatov ekeýmiz birlesip jazǵan «Quz basyndaǵy ańshynyń zary» («Ǵasyr aıyryǵyndaǵy syrlasý») atty kitaptyń qyrǵyzsha shyqqan nusqasynda da jáne Aıtmatovtyń 9 tom bolyp oryssha basylǵan shyǵarmalar jınaǵyna engen bizdiń ortaq eńbegimizdiń 25 paraǵy, ıaǵnı Aıtmatovtyń erekshe qadir tutqan ǵashyǵy, qaterli isikten kóz jumǵan Búbisara týraly aıtqandary, ári ony ekeýmizdiń birlesip talqylaǵandarymyz túgel alynyp tastalǵan. Eń qyzyǵy, Sh.Aıtmatovtyń mýzeıinde de, tipti týǵan úıinde de, ekeýmiz birge túsken júzden astam sýretterdiń biri de qoıylmaǵan. Eger Marıam muny Aıtmatovtyń tiri kezinde jasasa, áńgime basqa. «Osyndaı pendeshiligi úshin Marıam jáne onyń kenje uly Eldar halyq aldynda keshirim suramasa, kitap ıesi qos avtordyń biri retinde halyqaralyq sotqa shaǵymdanamyn!» dep málimdedim.

Qyrǵyzstan respýblıkasynyń qazirgi Prezıdenti Sooranbaı Sháripuly Jeenbekov erekshe azamattyq minez kórsetip, meni qoldap sóılep, Marıamnyń pendeshiligin synǵa aldy.

2015 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shanhaı qalasynda 150-ge jýyq memleketterdiń ókilderi qatysqan halyqaralyq kitap jármeńkesinde, qytaı tiline Qaısha Tábárikqyzy aýdarǵan «Quz basyndaǵy ańshynyń zary» («Ǵasyr aıyryǵyndaǵy syrlasý»)  «HHİ ǵasyrdyń eń ozyq, parasatty kitaby» degen ataqqa ıe boldy. Biraq bul týraly Qazaqstannyń bir de bir baspasózi, telearnasy jumǵan aýzyn ashqan joq. Bazbireýler ózi týǵan kishkene aýdannyń «Qurmetti azamaty» atansa, ony baspasóz de, telearnalar da jarysa habarlaıdy.

Meniń óte úlken «kemshiligim» bar. Ol qandaı «kemshilik?». Ol – eshkimniń bet-júzine qaramaı,  shyndyqty aıtyp salatynym. Basshylardyń biriniń: «Baspasózde, telearnalarda M.Shahanovtyń esimin jáne onyń atqarǵan isterin atap kórsetýge qatań tıym salynady!» degen jasyryn tapsyrmasy bar. Iaǵnı, men óz elimde Keńester Odaǵy kezindegi «halyq jaýy» dep baǵalanǵan adamdar sekildimin.

Endi 2007 jyly 2 myńǵa jýyq adam qatysqan, Bishkek qalasynda Sh.Aıtmatov ekeýmizben ótken úlken kezdesýde aıtqan jáne baspasózde jarıalanǵan Shyńǵys Aıtmatovtyń myna sózine nazar buryp kórińizdershi:

«M.SHAHANOV TÝRALY ASHSHY SHYNDYQ

Muhtar Shahanovtyń óleńmen jazylǵan «Órkenıettiń adasýy» jáne «Jazager jady kosmoformýlasy» («Shyńǵysqannyń pendelik qupıasy») atty romandaryn IýNESKO «Álemdik poezıanyń osyzamandyq bıigi dep baǵalady». Bir shyǵarmanyń ózine otyzǵa, qyryqqa jýyq romandardyń oqıǵasyn sheberlikpen syıdyrǵan bul týyndylar týraly az ýaqyt ishinde Germanıada 400-den astam bıik mazmundy maqalalar shyqqanyn, tipti «Jazager jady kosmoformýlasy» («Shyńǵysqannyń pendelik qupıasy») atty romanyn nemis aǵaıyndardyń  Nobel syılyǵyna usynǵanyn jurttyń kóbi bile bermeýi múmkin.

Jasyryp qaıtemiz, IýNESKO-da M.Shahanov shyǵarmashylyǵyna arnalǵan, men baıandama jasaǵan úlken jıynǵa 9 Nobel syılyǵynyń músheleri kelip qatysyp otyrdy. Sonda olardyń biri Shahanovqa jaqyndap, aýdarmashy arqyly «Biz sizge Nobel syılyǵyn berýdi sheship qoıdyq!» dedi. M.Shahanovtyń qasynda Qazaqstannyń Fransıadaǵy Elshisi otyrǵan. Ol bolǵan áńgimeni sol kezdegi basshylardyń birine jetkizipti. Olar «Jazager jady kosmoformýlasy» («Shyńǵysqannyń pendelik qupıasy») romanyna baılanysty 80 gazetti japty. Shyńǵysqannyń qazaq ekendigi, oǵan Shahanovtyń jala jaýyp otyrǵandyǵy jaıly maqalalar qaptady. Sol kezde men: «Bul álemdik deńgeıde moıyndalǵan shyǵarma ǵoı» dep Shahanovty qorǵap maqala jazyp edim, búkil Qazaqstan gazetteri maǵan jabyldy. Men jazýshy emes ekenmin, alaıaq ekenmin, shyǵarmalarymnyń kópshiligin qazaq jazýshylarynan urlappyn...

Sol kezdegi meni, Shahanovty jamandaǵan jáne Qasym Qaısenovten, Safýan Shaımerdenovten bastap bizdi qorǵaǵan, qoldaǵan qalamgerlerdiń, qoǵam qaıratkerleriniń maqalalaryn jınaqtasaq, qarny qabaqtaı 25 tomnan asady eken. Tek qazaq, orys tilderinde baspasózde Muhtar Shahanovtyń «Jazager jady kosmoformýlasy» («Shyńǵys hannyń pendelik qupıasy») atty romanyn dattap nemese qorǵap, maqtap, 52 myń 700 adam pikir bildirgen eken. Men Muhtarǵa «Búkil jer sharynda daý men daqpyrttyń, jalanyń astynda qalǵan, saǵan uqsas bir de bir aqyn, jazýshy joq shyǵar...» degenim bar. Bul aına-qatesiz ashshy shyndyq...

Shyńǵys Aıtmatov

Erte me, kesh pe jurt bilýge tıisti meniń ómirimniń osyndaı ókinishti ári qyzyq tustary bar...

Muhtar Shahanov,

Qazaqstannyń halyq jazýshysy,

Qyrǵyzstannyń halyq aqyny,

«Túrkitildes halyqtar arasyndaǵy

eń úzdik álem aqyny» syılyǵynyń ıegeri