3-qańtar kúni Aıdyń arǵy betine týyn tikken qytaılar osydan eki kún buryn, ıaǵnı 15 qańtar kúni tarıhta tuńǵysh ret Aıda maqta ósirýdi bastaǵandaryn, maqta dániniń  sátti túrde  óse bastaǵanyn maqtanyshpen jarıa etken bolatyn.  Al búgin «Sınhýa» agenttigi Aıdaǵy ósimdiktiń ólip qalǵanyn jetkizdi.  

Aıǵa maqta dánimen qosa kartop jáne basqa da daqyl  tuqymyn  qytaıdyń planetaaralyq «Chane - 4» avtomatty stansasy arnaıy konteınermen jetkizgen bolatyn. Sonyń ishinen tek maqta dáni ósim bergen-di. Biraq... Chýnsın ýnıversıtetiniń oqymystylarynyń aıtýynsha, maqta dáni Aıdaǵy on bes kúnge sozylatyn tún mezgiline jáne -170 gradýsqa jetetin sýyqqa shydamaǵan.

Osylaısha tarıhta tuńǵysh ret qytaılar bastaǵan adamzattyń  Aıda ósimdik ósirmek bolǵan eksperımenti sátsiz aıaqtaldy. Odan buryn da Halyqaralyq ǵarysh stansasynda osyndaı tájirıbe júrgizilip, ol da aıaqsyz qalǵan-dy.

Aıda daqyl ósirý ne úshin kerek jáne ol múmkin be? Ol úshin sý kerek emes pe. Buryndary Úndiniń «Chandraıan-1» degen spýtnıgi Aı betinen muz bop qatyp jatqan 40 krater tapqanyn Jerge jetkizgen. Muz degeniń – sý degen sóz. Biraq Aıda sý bar ekeni dáleldenbegen.

Jalpy, Jerden tys Aı men Mars sıaqty planetaǵa qonys aýdarý jaıyn ótken ǵasyrdyń basynda kosmonavtıkanyń atasy Konstantın Sıolkovskıı  de qozǵap ketipti. Onyń aıtýynsha, ǵaryshty ıgerý jaı ǵylymı qyzyǵýshylyqty qanaǵattandyrý emes, túbinde adamzattyń basqa planetaǵa qonys aýdarýyn qamtamasyz etetin negizgi praktıkalyq tapsyrma. Sol Sıolkovskııdiń tiri kezinde ashyq ǵaryshqa shyǵa alatyn apparat ta joq edi. Soǵan qaramastan danyshpan shalyń túbinde Jer beti adamzatty asyraı almaı, adam balasy basqa planetaǵa aýa bastaıtynynyn boljap ketken.  Kim biledi, kez kelgen ýaqytta aıtyp kelmeıtin alapat apat: aspannan alyp asteroıd qulap nemese ıadrolyq soǵys bolyp, nátıjesinde jer betindegi tiri jandynyń bári qyrylyp qalmaıtynyna kim kepildik beredi? Odan Qudaı saqtasyn, árıne.  

Al endi shynymen oqymystylardyń basyn syndyrǵan suraq shyndyqqa aınalyp, basqa planetaǵa qonys aýdarýǵa týra kelse, naqty qaıda ushyp barýymyz múmkin? Eń basty kandıdattar, árıne, Jerge jaqyn ornalasqan Aı men Mars ekeni anyq. Bul aspan denelerin ǵalymdar áli zerttep bite almaı jatyr.

Jaraıdy, Aıǵa qonys aýdardyq deıik. Ondaǵy eń basty problema – adamǵa qajet kıslorod, sý, tamaq. Aýasyz keńistikte kıslorodty Aıdyń topyraǵynan alý múmkin bolsyn deıik, al sýdy she? Sý muz bop qatyp jatqan kraterlerden tabyldy deıik. Endi Aıdyń bolashaq turǵyndaryna tamaq kerek emes pe? Ony qaıtemiz? Bıolaboratorıada ǵaryshtyq jaǵdaıǵa beıimdelgen jemis ósirdik deıik. Ol adamnyń jumyryna juq bola ma? Al Aıda taýyq asyrap, bıdaı ege almaısyz.  Barlyq másele gravıtasıada bolyp tur. Iaǵnı Aıdaǵy tartylys kúshi Jerdegiden alty ese az. Mundaı salmaqsyzdyq jaǵdaıynda taýyǵyń tarydan da jeńil bop, aspanda ushyp júretin bolady. Eń bastysy – bul da emes. Eń bastysy – Aıda jylý men jaryqqa, paıdaly qazba baılyq óndirýge qajetti turaqty energetıka tabý.

