Sońǵy ǵasyrlarda búkil qazaq qoǵamymen jáne aıaq jeter jerdegi alys-jaqyn shet eldiktermen bir aýyzdan «áýlıe» dep moıyndalǵan adam –  Sopylyq ilimniń asa kórnekti tulǵalarynyń biri Mańǵystaýlyq áýlıe Beket-pir ata.

«Áýlıe – Allanyń dosy, Allanyń nusqaýyndaǵy adam. «Islam» ensıklopedıasynda «Áýlıe - dinı nanym boıynsha tirilerdiń taǵdyryna yqpal jasaı alatyn, qasıetti, kıeli adamdar» dep anyqtama berilgen.

Áýlıe týraly Quran Kárim «Júnis» súresiniń 62 aıatynda «Allanyń súıikti dostaryna (quldaryna) qorqynysh ta, ókinish te joq» delingen. «Allanyń súıikti dostary - áýlıeler».

Qazirgiler «Áýlıe» degen sózdi arabqa telıdi. Aqıqatynda, Áýlıe – taza qazaq sózi. Áýlıe – "áýlettiń ıesi" degen eki birikken sózden turady. Arǵy tegi  «aýyl ıesi (ıe)» degen sózden bastaý alady. Kúni búginde de bir atanyń urpaqtaryn «pálenshe, túgensheniń áýleti» dep jatamyz. Sebebi, áýlıe – áýlettiń basy, áýlet – áýlıeniń urpaǵy. Shyndyǵynda da, ár adamnyń óz ákesi ózine «áýlıe» sanalady. Biraq, áýlıe dárejesi kez kelgen janǵa berile bermeıdi. Ol úshin sopylyq joldaǵy adamzattyń kemel adam deńgeıine kóterilýdiń damý joldarynyń tórt satysynan: sharıǵat, tarıhat, aqıqat jáne maǵrıpat satylarynan ótýi kerek. Osy satylardan ótkender, ıaǵnı ata-babalarynyń tarıhynan (jaqsysynan da, jaǵymsyzynan da) habardar jandar, olar jibergen kemshilikterdi qaıtalamaıdy, tek qana jaqsysyn jalǵastyrady. Ótken tarıhty bilgen jan aldyn da boljaı alady. Olardy bizdiń atalarymyz «kóripkel ýálı» dep te ataǵan.

Qazaqta mynadaı maqaldar bar: «Áýlıe, Qudaı emes, Qudaıdan bylaı da emes», «Áýlıe attaǵan ońbas». O, basta Alla Taǵala adamdy áýlıe bolý úshin, ózine dos-halıfa, ıaǵnı jerdegi orynbasary bolýy úshin jaratqan edi. Aıtylyp otyrǵan áýlıelerdiń barlyǵy da osy ómirdiń ózinde sol maqsatqa jetken, Allanyń úmitin aqtap, jerdegi orynbasarlyq dárejege ıe bolǵan jandar.

Mańǵystaýdyń «360 áýlıeli kıeli Mańǵystaý» dep aıtylýynyń syry osy.

Áýlıeler ólmeıdi, olar tiri. Ol týraly Qasıetti Quran Kárimde mynadaı aıattar bar:

«Alla jolynda ólgender óli dep oılama, árıne olar tiri. Rabbylarynyń janynda olar rızyqqa bólendiriledi». Taǵy bir aıatta «Alla jolynda ólgenderdi óli demeńder, olar tiri, biraq sender sezip bile almaısyńdar». (Baqara súresi, 154 aıat ).

Qazaq halqynyń túsiniginde áýlıeler qasıetti Quran Kárimde  aıtylǵandaı «tiri» sanalǵan. Áýlıelerdiń tiri ekendigin Bazar jyraýdyń myna jyr shýmaqtarynan kóre alamyz:

       Myna bir sholaq dúnıeden

       «Áýlıe ólmes» der edim;

       Otqa salsa, kúımegen,

       Zalymdardyń ómiri

       Bir sharpýy tımegen,

       Aramdy kóńili súımegen;

       Din musylman balasyn

       Keremetpen bılegen;

       Sahar turyp jylaǵan

       Haqtan medet suraǵan;

       Ol erlerdiń taǵaty

       Qudaıyna unaǵan,

       Baba túkti Shashty Shashty Ázız,

       Er Seıtpenbet, Maǵzamnan,

       Maral ıshan, sofy Ázız –

       Solardan da ótken sum dúnıe...

Alpamys batyr jyrynda bir perzentke zar bolyp júrgen Baıbóri baı Jaratqannan bala surap búkil áýlıeni qydyryp, Baba túkti Shashty Ázız áýlıeniń basynda túnep jatqanda túsine áýlıe kirip:

      Eı, bıshara, múgedek,

      Janyńyzǵa ne kerek?

      Deısiń ǵoı: «Maǵan ul kerek!»

      Áýlıeni qydyrdyń

      Jerdiń júzin sydyrdyń,

      Mańdaıyńa tóbelep.

      Árqaısynyń ártúrli

      Mártebesi bir bólek.

      Sen úshin bári qınaldy,

      Bir jerge tegis jınaldy.

      «Bir ul ber dep, - dep osyǵan»

      Bir jaratqan Qudaıdyń

      Dárgeıine jylady.

      Men de turdym ishinde,

      Áýlıeniń kúshi de.

      Jaratýshy jalǵyz-aq,

      Dárgeıine unady,

      Unaǵanyn sonan bil;

      Bir qyz qosyp syılady.

      Seksen segiz serýler,

       Toqsan toǵyz myń mashaıyq

       Báriniń kóńilin qımady.

       Meniń atym Shashty Áziz,

       Qylamyn deseń yqylas,

       Jarylqady Jaratqan,

     Eı, bıshara, kózińdi ash! – dep Baıbóriniń tileginiń qabyl bolǵandyǵyn, Jaratqan Ieniń ul beretindigin oǵan qosyp bir qyz syılaǵandyǵyn aıtady...

       Anaý bir joly attanǵan

       Áskerdi qyrǵyz qyrǵanda,

       Basynan oba qylǵanda,

       Ol habardy el bilip,

       Kóp batyrmen sen júrip,

       Kózińniń jasyn kól qylyp,

       Qysylǵan ásker basynyń

       Qasyna baryp turǵanda,

       Aqboz atty shalǵanda,

       Moınyńa kise salǵanda,

       Baba túkti Shashty Áziz,

       Sodan bata alǵanda,

       Tileýiń qabyl bolǵanyn,

       Basyńa Qydyr qonǵanyn,

      Umyttyń ba sony Abylaı?!

Jyrda alasapyran zamanda Abylaı hannyń Baba túkti Shashty Ázız áýlıeniń basyna zıarat etip, aqboz atty qurbandyqqa shalyp, Baba túkti Shashty Ázizden bata alǵandyǵy, odan soń hannyń basyna Qydyr qonyp, tileýiniń qabyl bolǵandyǵy baıandalady. Áýlıeniń tiri ekendigin, tirige qoldaý kórsetetindigin bul jyrdan da anyq baıqaýǵa bolady.

Máshhúr Júsip Kópeıulynyń «Óleńmen berilgen aıat» atty óleńinde áýlıeden medet tilep, bata alǵandyǵy bylaı baıandalady:

               Shyǵyp ek keshegi aıda elimizden,

                Meken-jaı, qonys qylǵan jerimizden.

               Hazirettiń aq kúmbezin zıarat qyp,

               Qol jaıyp bata alǵaly pirimizden.

Bizdiń bul joldardan kóretinimiz, Alla Quran Kárimde «áýlıeler ólmeıdi» dep eskertkenindeı, tirige tiri qalaı kómektese alady, áýlıeler de solaı kómektesip,  qoldap, jelep-jebemek. Demek, Qazaq qarıalarynyń «Áýlıeler qoldasyn» dep beretin batalary jáne syıynatyndary bekerden-beker emes.

Áýlıelerge de, olardyń molalaryna da qıanat jasaýǵa bolmaıdy. M.J.Kópeıuly: «Ólgen adamnyń eshkimge qıanaty joq, Kimde-kim maǵan qıanat jasasa, 7 jyl júıkesi tozyp, 7 jyldan keıin julyny úziledi» dep eskertkenindeı, 50-jyldary atamyzdyń qabirin buzǵan ofıserdiń kóp uzamaı qaıtys bolýy, tipten urpaqsyz ketýi teginnen-tegin bolmasa kerek.

«Aqyly bar adamǵa Allanyń áýlıeleri týraly jaman oılaýǵa bolmaıdy» (Al-Imam an-Naýaýı).

Al Mańǵystaýlyq Beket Ata áýlıe dep kóziniń tirisinde-aq moıyndalǵan:

               Aqtaýǵa kelseń, aq tilek aıtyp toılap kel,

               Otbasyn emes, Ordanyń qamyn oılap kel.

               Qazaqtyń Piri – Áýlıe Beket Atanyń

               Árýaǵymen oınap kór!» (Mels Qosymbaev, aqyn, Mańǵystaý).  

Sopylyq ilimniń tórt satysynan ótip, áýlıe dárejesine kóterilý, búkil halyqpen bir aýyzdan áýlıe dep moıyndalý – óte sırek kezdesetin qubylys. Uly Jaratýshy Áýlıe bolýdy ekiniń biriniń mańdaıyna jazbaǵan. Atamyz qazaqtyń dástúrli dininen maqrum qalyp, ózge dinge, ózge aǵymǵa tabynatyndardyń sopylyq ilimdi jaqtyrmaıtyny osydan.

Qojyrbaıuly Muhambetkárim