Barshamyzǵa belgili atam qazaq óz tarıhyn bir aýyz sózben jazǵan. Sopylyq ilimde osy tarıhtyń qupıasyn ashatyn mynadaı «kilti», ıaǵnı búgingishe aıtqanda «kody» bar.

Ol kez kelgen ataý sózdiń túbiri jáne onyń quramy. Mysalǵa, «Qazyǵurt taýynyń baýraıynda ótken as-toıdan Túrkistanǵa qaıtyp kele jatqanda Tóle bı, Esen bı bastaǵan bir top ıgi jaqsylar, el jaǵdaıyn, el arasyndaǵy kıkiljiń janjal, keıbir bozbalalardyń jaǵymsyz minezderin estip, áńgimelep kele jatyp, Tóle bı óziniń Tursynbaı, Quttybaı deıtin batyr jigitterine qaraı bylaı depti:

Asyl týsań Kereı bol,

Úsh qazaqqa mereı bol.

Ýaq bolsań Shoǵa bol,

Daýly iste jorǵa bol.

Arǵyn-Qypshaq bolsań,-Altaı bol.

Naıman-Qońyrat bolsań-Mataı bol.

Baıuly bolsań Adaı bol.

Úısin bolsań Botbaı bol.

Bul ataýly bolmasań,

Qalaı bolsań, solaı bol! – dep, joǵaryda aty atalǵan rýlardy úlgi etip kórsetipti. (Bul derek fılılogıa ǵylymynyń doktory Nysanbek Tórekulovtyń 1991 jyly jaryq kórgen Tóle bı kitabynan alyndy). Osy Úısin Tóle bı babamyz asa joǵary baǵalaǵan búkil qazaqqa áıgili MATAI degen rý atyn ıemdengen Atamyzdyń atyn alaıyq.

Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Madaıdyń túbiri AD (At), ary qaraı Ada (Ata), Daı (Taı), Adaı (Ataı), Madaı (Mataı) bolyp shyǵady. «D» tańbasynyń «T»-ǵa aýysyp otyratyn sebebi, «T» dybysy árqashanda tolyp, tolysqan bir Atanyń «bir rýly elge» aınalǵan urpaǵy endi ol ózgermeıdi degen maǵyna beredi.

Ad qaýymy – eń alǵashqy qaýym. Búkil adamzattyń arǵy atasy. Qarashańyraǵy - Adaı. Osy Adtar – Attyń (qazan attyń da) avtory. Sonymen qatar adamnyń da aty. Mysaly, Atyń Kim?

Ada (Ata) – eki maǵynasy bar. Bireýi Ada – aral. Mańǵystaýdaǵy Qazaq múıisi, Kendirli de Ada degen birneshe aral kúni búginde de bar. Ekinshisi Ata. Iá, Iá, kádimgi Atamyz, ákemizdiń ákesi. Ary qaraı óz atamyzdan bastap sonaý túpkirdegi Adam ataǵa deıingilerdiń bári Ata. Araldyń Ada dep atalatyn sebebi, Nuq paıǵambar zamanynda búkil jer betin topan sý qaptap, sý tartylǵannan keıingi Atalarymyz alǵashqy qadam basqan qurǵaq jer sol Atalarymyzdyń atymen Ada dep atalǵan. Úlken sýdyń Muqıt dep atalatyny da osydan. Nuq pen Muqıt - «Uq» degen bir túbirden bolyp tur.

Tarıh taǵlymy: Atamyz qazaqtyń sóz jasaý júıesinde kez-kelgen sózdiń túbirinde (óz túbinde) sol sózdi dúnıege ákelgen atamyzdyń esimi saqtalyp otyrady. Qazir biz ony «avtorlyq quqyq» dep atap júrmiz. Sóz túbiri eshqashan jańylysqan emes. Jańylysatyn adamdardyń sanasy, ıaǵnı aqyly men bilim deńgeıleri ǵana.

Daı (Taı) – Ada men Atanyń jalǵasy degen sóz. Uly Atalarymyz muny «Adtyń ornyn Daı basar, Attyń ornyn Taı basar» dep tujyrymdaǵan. Myna batystaǵylardyń Daı-Dahı dep júrgenderi osy bizdiń atalarymyz. Qazaq dalasyn jaýlamaq bolǵan parsy patshasy Kırdiń basyn torsyqqa salyp, ańsaǵanyń qan bolsa, ish keregińshe dep, qan toltyrylǵan torsyqqa salyp qaqpaǵa ilip qoıatyndar da osy Daılar. Patshasy Tumar hanym, oqıǵanyń bolǵan jeri Mańǵystaý. Altaı ataýynyń shyqqan tegi de osy. Munyń deregin Altaılyqtar kúni búginde de jyrlaıtyn «Ma (n) Adaı-Qara» dastanynan taba alamyz. Osy jyrdyń atyndaǵy Mannyń atyn Manqystaý (Mandardyń qystaýy), Adaıdyń atyn Adaı, al Qaranyń atyn Túpqaraǵan (Qaraǵantúp), ıaǵnı barlyq qaralardyń shyqqan túbi degen ataý ustap otyr.

Adaı (Ataı) – Adam Atanyń balasy, urpaǵy, jalǵasy, ıaǵnı qarashańyraǵynyń ıesi degen sóz. Qytaı qazaqtary kúni búginde de sábıdi, balapandy, perishteni «Adaı» dep ataıdy. Bul jerdegi aıyrmashylyq Ada men Ataǵa jalǵanǵan «I» tańbasy. Bul tańba joǵaryda aıtqanymdaı, Ata tegi degen maǵyna berip qazirgi «ov pen ev»-terdyń ornyna qoldanylady. Mysaly, Iassaýı, Ferdaýsı, Nızamı, Júginekı, Saraıı, Adaıı, Tarazı, Mamı t.t. bolyp kete beredi.

Al, Adam men Atamdyń sońynda turǵan «M» tańbasy, bul Adam men Atamnyń sońǵy jáne Mannyń birinshi dybysy. Búkil álem Uly Jaratýshy - Allanyń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıesin Adam jáne onyń jalǵasyn Man dep kórsetip tur. Osy eki uǵymnyń ekeýi de búgingi Qazaq dalasynyń bir pushpaǵy Maqystaýda dúnıege kelgen.

Adaı Ata esimi de týra osyndaı «Ata-Ana» degen maǵyna beredi. Ad atań - Aı anań. Áıeldiń erge, Aıdyń jerge (sóz túbiri er) serik bolatyny osy. Aspanda jerdiń kúndi, jerde áıel erdi aınalatyny da osydan.

Al Ad-aıdyń ekinshi býynynda turǵan Aıǵa kelsek, aspandaǵy Aıǵa - Aı dep ataý bergender de osy bizdiń qazaqtyń qarashańyraǵy Mańǵystaýlyq Adaılardyń Ata-babalary. Biz munyń deregin Adaıdyń «bes júırigi» atanǵan jyr dúldilderiniń biri Aqtan Kereıulynyń (1850-1912) jyr joldarynan tabamyz:

...«Men Adaıdyń Aqtany

Sóılegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóıleý, ıaǵnı ár uǵymnyń dúnıege kelý retin aıtý).

...Áriden beri sóılesem,

Olda ózimniń mereıim. (arǵy túptegi atalarynyń tarıhymen maqtanyp, mereılenip otyr).

Týǵan aıǵa at bergen, (aspandaǵy týǵan aıǵa at bergen meniń atam Adaı-Aıtýmys  dep otyr).

Aq qaǵaz ben hat bergen, (qaǵazdy da, qalamdy da, hat jazýdy da úıretken solar dep otyr).

Eki erin men til-tańdaı

Sóılesin dep jaq bergen. (eń alǵash sóılep, «Til tańbany» ıemdengen solar dep otyr).

Aıtqan sózge túsinbes

Adamnyń myısyz aqymaǵy» (muny túsinip moıyndaı almasań, mısyz – aqymaqsyń) dep jyrlamaǵan bolar edi. Aqtannyń Ata tegi: Adaı – Kelimberdi – Buzaý – Aıtýmys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-darıa «Mańǵystaýdyń aqyn jyraýlary» Aqtaý-1995. 159 bet);

Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Kenje ulda Adamzattyń bastaý kezeńindegi ǵalamdyq qubylystarǵa at (esim) bergenderdiń kim ekendigi saqtalyp otyr.

Atamyz qazaq óz shejire-tarıhyn bir aýyz sózben jazǵan, bir aýyz sózge toqtaǵan, márt halyq. Ýádelerinde turmaı, jalǵan sóıleıtin eki juzdilerdi «Erdiń eki sóılegeni ólgeni» dep adam qataryna qospaǵan. Barlyq qazaq balasyna osy qaǵıdany jadynda saqtap, sózdiń túbirimen (óz túbimen, óz atasymen), ıaǵnı búgingishe aıtqanda sol sózdi dúnıege ákelgen "avtorymen" jáne onyń quramymen jumys jasaýdy meńgergenimiz jón bolady.

Áıtpese, osy bylyqqanymyz bylyqqan, osy adasqanymyz adasqan. Bul batpaqtan qazirgi orystyń, aǵylshynnyń, araptyń, qytaıdyń t.b. tilinde berilgen bilimmen eshqashan shyǵa almaımyz.

Muhambetkárim Qojyrbaıuly

R.S. Qamshy.kz aqparat agentttiginiń elektrondyq poshtasyna kelgen turaqty avtorymyzdyń maqalasyn jarıalaı otyryp, biz bul redaksıanyń kózqarasy bolyp eseptelmeıtinin eske salymyz.