Biz Keńes Odaǵy kezinde týylyp, komýnıstik partıanyń ıdıologıasymen ómir súrdik. «Bárimiz birimiz úshin, birimiz bárimiz úshin» – degen qaǵıdany ustandyq. Ózim úshin degen túsinik qara bastyń ǵana qamyn oılaıtyn egoıstik kózqaras bolyp esepteldi. Sondyqtan adamnyń óziniń pikiri, oıy ashyq aıtylmady. Eger ishki pikirińdi ashyq aıtsań jeke basyńnyń ǵana qamyn jeıtin «halyqtyń jaýy» sıaqty kórinýiń múmkin edi. Ondaı adamdy komýnıs qatarynda bolmasa jalpy jınalysqa, komsomol bolsa komsomol, komýnıs bolsa ashyq partıa jınalysyna salyp, «kinásin» betine shyjǵyryp basyp, júndeı tútetin. (Bul jerde men sol kezdegi hattamaǵa jazylatyn «kinásin betine shyjǵyryp basty» degendi qoldanyp otyrmyn). Sondyqtan mektep qabyrǵasynda júrgennen bastap árbir jastyń aldyna qoıǵan maqsaty komýnıstik partıanyń qaǵıdasymen birdeı bolatyn. Mysaly partıa qyzdardyń traktorshy, shopan bolýyna nemese brıgada bolyp qoı baǵýyna úndeý tastaıtyn. Soǵan sáıkes respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirinde mektep bitirýshi túlekter búkil synybymen qoı baǵýǵa, áıtpese qyzdar traktorshy, jeke otar alyp qoıshy bolýǵa sheshim qabyldaıtyn. Ol kezde kópten bura tartyp bir-eki jas shyǵa qoımaıtyn. Árıne sol ýaqyttarda da jurttyń kóbi joǵary oqý ornyna túsýge umtylatyn. (Ózim de sol kóptiń biri retinde qalaǵan mamandyǵymdy alyp shyqtym). Degenmen másele onda emes, másele –  adamnyń jeke tulǵa retinde qalyptasýynyń, ózindik meni ıaǵnı janynyń qalaýynyń tasada qalǵandyǵy. 

Ol kezde qasań streotıp, qatań standarttyń sheńberinde ekenimiz oıymyzǵa kirip shyqpaıtyn. Qysqasy qoǵam tyqpalaǵan, mıymyzǵa salyp bergen baǵdarlamalar boıynsha ómir súrdik. Barlyq oılarymyz tipti sezimderimizdiń ózi kirme boldy. Qarapaıym buhara «Ókimet óltirmeıdi» dese, oqyǵandarymyz komýnıstik partıaǵa sendi. Eshkim ózine de, qudaıǵa da sengen joq.

          «Senbe jurtqa tursada qansha maqtap,

          Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.

          Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar,

        Aqylyń men eńbegiń eki jaqtap» - degen dana Abaı Qunanbaıdyń (265 b., Abaı Shyǵarmalarynyń bir tomdyq tolyq jınaǵy. Red. Á.Jırenshın. – Almaty: Qazmemkórkemmádebbas, – 1961, – 695 b.) sóziniń maǵynasyn bizge eshkim túsindirgen joq. Ózimizdi tanýǵa umtylǵan joqpyz. Aqylymyzdy jetildirip, sanany joǵary deńgeıge kóterip, jan-dúnıemizge úńilip, rýhanı ilim-bilimdi meńgerip, ishki danalyǵymyzǵa jol ashýdy bilmedik. Abaı aıtqan aqyl men bilimdi paıdalanbadyq. Sondyqtan baı bolýymyz ben kemeldenýimizde, aqıqatty tanýymyzda kem túsetin tustarymyz az emes.

Dál qazir sol olqylyqtarymyzdyń ornyn toltyratyn kez. Janymyz neni qalaıdy, sony jasaýǵa umtylatyn shaq. Desekte, biz qazir jan qalaýy degendi nápsi dep túsinip júrmiz. «Ómir bir-aq ret beriledi, ish-je, oına-kúl, jalǵandy jalpaǵynan bas!» - degen oı jurttyń báriniń bolmasa da jartysynyń sanasyna bekip qalǵan sıaqty. Qoǵamda bolyp jatqan sumdyq oqıǵalar sol ashshy shyndyqqa dálel.