Búginde zertteýshilerge ǵaryshta energıa óndirýdiń eki-aq kózi belgili – ıadrolyq otyn jáne kún sáýlesi. Ol da ońaı shaǵylatyn jańǵaq emes. Iadrolyq qondyrǵylardy Jerden tasýǵa týra keledi. Munyń ózinde ýrany bar raketa-tasymaldaǵyshtyń Jerdiń ózinde apatqa ushyramasyna kepildik joq, ol Jerde apatqa ushyrasa, Aıǵa kóshetin adam da qalmaıdy.

Kún energıasynyń jóni bólek. Eń bastysy ony «jınaý» jáne «aılyqtarǵa» qaraı baǵyttaý. Biraq dál qazirgi kún batereıalary oǵan muldem qaýqarsyz. 

Al adam turý úshin Aıǵa úı salý kerek emes pe? Úı salýdyń qıyndyǵy joq, qıyny – kún radıasıasy. Radıasıanyń deńgeıi tym joǵary bolǵandyqtan, tiri jandynyń bárine qaýip tóndiredi. Sol úshin radıasıadan qorǵaıtyn arnaıy materıaldan ǵaryshtyq úı turǵyzý qajet nemese birneshe metr tereńdikke býnker ornalastyrý kerek bolady. Bul oraıda aǵylshynnyń ataqty  arhıtektory Norman Fosterge Aıda salynatyn qalashyqtyń jobasyna tapsyrys ta berilgen.  Keıbir ǵalymdar Aı men Mars emes, bolashaqta adamzatqa qonys Venera planetasy bolatynyn aıtady. Onda qazir temperatýra Selsıı boıynsha 400 gradýstan asady. Venera óz osin óte jaı aınalady. Jerdegi  bir kún onda jerdegi bir jylmen teń. Oqymystylar ol planetany asteroıdpen maqsatty túrde bombalasa,  nátıjesinde shań kóterilip, qajetti temperatýra paıda bolatynyn aıtady. Sondaı ádistermen Veneranyń júrisin tezdetýge de bolatyn sıaqty. Al  oǵan qansha ýaqyt ketetinin aıtýǵa ál-ázir ǵylym daıyn emes.  

«Adamzat aldaǵy 100 (júz) jylda jer planetasyn tastap, ómir súrýge bolatyn jańa planetaǵa qonys aýdara bastaýy  tıis» dep málimdedi Stıven Hokıng degen aǵylshynnyń búkil álemge belgili astrofızıgi. Ne desek te, bolashaqta adamzat balasy mýltıplanetalyq bıologıalyq túrge aınalyp, bir planetadan ekinshi planetaǵa ushyp baryp júrýi ábden múmkin. Al ol meken Mars bola ma, Aı men Venera bola ma, Sholpan bola ma, belgisiz. Qyrýar ǵylymı izdenisterge súıensek, alǵashynda bógde planetaǵa attanǵan birneshe adam kishkene bazada qonystanyp, ol bara-bara bútin bir úlken qoǵamǵa aınalady degen joramal bar. Jańa álemniń negizin qalaýshy pıonerler budan 400 jyl buryn Amerıkaǵa baryp qonystanýshylar sekildi bolǵany da. Alǵashynda marstaǵy qalalar jerdegi ókimet basqaratyn kolonıa bolsa, ýaqyt óte kele táýelsizdigin alyp, marstyqtar ózin ózi bılep-basqarmaq. Osylaısha, jat planetany jaılatyp qoıatyn fantasıkalyq romandar bolashaqta fantasıka bolýdan qalatyn sıaqty. Sebebi búgingi alys kókjıekterdi kózdep qolǵa alynyp jatqan nárseler – adamzatty basqa planetaǵa qonys aýdarýǵa apara jatqan alǵashqy adymdar.