Qazir elimizde jumys isteýge qabiletti 8,5 mln adam bolsa, olardyń 6,1 mıllıonǵa jýyǵynyń moınynda nesıesi bar. Bul - eldegi ár úshinshi adamnyń bank aldynda qaryzy bar ekenin kórsetedi. Qazaqstandyqtardyń nesıe boıynsha bankter aldyndaǵy qaryzy 6 trln teńgege jetken. Al nesıe alýshylardyń 2 mıllıonnan astamy alǵan qaryzdaryn qaıtara almaı bankterdegi problemalyq nesıe  qoryn kóbeıtip otyr. Búgingi kúni eldegi qaıtarylmaǵan nesıe kólemi 3 trln teńgege jetip qalǵan. Demek, halyqtyń nesıege alǵan 6 trln teńgesiniń teń jarymy qaıtarylmaı jatqanyn kórsetedi.

Nesıe júıesine qatysty ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov nesıege 24-28% ústeme qosý, qaıtarylmaǵan nesıelerge elde joq paıyzben ósimpul qosý – Qazaqstanda ǵana bar úrdis ekenin alǵa tartty. Jumadilda Baıahmetovtyń aıtýynsha, bizdegi bankterdiń ustanyp otyrǵan saıasaty damyǵan elderdiń tájirıbesinen áldeqashan alynyp tastalǵan.

Bankterdi erkelettik, endi talap etý kerek

Ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetovtyń paıymdaýynsha, biz osy ýaqytqa deıin Úkimetten qoldaý qarjy bólip bankterdi demep keldik. Endi Úkimet qarapaıym halyqtyń jaıyn oılasa bankterden paıyzdyq ústemeni túsirýdi talap etý kerek.

«2004-2005 jyldary sheteldiń qarjy ınstıtýttary Qazaqstandaǵy bankterge 2 paıyzben qaryz bere bastady. Bizdegi bankter sol 2 paıyzben alǵan qaryzdaryn halyqqa 22-24-28 paıyzben nesıege berdi. Osyndaı jaýapsyz saıasat júrgizý arqyly bankter 10-12 ese paıda kóremiz dep oılady. Biraq 2008-2009 jyldarǵy daǵdarys kezinde bankterdiń problemaly nesıe portfeli óse tústi. Jeke tulǵalar alǵan qaryzdaryn qaıtara almaı birqatar bankter daǵdarysqa ketti. Qazir eldegi qaıtarylmaǵan nesıeler kólemi 3 trln teńgege jetti. Bul bankter úshin óte qaýipti jaıt. Jalpy, ekonomıkaǵa bólinetin qarjy 20 trln teńge bolsa, biz onyń 16 trln teńgesin bankterge beredi ekenbiz. Al bankter qarapaıym tutynýshylardyń qaltasyn qaǵyp otyr. Muny dereý doǵartý kerek. Úkimet der kezinde olarǵa qoldaý kórsetti. Endi halyqtyń jaıyn oılap, paıyzdyq ústemeni tómendetý týraly talap qoıý kerek»,- deıdi Jumadilda Baıahmetov.

♦Nesıe alarda nazar aýdararlyq 3 pýnkt

Ólseń, qaryzyńdy balań tóleıdi

Mamandar bizdegi «Bankter  jáne bank qyzmeti» týraly Zańnyń da solqyldaq tustary kóp ekenin alǵa tartty. Mysaly, Qazaqstanda bankter qaryz alǵan adam baqılyq bolyp ketse, onyń nesıesin bala-shaǵasyna qaldyryp zańdy utymdy paıdalanyp otyr. Negizinde, kóptegen elderde mundaı saıasat joq. Bul rette ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov «ólseń, nesıeńdi balań tóleıdi» deıtin bankterge tyıym bolýy kerek ekenin aıtyp otyr.

«Damyǵan jáne damýshy elderdiń birazynda nesıe tutynýshyǵa 2-3-4 paıyzben beriledi. Sondaı-aq  nesıe alýshyǵa jazataıym jaǵdaı bolǵanda saqtandyrý kompanıalary qaryzyn óteıdi. Al bizde bankter nesıe alarda saqtandyrý qyzmetin májbúrlep turyp tutynýshyǵa usynady. Ol úshin tólem alady. Al jazataıym jaǵdaı bolsa  saqtandyrý qyzmetiniń tolyq nesıeni ótep beretinine eshkim kepildik bere almaıdy. Ózge elderde qaıtys bolǵan adamnyń nesıesin «bala 18-ge tolǵanda tóleıdi» dep kámelet jasqa tolmaǵan balasyna júktep qoıý, artynda qalǵan týystaryna tóletý degen joq. Bizdegi nesıe saıasaty halyqqa emes, bankke ǵana tıimdi»,- dedi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Talap myqty bolsa tutynýshy tonalmas edi

Osy oraıda qarjyger Arman Mýsın rasymen de bankter usynatyn saqtandyrý qyzmeti kóńilden shyqpaıtynyn qosa aıtty.

