Akademık óziniń Elbasyna jáne halyqqa ashyq hat retinde jarıalanǵan 5 mańyzdy usynysynda:

«Eń basty másele Qazaqstanǵa saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq zańmen shegelengen turaqty júıe jasaý kerek. Búkil elimiz osy júıe boıynsha jumys jasaıtyn bolady. Halyq saılaǵan bılik keledi-ketedi, biraq júıe turaqty jumys istep turady, damyǵan elderdegideı... Osy júıe arqyly memleketimiz úzilissiz-tıimdi damyıdy. Meniń 5 usynysym  da, osy júıeni jasap,  qalyptastyrý úshin berilip otyr»,- degen edi. Endi osy besinshi ashyq hatynda «Memleketti 5-tik spırálmen jańasha basqarý» jobasyn usynyp otyr.

HHİ ǵasyrda álem kúrt ózgeris ústinde. Biz sony sezip, der kezinde ekonomıkany da, saıasatty da transformasıa jasap, basymdylyqtardy kúrt ózgertip, elimizdi damytýda jańa serpilis beretin deńgeıge shyǵýymyz kerek.

Osyǵan oraı memleketti basqarýdyń naqty is-qımylyna kóshetin bolsaq, álemdik órkenıet damýyn zerttegen maman retinde, 5-tik spırál negizinde memlekettik basqarýdyń jańa paradıgmasyn usynamyn.  Olar memleket, bıznes, ǵylym, qoǵam jáne adam qajettiligi, aqparattyq júıe syndy memleketti tıimdi basqarýdyń 5 bazalyq elementterinen turady. Ár blok boıynsha jobalar men tetikteri daıyndaldy. Eger biz osy bes blokta, bir saǵattyń tetigi tárizdi jumys istesek, tez alǵa ketemiz. Olar iske qosylýǵa daıyn tek saıası sheshim bolsa! Álemde analogy joq bul jobany  halyqaralyq kongreste, konferensıada tanystyryp, baıandamalar jasadym.

Qazaqstanda ekonomıkany úkimet pen bıznes, ıaǵnı eki jaqtyq (memlekettik jáne jeke) seriktestik arqyly quratyn úlgi qalyptasqan.  Qazir bizde ony memleket pen bıznes is-áreketi (GCHP) deıdi. Keıde bazbireýdiń ıa  memlekettik qyzmette jumys atqaratynyn, ıa úlken bıznesmen ekendigin ajyrata almaı jatamyz. Tek isti bolyp, ustalyp jatqan kezinde ǵana onyń úlken laýazymdy qyzmette otyrǵanyn halyq bilip qalady. Osyndaıda bılik pen bıznes sybaılas bolyp ketti demeı ne dersiz?

Alaıda, damyǵan elder tájirıbesine qarasaq, ony memleket, bıznes jáne ǵylymnyń jetistigin iske asyrý arqyly (3-tik spırál) birlesip atqarady. Bizde ǵylymnyń jaǵdaıynyń múshkil ekeni aıtpasa da túsinikti. Al XXI ǵasyrdaǵy álemdik órkenıet talaptary, menińshe, 5-tik spırálǵa muqtaj, ıaǵnı memleket, ǵylym, bıznes, qoǵam jáne aqparattyq júıeniń  ózara árekettestigi.

Ekonomıkany údemeli damytý úshin memlekettiń ǵylymı-tehnıkalyq saıasaty basymdyqtaryn keshendi meńgerý qajet. Biz «bestik spırál» konsepsıasynyń negizgi elementterin usynamyz (Sýret1). Bul «bestik spırálmen» basqarý: memleket, shaǵyn, orta jáne iri bıznes, ǵylymı zertteý ınstıtýttary men ýnıversıtetter, adam jáne qoǵam qajettilikteri sondaı-aq aqparattandyrý syndy bes bloktan turatyn mehanızm túrinde usynylǵan.

Bestik spırálmen basqarý negizinde ekonomıkany údemeli damytý

Bul sýrette ár bloktyń  negizgi fýnksıalary berilgen. Máselen, birinshi blokta memleket deńgeıinde demokratıa men bıliktiń barlyq tarmaqtarynyń balansyn qamtamasyz etetin Konstıtýsıa, Konstıtýsıalyq zańdar jáne t.b. zańnamalyq aktilerge engiziletin ózgertýler qabyldanatyn bolady. Bıliktiń úsh tarmaǵynyń jańa qurylymyn qalyptastyrý arqyly Parlament ókilettigi aıtarlyqtaı keńeıe túsedi, Prezıdenttik ókilettikterdi qysqartýmen qatar zań shyǵarýshylyq, atqarýshylyq, sot-quqyqtyq júıesi tarapynan ekonomıkalyq erkindik jáne demokratıany qamtamasyz etý kózdeledi.

Endi saıası-demokratıalyq kezeń bastalýy kerek. Demokratıa – bul atqarýshy, zań jáne quqyqtyq bıliktiń basqarý júıesine jyldam enip, ári qaraı damıtyn ómir tásili. Al bizdiń kózqarasymyz boıynsha, Qazaqstan Respýblıkasy basqarýdyń Parlamenttik bılik júıesine kóshý jáne osyǵan baılanysty barlyq Parlament, Úkimet júıesin qurý úshin konstıtýsıalyq reforma júrgizý kerek. Budan ári bıliktiń 3 tarmaǵynyń: zań shyǵarýshy, sot jáne atqarýshy bıliktiń ókilettikteri teńesedi. Óıtkeni, Qazaqstan ýnıtarly el bolyp sanalǵandyqtan, bir palataly Parlament bolýy tıis. Onyń 50% partıalardan, al 50% jergilikti halyq saılaýy tıimdi bolady. Sonda ǵana jergilikti halyq, qazirgideı emes, qaı depýtatqa júginetinin bilip otyrady.

Kóp partıaly Parlament pikirlermen bólisip jáne ıdeıalar qosyp, kez kelgen máselelerdi ashyq talqylap sheshim qabyldaı alatyn bolady. Memlekette  bir palataly Parlamenttik júıemen damý áldeqaıda sátti júzege asyrylady. Bılikke bir ózgermeıtin shyndyqty túsiný kerek: bizge kerek reforma ol ádettegideı tek basqarý qurylymdaryn ózgertý úshin emes, negizinde ol halyqtyń ıgiligi men qoǵamnyń damýy úshin jasalýy tıis.

Ekinshi blokta shaǵyn jáne orta bıznesti jedel damytýdyń negizgi úlgisi ázirlendi. Onyń quramyna 9 joba kiredi: Birińǵaı zańnamalyq júıeni qurý; Kooperasıa, ıntegrasıa jáne iri bıznesti klasterleý; Jastar bıznesin júıeli qoldaý;Kásipkerlik joǵary oqý oryndaryn qurý; SHOB úshin jańa býynnan kásibı kadrlardy daıyndaý; Sheteldik jáne jergilikti kásipkerlerdiń qatysýymen SHOB jańa mehanızmderin damytý; SHOB qoldaý ortalyqtaryn jergilikti deńgeıge kóshirý; Aqparattyq keńistikpen SHOB nasıhattaýdy qoldaý úshin medıa joba; Agroónerkásiptik shaǵyn bıznesti damytýdyń arnaıy memlekettik baǵdarlamasy.

Jarqyn bolashaqqa basty maqsat – elde orta tapty qalyptastyrý, al shaǵyn bıznesti qoǵamdyq menshik jasaý. Halyqtyń múddesine jáne eldiń ekonomıkalyq damýyna qoǵamnyń túrli kúshterin (iskerlik elıta, azamattyq qoǵam, úkimettik emes uıymdar jáne t.b) biriktirý. Bul týraly avtordyń jobasy arnaıy Jas Alash gazetiniń ótken sanynda berilgen (1 qarasha 2018, №87 (16377)

Úshinshi blokta ǵylym jáne bilim reformasy qajet

Jańa bilimge negizdelgen ekonomıkaǵa kóshý kezinde jańa tehnologıalyq qurylymdardyń damýyna serpin beretin ǵylym, bilim jáne densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý usynylady. Órkenıetti damýda adamzat osy salalar arqyly joǵary nátıjeler men progresterge jetkenin álemdik tarıh kórsetti. Bizge baqýatty ómir súretin ýaqyt keldi. Sondyqtan, kreatıvti ekonomıkanyń básekege qabilettiligin arttyrý jáne qalypty ómir súrý úshin áleýmettik salaǵa úlken mán berip, eń tómengi shekti ornatý qajet. Mysaly:

- densaýlyq saqtaý (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń usynysy boıynsha densaýlyq saqtaýdy qarjylandyrý JİÓ-niń kem degende 6% bolýy tıis, al qazir bizde 3,2%);

- ǵylym (qalypty damýy úshin ǵylymǵa memlekettik qarjylandyrý JİÓ-niń 1,5-2 % kem bolmaýy tıis, al qazir bizde 0,13%.);

- bilim berý (JİÓ-niń kem degende 6% -y bolýy tıis, al qazir bizde 4%);

- mádenıet (JİÓ-niń kem degende 5% bolýy tıis, al qazir bizde 3% );

Bizge, bilimdi qoǵam, rýhanı adam týraly áleýmettik ınovasıanyń jańa paradıgmasy qajet. Jahandyq daǵdarys jaǵdaıynda bilim jáne ǵylym birinshi orynǵa shyǵady jáne  olar búkil óndiristik sıkl júıesiniń negizi bolady. Ol ıdeıanyń paıda bolýynan bastap adam qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin paıda tabýymen, sondaı-aq órkenıettiń damýy úshin jańa ınvestısıalardyń iske qosylýymen aıaqtalady. Osyǵan baılanysty, barlyq bilim berý júıesin túbegeıli qaıta qurý kerek, ásirese jańa bilim alý salasyn, túlekterdiń  birneshe dıplomdarmen jumyssyzdar kezeginde turýyn emes, olardy óndiris prosesine tikeleı túsýin  qamtamasyz etý qajet.

Qazaqstanda ǵylymdy qarjylandyrý kólemi damyǵan eldermen salystyrǵanda 20-25 ese az. Olarda jalpy JİÓ-niń 3-4%-yn, al Qazaqstanda - 0,13% quraıdy. Bul eshqandaı syn kótermeıtin jaǵdaı.

Bizde bilim sapasy óte tómen, onda dıplom alý ońaı. Ýnıversıtettiń túlekteriniń 50-70%-ǵa deıin mamandyq boıynsha jumys istemeıdi. Bilim salasynda kásibı biliktilik óte tómen. Eńbek naryǵyndaǵy mamandyqtar talap etilmeıdi. Onyń úsh sebebi bar: birinshiden, bilim berý salasyndaǵy memlekettik saıasattyń qateligi; ekinshiden, joǵary oqý oryndarynda sapasyz bilim alýy; úshinshiden, stýdentterdiń ózderin úırengisi kelmeıtindigi. Sebebi júıe sondaı. Qazir stýdentterdiń basym kópshiligi oqý aqysyn tóleıdi, tek azǵantaıy grant utyp alady. Aýyl balalary men jastaryna bul aýyr tıýde.  Mysaly, Germanıanyń barlyq óńirlerinde 2014-2015 oqý jylynan bastap joǵary oqý oryndarynda tegin bilim alý engizildi. Asqanalarda tamaqtanýǵa jáne kitaphanalarda qyzmet kórsetýge arnaıy tólemder engizgen. Eger  ashyǵyn aıtsaq,  biz bilimdi taýarǵa aınaldyrdyq. Baılar balalaryn shetelde oqytady, al turmysy tómen otbasylar balalaryn oqyta almaı otyr.

Búgingi kúni memleket tarapynan jan-jaqty qoldaý tappaı ǵylymnyń damýy múmkin emes. HHİ ǵasyrda ǵylym men joǵary tehnologıalardyń mańyzdy rólin eskere otyryp, osy salada (QR Ǵylym týraly memlekettik komıtet) memlekettik organ qurý jáne AQSH-taǵydaı Ulttyq Ǵylym qoryn qurý qajet. Damyǵan elderdegideı, Prezıdenttiń qamqorlyǵymen jáne basshylyǵymen ǵylym men tehnıka boıynsha joǵary konsýltatıvtik keńes qurý qajet, ol elimizdiń halyqaralyq básekege qabilettiligine yqpal etedi. Ǵylymı-aǵartýshylyq kúshter shoǵyrlanǵan, ǵylymı jáne ınovasıalyq ortalyqtar ashý óte mańyzdy, álemdik deńgeıdegi ǵalymdardyń ǵylymı mektepterin qurý jáne olardyń jemisti jumys isteý úshin jaǵdaı jasaý qajet. Ýaqytysynda I.Stalın jasaǵandaı ǵylymǵa úlken mán berý qajet.

Halyqaralyq deńgeıde ǵylymı mektepter ashý jáne ǵalymdardyń jalaqysyn birneshe ese arttyrý qajet. Ǵalymdardyń mártebesin kóterý kerek, jas ǵalymdarǵa páter bólý jáne tıisti áleýmettik jaǵdaı jasaý arqyly biz jańa ashylymdarǵa múmkindik beremiz. Ǵylymı jańalyqtar men ónertabystardy júzege asyrýdy kúsheıtý maqsatynda óńirlerde ǵylymı ortalyqtar, tehnopolıster, venchýrlyq jáne ınovasıalyq qorlar ashý qajet. Oblys basshylarynyń qyzmeti jyl saıynǵy esepterde ǵylym men bilim berýdi damytýǵa qosqan úlesi arqyly baǵalanýy tıis.

Joǵary oqý oryndarynda oqytýdyń deńgeıin arttyratyn halyqaralyq sertıfıkattaý júrgizý qajet. Biz joǵary oqý oryndarynyń sanyn azaıta almadyq. Tegin oqytýdy aldymen 50%, al keıin 100% engizýge bolady. Ýnıversıtetterde ákimshilik basqarýdy joıý jáne akademıalyq keńester arqyly ózin-ózi basqarýǵa kóshý qajet. Rektorlardy, ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń dırektorlaryn ǵylymı keńes, ujym saılaǵany durys. Bul demokratıalyq is bolar edi. Eger ǵylymnyń joǵarǵy jaǵynda otyratyn profesorlar men dosentter quqyǵy joq jáne ózin-ózi basqara almasa, onda jetkenimiz ne? Bul joǵarydan senim joq degendi bildiredi. Bılik jaǵynan «tyńdamaı ketedi-aý» degen bir qorqynysh bar sıaqty.

Qysqasy, Qazaqstan joǵary oqý oryndarynda oqý sapasyn jaqsartpaı básekege qabiletti bola almaıdy. Bul úshin muǵalimderdiń mártebesin kóterý qajet. Oqý oryndarynda is júzinde kásibı standartty meńgerý kerek. Olar alǵan bilimin kapıtalǵa qalaı aýdarýǵa bolatynyn úıretý kerek. Bizdiń stýdentterimiz shynaıy ómirden alshaq, abstraktili bilim alyp júr.  Bilim berýdiń basty maqsaty – jaı bilim berip qana qoımaı, rýhanı tolysqan tulǵany tárbıeleý.

Tórtinshi  blokta adamnyń jáne qoǵamnyń qajettilikteri berilgen.

Saıyp kelgende, 5-tik spırál jumysynyń tujyrymdamasynyń barlyq aldyńǵy komponentteri qoǵamnyń qajettilikterine nemese ár adamnyń ómirlik qajettilikterin qanaǵattandyrýyna baılanysty. Ekonomıka jáne óndiris jalpy tutynýshyǵa emes, naqty adamnyń, otbasynyń qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalýy kerek.

Budan shyǵatyn, adamı kapıtal salasynda eń tómengi áleýmettik-ekonomıkalyq standarttardy (belgili bir ómir súrý standarttaryn) qurý arqyly biz shynymen jaıly ómirdi qamtamasyz ete alamyz. Ekonomıkanyń ósý qarqynymen eń tómengi standarttardy baılanystyrý arqyly damýshy elder men úshinshi álem elderiniń ómir súrý sapasy men deńgeıin anyqtaýǵa bolady. Eger bul belgilengen normalar ekonomıkalyq ósimniń joǵary qarqynyn qamtamasyz etse, onda halyqtyń ómir súrý deńgeıi adamnyń qabiletine jáne ár adamnyń, ulttyń jáne jalpy eldiń básekege qabilettiligine baılanysty avtomatty túrde ósedi. Bul usynysty men kópten beri aıtyp júrmin. Osy qadamǵa baratyn ýaqyt keldi.

Qoǵamdyq palata qurý azamattyq qoǵamnyń negizgi ınstıtýttarynyń biri bolýy kerek, ıaǵnı, oǵan Reseı Federasıasyndaǵydaı Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janynda qoǵamdyq palata qurylýy kerek. Qoǵamdyq palata memlekettik jáne óńirlik mańyzdy máselelerdi talqylaý úshin azamattyq qoǵamnyń ashyq alańy bolýy tıis. Sonymen el Qoǵamdyq palatadan memleket pen azamattar, ortalyq pen aımaqtar arasynda senimdi kópir bolatynyn kútedi, ýshyqqan problemalardy der kezinde basatyn bolady.

Besinshi blokta aqparattyq qoldaý týraly aıtar bolsaq, 5-tik spırál negizinde memlekettik basqarý komponentteriniń ózara baılanysy týraly óte mańyzdy tapsyrma júkteledi. Eń úlken másele aqparat derekterin júıeli túrde óńdeýden ótkizý. Munda jelilik komýnıkasıany, derekqordy, sensorlyq aqparattyq aǵyndardy qalyptastyrý arqyly barlyq basqarý bloktarynyń tıimdi jumys isteýi qamtamasyz etiledi. Beınelep aıtqanda, bul jobany iske asyrý kezinde memlekettik basqarý júıeli tehnologıalyq sıkl túrinde usynylatyn bolady. Búginde kıberkeńistiksiz kúndelikti ómir ekonomıkada múmkin emes. Endi memleketti basqarýdyń negizgi kilti – ol bar aqparatty prosesorlar arqyly retteýmen aınalysatyndyǵynda. Aldaǵy ýaqytta jasandy ıntellekt, sýperkompúterler men bıotehnologıa búkil qoǵam men ekonomıkany qaıta quryp, bizdiń denemizben, aqyl-oıymyzǵa áser etedi dep kútilýde.

Sýrettegi jobanyń barlyq bloktarynyń suraqtary saǵattyń tetigindeı «bes fıgýralyq spırál» negizinde iske asyrylatyn bolady. Bizdiń oıymyzsha, búgingi kúni ekonomıkany memlekettik basqarýdyń bul jobalyq tásili el ekonomıkasyn jedel damytýdyń basymdyqtaryn júzege asyrýdyń tıimdi ádisi men mehanızmi bolýy múmkin. Eger shyn máninde biz tez jáne turaqty ekonomıkalyq ósýdi qalasaq, onda ǵylym men tehnologıalyq, ınformasıalyq damýdyń róli túbegeıli túrde ósýi kerek. Endi máńgi qalyp qoımaý úshin ǵylymǵa proteksıonıstik tásil berý – damýshy elderge, solardyń ishinde bizge óte mańyzdy.

Eger bizde osyǵan deıin ár sala jeke-jeke jumys jasasa, al endigi ýaqytta memlekettiń tıimdi damýynyń negizi barlyq salalardy ıntegrasıalaý arqyly jáne halyq pen Parlamenttiń qoǵamdyq baqylaýymen qamtamasyz etiletin bolady. Bul jobada memlekettik basqarýdyń barlyq mańyzdy komponentterin bir jerde jınaqtaý arqyly, ıaǵnı aqparattyq almasý túrinde, sensorlyq aqparattyq aǵymdar men jelilik komýnıkasıa iske qosylady. Bul buryn-sońdy bolmaǵan jańa joba memleketimizdiń údemeli damýyna úrdis bereri sózsiz.

* * *

Ardaqty aǵaıyn, qara orman halqym. Biz halyqtyń basym kópshiligi 27 jyl boıy tek shyqpa janym shyqpa dep kún kóris úshin ómir súrip keldik. Al endi bolsa, «eshten kesh jaqsy demekshi» shash etekten baılyǵymyzdy el yrysyna jaratyp jaqsy ómir súrý úshin rıasyz qyzmet etýimiz qajet. Ol úshin qazirgi júıeni ózgertip, túbegeıli reformaǵa barýymyz kerek. Olar Elbasyna jazǵan usynystarymda kórsetilgen.

Qazir jalpy halyqtyq deńgeıde jańasha oılap, jańa is jasaý ońaı emes. Sebebi bizdiń mıymyzǵa, oı-sanamyzǵa jáne is-áreketimizge búgingi ıdeologıa men bılik júıesi qatty áser etedi. Degenmen ózimizdiń, ásirese urpaǵymyzdyń ómiri baıandy bolý úshin shyrmalǵan tordy jaryp shyǵatyndaı túbegeıli ózgeriske barýymyz kerek jáne ondaı múmkindigimiz de bar! Buǵan qosa aıtarym biz tek búgingi nemese erteńgi on jyldyqty oılamaı, qazaq eli aldaǵy ǵasyrlarda máńgilik el bolyp qalýymyz kerek degen masshtabtaǵy ómir súrýdi oılaýymyz kerek. Osylardy iske asyratyn patrıot, bilimdi jastarymyzdan úlken úmit kútemiz!

Sebebi qazirgi jastarda bizdegi sıaqty Sovetter odaǵynan qalǵan komýnıstik ıdeologıa joq, dıktatorlyq ústemdik joq, halyq arasynda Abaı kórgen, biz kórgen alys-tartys, daý-janjal, eskiniń jurnaǵy joq. Sizder jańa zamannyń, HHİ ǵasyrdyń jastarysyzdar, sizderde eskiden qalǵan júk joq. Bilimderińiz sapaly, tilderińiz kóp tildi, ǵalamtor arqyly, t.b. dúnıejúzilik ınformasıa jetkilikti, sıvılızasıalyq damý qaıda bara jatqanyn bilesizder. Sondyqtan  uly oıshyl demokrat, rýhanı reformator Abaıǵa eń jaqyn urpaq sizdersizder.  Jastar Abaı ilimi arqyly dúnıede bolyp jatqan keleńsizdikterge qarap rýhanı ımýnıtetin qalyptastyrady, jiger, kúsh, qaırat, turaqty ustanymy bolady. Ondaıda jastar barlyq kúrdeli máseleniń sheshimin tabady, halqymyz baıandy ómir súredi. Endeshe Abaı oı órkenıetin iske asyrý arqyly jańa órkenıetti zaman qurý, jańa formasıalyq qoǵamnyń qurylymyn jasaý bizdiń moınymyzda, bizdiń paryzymyz. Laıym solaı bolǵaı! İske sát!