«Adamnyń ishinde bolmaıdy alasy,

Olardy buzatyn nápsiniń talasy» - deıdi Shákárim Qudaıberdiuly. (552 b., Myrzageldi Kemel. Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Almaty: Qazyǵurt, – 2013. 2-tom. – 904 b.) Al, Krısp Sallústıı: «Qanaǵatsyzdyq adamdaǵy eń ásem sezimderdi joq etedi – Otanǵa degen mahabbatty, otbasyna mahabbatty, izgilik pen tazalyqqa degen mahabbatty» - deıdi. Bul jerde qanaǵatsyzdyqty keltirip otyrǵan sebebim adam qashanda nápsiniń jeteginde ketse qanaǵatsyzdyqqa urynady. «Barlyq nársede shekti bilý ómir qýanyshtaryn kóbeıtip, rahatty odan da mol etedi» - deıdi Demokrıt. (592 b., Myrzageldi Kemel. Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Almaty: Qazyǵurt, –  2013. 2-tom. – 904 b.) «Dana da qumarlyqtan tys bolmaıdy, biraq ol qumarlyǵyn sanalylyqpen shekteı biledi» - deıdi Arıstotel. (593 b. Myrzageldi Kemel. Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Almaty: Qazyǵurt, –  2013. 2-tom. – 904 b.) Shekti bilý –  qanaǵat etý degen sóz. Qaı nársege bolsyn qanaǵat etpeý qumarlyqqa aparsa, qumarlyq qul bolýǵa aparyp soǵady. Mysaly materıaldyq dúnıege qumarlyq, paıdakúnemdik nemese qumar oıyndardyń sońynda ketý, paraqorlyq, nashaqorlyq taǵy basqalar nápsiniń quly etedi. Nápsiqumarlarǵa aqsha bılik júrgizedi. Olar aqsha úshin barlyq qylmysqa barady. Bizdiń bul sózimizdi jantaný ataýlarynyń túsindirme sózdigindegi sarańdyqqa bergen anyqtamadaǵy «Sarańdyq paıdakúnemdikten týyndaıdy. Paıda qýǵan adam shynshyl da, prınsıpshil de, batyl da, óz paryzyna adal da bola almaıdy. Qazirgi kezde sybaılas jemqorlyqpen «tabys» tabýǵa ádettengen adamdar kóbeıe bastady. Bular shyntýaıtqa kelgende adamǵa tán aıaýly sezimderden, óz halqyna, Otanǵa degen súıispenshilikten, izgilik pen ımandylyqtan, jan tazalyǵynan jurdaı adamdar» - degen sózder tirilte túsedi. (271 b. Jaryqbaev Q.B., Sangılbaev O.S. Jantaný ataýlarynyń túsindirme sózdigi. Almaty. Sózdik-Slovar –  2006. – 384 b.)

Aqıqatyn aıtsaq sonaý yqylym zamannan bastap danyshpandardyń barlyǵy da adam baqytqa jetem dese eń birinshi óziniń ishki álemine úńilýden bastaýy kerektigin aıtqan.

 Mysaly: Júrektiń kózi ashylsa,

Haqtyqtyń túser sáýlesi.

İshtegi kirdi qashyrsa,

Adamnyń hıkmet keýdesi-deıdi Abaı Qunanbaı (182 b., Abaı Shyǵarmalarynyń bir tomdyq tolyq jınaǵy. Red. Á.Jırenshın. - Almaty, Qazmemkórkemmádebbas, –  1961. –  695 b). Bizdiń jan-dúnıemiz nurlanǵan saıyn ómirimiz  jaqsara túsetinin bilýge tıispiz. Ol úshin teris oılardan mıymyzdy tazartyp, sanamyzda eń aldymen ózimizdi ishteı joǵary adamgershilik turǵysynan baǵalaýdy úırenýimiz kerek. Bul basqa bireý úshin emes, ózimiz úshin qajet. (Ózgelerden ózińdi joǵary ne tómen sanaýdy aıtyp otyrmaǵanymdy oqyrmandar túsinetin shyǵar).

Adamdyq qunyńdy tómen túsirmeý ıaǵnı nadandyq, qarańǵylyq, qanaǵatsyzdyq, taǵylyq deńgeıinde qalmaý. Barlyq tirshilik ıelerinen sanaly qylyp jaratqan  Allanyń mahabbatyna súıispenshilikpen jaýap berý. Jaratýshynyń ózi bergen aqylyna sáýle sebeletkizip, sanamyzdy jańǵyrtsaq, orasan zor múmkindikterge ıe bolatynymyzǵa kózimiz jetedi. Al, sol múmkindikter eń birinshi ózimizdi-ózimizdiń tanýymyzdan bastalýy tıis. Jalpaq tilmen aıtqanda ózińdi - óziń taný degen ózińniń baqytyń úshin ata-anań, baýyryń, qudaı qosqan qosaǵyń taǵy basqa jaqyn adamdaryń emes, tek óziń ǵana ózińe degen jaýapkershilikti moınyńa alyp, sanaly túrde áreket etý. Sanaly túrde áreket etý – nápsiniń quly bolmaı rýhanı dúnıemen baıyp, nápsige bılik júrgizý.

Al, siz qalaı oılaısyz?

Kúlásh Kerimbekqyzy