«Qazir eldegi bankter kez kelgen tutynýshyny «tonap alyp» qoıa beredi. Nesıe alamyn dese, nesıesinen komısıalyq tólemdi bir ustaıdy, saqtandyrý kompanıasynyń qyzmetin bir ustaıdy. Sosyn tutynýshy qolyna dittegen somasyn ala almaı dal bolyp qaıtady. «Saqtandyrý qyzmeti qymbat, men basqasha saqtandyramyn» dese, ony tyńdap jatqan eshkim joq. Ár memleket óziniń qarjylyq saıasatyn ońtaıly jolǵa qoıyp, halqynyń áleýetin kóterý úshin oǵan arnaıy bir qural-jabdyq qajet. Mundaıda birden-bir paıdalanatyn qural bank júıesi ekeni belgili. Al biz osy salany aldyq ta, jeke adamdardyń qolyna berdik. Ol jekeshelengen bankter, álbette, halyqtyń múddesin kózdegen joq. Olar tek jekelep baıýdy, ondaǵy basshylar óz qazynalaryn qomaqty etýdi ǵana oılady. Osydan baryp halyq pen bank arasyndaǵy baılanys alshaqtady. Onyń nátıjesin búgin ózimiz de kórip otyrmyz. Ras, Úkimet problemaly, kapıtaly az bar bankterdi azaıtýdy josparlap otyr. Qysyltaıańda bul da bolsa jol taýyp shyǵýdyń bir túri. Óz basym bul rette eldegi bankterdiń denine memlekettik baqylaýdy, zańdy oryndaýdy talapty kúsheıtý qajet der edim. Sonda tutynýshy tonalmas edi»,- dedi Arman Mýsın.

 Al qarjyger Arman Mýsınniń aıtýynsha, problemalyq nesıe kez kelgen eldiń bank júıesinde bar. Biraq onyń paıyzdyq kórsetkishi belgilengen mejeden asyp ketpeýi kerek.

«Problemalyq nesıeniń kórsetkishi 1-2 paıyzdan aspasa onda qaýip joq der edik. Bizde bul kórsetkish 8(!) paıyzdan asyp tur. Sondyqtan bul arada bankter paıyzdaryn tómendetýi kerek. Negizi Ulttyq bankten qarjyny alǵanda ekinshi deńgeıli bankter 9 paıyzben alady. Al ózderi halyqqa 20-22-28 paıyzben nesıe beredi. Onyń artynda nesıeni qaıtara almaı halyq shyryldaıdy da, jaǵymsyz nesıe qorjyny kóbeıe beredi. Sondyqtan bul arada halyqtyń jaıyna da qaraý kerek. Zańǵa ózgertýler engizip talap qoıý kerek. Mysaly, Túrkıa, Vengrıa, Majarstan, ázirbaıjan elderinde nesıe alǵan adam múlde jumysqa jaramsyz bolyp qalsa, moınyndaǵy nesıesiniń 40 paıyzyn jumys berýshi óteıdi. 60 paıyzyn saqtandyrý kompanıasy tóleıdi. Sol tárizdi nesıe alǵan adam baqılyq bolsa onyń qaryzy tolyq keshiriledi. Jumysynan aırylsa áleýmettik saqtandyrý qorlary kómekke keledi.  Ókinishke qaraı, biz mundaı júıege jete almaı otyrmyz. Halyqtyń qaltasy bankterge tonalyp jatyr. Bankter qysyltaıań kezde Úkimetten kómek suraıdy. Olardy demeý úshin Úkimet talaı márte qoldaý qarjy bóldi. Biraq bankter halyqqa tıimdi operasıalar jasap otyrǵan joq. Sondyqtan bolashaqta bankterge halyqqa tıimdi qyzmet kórsetýge qatysty talapty tótesinen qoıyp, paıyzdy tómendetýdi naqty-naqty suraý kerek»,-dedi qarjyger Arman Mýsın.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy