Birkelki depozıttik jınaqpen halyqtyń salymy óspeıdi

Ortalyǵy AQSH-ta ornalasqan IFC halyqaralyq qarjy kompanıasynyń mamandary Qazaqstandaǵy depozıtterdiń qarapaıym halyqqa tıimsiz ekenin ashyp aıtyp otyr. Atalmysh kompanıa sarapshylarynyń paıymdaýynsha, bizdiń eldegi depozıtterden halyq emes, bank qana paıda kóredi eken. Qarjy kompanıasynyń Ýkraınadaǵy ókili Ýlám Marktyń aıtýynsha,  aldaǵy úsh jylda qazaqstandyq depozıtter naryǵyna ózgerister engizý kerek. Halyqqa qarjysyn tek depozıtke ǵana emes,  qundy qaǵazdar naryǵyna salýǵa, oblıgasıalar satyp alýǵa úıretý kerek.

«Mundaı jaǵdaı qalyptaspasa, tek birkelki depozıttik jınaqpen halyqtyń salymy óspeıdi», - deıdi sarapshy Ýlám Mark.

Halyqaralyq sarapshynyń bul pikiri bizdi eleń etkizbeı qoımady. Osyǵan oraı  otandyq mamandarmen tildesip, máseleni tereńirek tarqatpaq boldyq.

Otandyq sarapshylarymyzdyń aıtýynsha, halyqaralyq sarapshylardyń Qazaqstandaǵy depozıt naryǵy jaıly aıtyp otyrǵan pikirlerinde jan bar. Bizdegi depozıt naryǵy rasymen de qarapaıym halyqqa asa tıimdi emes.

Depozıt tıimdi qarjy operasıasy emes

Bul rette «Barometr» taldaý ortalyǵynyń ekonomıs-sarapshysy Dáýren Arynnyń aıtýynsha, halyqtyń depozıtke salǵan salymy bolar-bolmas ósim berip jatqany jasyryn emes.

«Qazir Qazaqstanda dollarmen depozıt ashsańyz, 4,5 paıyz ústeme qosylady. Teńgemen - 10,5 paıyz. Bul - jyldyq ústeme. Depozıt ashý úshin qaltańyzda 15 myń teńge qarjy bolýy kerek. Sol 15 myń teńgeńizdi bir jyl almaı depozıtte  saqtasańyz, ústine 1500 teńge qosylady. Qazir álemdik tájirıbeniń ózi depozıtti «tıimdi qarjy operasıasy» dep baǵalap otyrǵan joq. Qazaqstannyń kez kelgen bankine depozıtke úlken somada qarajat salsańyz, bir jylda oǵan 10 paıyz ǵana qosylady. 1 mln teńge qarjy salsańyz, onyń ústine 90 myń teńgedeı ǵana ústeme qosylady. Al dollar depozıtterdiń jyldyq ústemesi 4,5-aq paıyz(!). Aıyna qosylatyn ústeme tipti mardymsyz. Sondyqtan bul arada óz basym «halyqtyń salymyn  jınaýdyń jańasha tetigin engizý kerek» degen pikirdi qoldaımyn. Olaı etpesek, qazir dollardyń quny kóterilip, teńgeniń qunsyzdanyp ketken tusynda halyqtyń jınaqtaǵan aqshasy da qosa qunsyzdanyp jatyr. Endeshe halyqtyń adal eńbekpen tapqan qarjysynyń qunsyzdanbaýy úshin bul arada jańalyqtar engizý kerek», - deıdi ekonomıs-sarapshy Dáýren Aryn.

Halyqty aksıoner qyla alamyz ba?

Sarapshy Dáýren Arynnyń baıyptaýynsha, bizge halyqty aksıoner etýdiń jolyn qarastyrý kerek. Ol úshin halyqtyq İRO jobasyn qaıtadan qolǵa alyp, saýattyraq baǵyttardy ustanǵan jón.

«Halyqtyq IPO» Qazaqstanda 2012 jyldyń jeltoqsan aıynda bastalǵan bolatyn. Ol kezde  qazaqstandyq qor bırjasynda (KASE)  38  559 dana (kompanıalardyń ornalastyrylǵan aksıalarynyń jalpy sanynyń 10 paıyzyna jýyq) qarapaıym aksıasy satyldy. Sonyń nátıjesinde Qazaqstannyń 33 989 azamaty alǵashqy  halyqtyq aksıonerge aınaldy. Atalmysh baǵdarlama jospar boıynsha 2012-2015 jyldar aralyǵynda kezeń-kezeńimen júzege asýy tıis edi. Sol kezden bastap nasıhaty durys kelispedi de, bul joba halyqqa málim de beımálim joba bolyp qalyp qoıdy. İRO aǵylshyn tilinde - Initial Public Offering dep aıtylady. Bul ne oryssha, ne qazaqsha sóz emes. Sondyqtan «İRO» ataýynyń ózin halyqtyń tabıǵatyna jaqyndatqan jón.  Azamattar aksıalardy satyp alý týraly sheshimdi jaýapty túrde, ózi qandaı ınvestısıalyq táýekelderge baratynyn túsinip qabyldaýy tıis. Halyqtyq IPO sheńberinde arnaıy túsindirý naýqany júrgizilýi kerek. Adam aksıalardy satyp alyp, kompanıa ıegeriniń biri bolyp, onyń ekonomıkalyq kórsetkishteri ósse ǵana, paıda tabady. Buǵan qosa kerisinshe, ekonomıkadaǵy jaǵdaı qolaısyzdanyp, kásiporyn qıyn jaǵdaıǵa tap bolsa, aksıalarynyń arzandaýynan shyǵyn kórýi múmkin. Naryqtyq básekelestiktiń qolaısyz ózgerýi saldarynan, belgili bir teris faktorlardyń áserinen aksıalardyń quny arzandaýy da múmkin. Al oń faktorlar qalyptassa, túsim bes-alty ese artýy múmkin.  Mine, osynyń barlyǵyn halyqqa saýatty túrde túsindirip beretin arnaıy táýelsiz keńesshiler toby qurylýy kerek edi. Biraq bizde ókinishke qaraı, bir nárse jap-jaqsy bastalady da, qorytyndysy qoıyrtpaq bolyp ketetini jasyryp emes. Osylaısha biz halyqty qundy qaǵazdar naryǵynan paıda tabýǵa úırete almaı otyrmyz», - deıdi Dáýren Aryn.

AQSH pen Qytaı halqy qarjy jınamaıdy, qundy qaǵaz jınaıdy

Ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jańabaı Aldabergenovtyń aıtýynsha, qazir naryqty ábden zerttep bilip alǵan halyq qarjy jınamaıdy. Olar qundy qaǵaz jınaıdy. Bul rette maman AQSH pen Qytaı halqyn mysal etip otyr.

-«AQSH halqy Qytaıdyń turǵyndary qarjy jınamaıdy. Sebebi olar álemdik ekonomıkanyń qyr-syryn jaqsy túsinip alǵan. Sondaı-aq ol elderde qarapaıym halyqtyń qarjysyn túrli ádispen saqtaýǵa múmkindikter kóp. Bul elderde qarapaıym halyq qundy qaǵazdar naryǵyna emin-erkin kire alady. Bul jaǵynan olar ábden saýatty. Altyn quımalardy da satyp alýǵa múmkindik bar. Qor bırjasy jóninde de saýattary mol. Al bizde qolynda qarjysy bar halyq  tek depozıt naryǵyn ǵana biledi. Kórgen-bilgeni - bank. Birden oılanbastan bankke baryp depozıt ashtyrady da, qarjysyn sonda salady. Al ol depozıtterdiń artynsha kelesi bireýge qymbat paıyzǵa nesıege beriletinin halyq bile bermeıdi. Bizde teńgedeı depozıttiń jyldyq syıaqysy  teńgemen 10  paıyz bolsa, nesıeniń ústemesi 24-28 paıyz. Al aıyrmashylyq bar ma bar?! Osydan-aq Qazaqstandaǵy depozıttiń halyqqa tıimsiz ekenin ańǵarýǵa bolady emes pe? "Saqtap kóbeıtip ber" dep bankke salsań, paıyzy az. Nesıe alsań, paıyz kóp. Qazir bizdegi bankter depozıtterdegi qarjyny osylaı ústemeni orynsyz qosyp nesıege berý  arqyly paıda taýyp otyr. Muny ashyp aıtý kerek», - deıdi ǵalym Jańabaı Aldabergenov.

Bul rette maman Ýkraınada depozıttik jyldyq syıaqy  20 paıyzdy quraıtynyn, nesıe ústemesi 8-9 paıyzdy quraıtynyn alǵa tartyp otyr. «Tym bolmasa osyndaı ádisterdi ustansa, halyqtyń qaltasyna sál de bolsa paıda túser edi. Biraq shyndap kelgende, bizde depozıt syıaqysy tómen. Tipti teńgemen jyldyq depozıt syıaqysyn 6-7 paıyzdan asyrmaıtyn bankter de bar», - dedi maman.

Jalpy, mamandardyń baıyptaýynsha, qazaqqa bolashaqta qor naryǵynyń zańdylyǵyn meńgerý mańyzdy bola túspek. Naryqty baqylaı bilý, ekonomıkalyq ahýalǵa da saraptama jasaýǵa kómektesedi. Mamandar qor naryǵynyń zańdylyqtaryn bilmeýshilik qaı mezette bolsyn, úreı týǵyzatynyn alǵa tartady. Máselen, "bireý bir nárse depti" dep dereý oıǵa shomý: qarajat qaı valútada saqtalǵan nemese ol durys ınvestısıalanǵan ba, tek bul ǵana emes, sondaı-aq jańalyqtardy jibermesten tyńdaý, teńge men dollar baǵamyn qadaǵalaý, eń sońynda kórshiniń aıtqanyna qatysty valúta satyp alýǵa júgirý. Mundaı jaıttar  bizdiń ómirimizde kúndelikti kezdesip keledi. Sondyqtan halyq aksıonerlikke beıimdelý úshin aldymen zańdylyqty bilýge talpynǵany jón. 

-«Negizinde, qor jınap qoıý, aksıonerlikke beıimdelý sizdiń baı, ne kedeı bolýyńyzǵa qaramaıdy. Búgingi zaman aǵymy, ýaqyt tynysy qazaq balasyna «qarjy qaýipsizdigi» degen termındi  tereńirek zertteýdi talap etedi. Siz osy turǵydan jassyz ba, álde qarttyqtyń aýylyna dendep endińiz be, oǵan qaramaýyńyz kerek. Eń bastysy, qaltańyz qarjydan bos turmasyn. Endeshe qor naryǵyna qatysty zańdylyqtardy bilý qarjylyq saýatymyzdy asha túsedi. Muny únemi jadymyzda ustaýǵa aıtýǵa tıispiz»,-deıdi ǵalym Jańabaı Aldabergenov.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy