Qazir halyqaralyq reıtıńti baǵalaý agenttikteri aldaǵy úsh jylda birqatar elderdiń ekonomıkalyq jaǵdaıy aýyrlaı túsetinin ashyp aıtyp otyr. Olardyń tarapynda kórshi Reseı eli kósh bastap tur. Mysaly, Standard & Poor's jáne Moody's tárizdi ekonomıkalyq reıtıńti baǵalaý agenttikteri jýyrda Reseı ekonomıkasyz áldeqashan «VVV-»deńgeıine deıin tómendep «qoqysqa maltyqty» dep málim etken bolatyn.

Jalpy, boljam boıynsha 2012-2018 jyldar aralyǵynda daǵdarys bolǵan kúnniń ózinde Reseıde ekonomıkalyq ósim 2 paıyzdy quraýy kerek bolatyn. Al qazir Reseı sarapshylary «Reseıdiń ekonomıkalyq ósimi 2012-2018 jyldar aralyǵynda 1,5 paıyzdan da aspady» dep otyr. 
Osyǵan oraı kórish el ekonomıkalyq jaǵdaıyn qaıtadan barynsha súzgiden ótip, búdjetin túzip, úsh jyldyq búdjetten bólek qosalqy bir jyldyq búdjet jobasyna qaıta kóship aldy. Buǵan qatysty otandyq sarapshylarymyz Reseıdiń bul qadamynyń durys sheshim ekenin aıtyp otyr. «Bolashaqta Qazaqstan úshin de bir jyldyq búdjetke  qaıta kóshýdi oılastyrǵan jón»,-dedi mamandar.

«Álemdik ekonomıkany baǵdarlasaq, qıyn kúnder áli alda. Sondyqtan eń aldymen bizge búdjetti saýatty josparlaýǵa, qarjyny únemdeýge basty nazar aýdarý qajet. Mysaly, biz úsh jyldyq búdjettiń tıimdiligin áli kúnge deıin sezine almaı otyrmyz. Osy júıege enerde belgili azamattar «úsh jyldyq búdjet jaıbasarlyqqa jol bermeıdi, qaıta, ol durys josparlansa, túrlenýge de beıim turady» degen bolatyn. Biraq qazirgi jaǵdaıda biz onyń múmkindikterin esh kóre almaı kelemiz. Mysaly, qazyna qarjysy jyl saıyn naqtylanyp, onyń parametrleri bir jylǵa bekitiledi de, qalǵanyn halyq qalaýlylary tek ındıkatıvtik ıaǵnı úlgi nobaı túrinde qabyldaıdy. Budan baryp keler jyldyń búdjeti bir-birine sáıkes kelmeı jatady. Keıbir baǵdarlamalardyń oryndalýyna qatysty kútpegen orynsyz, jaısyz jaǵdaılar oryn alyp jatady. Bul baǵdarlamanyń sapaly shegine jetýine keri áser etedi. Reseıdegi ahýaldy, álemdik munaı baǵasynyń túsip jatqanyn, jalpy álemdik ekonomıkanyń qubylyp turǵanyn eskersek, bizge bir jyldyq búdjet jobasyn qaıta qarastyrý qajet. Mynadaı qubylmaly zamanda úsh jyldyq ekonomıkany boljaýdyń ózi óte qıyn. Ótkende munaı baǵasy túskende atqarýshy bıliktegilerdiń birazy «biz toǵyz aıdyń qortyndysy shyqqannan keıin ǵana eseptep, munaıdy satqan túsimnen qansha paıda, qansha shyǵyn kóretinimizdi naqty aıta alamyz. Bir aıdyń esebimen boljam jasaý qıyn» dedi. Qazirgi ahýalmen salystyrǵanda ındıkatıvtik ıaǵnı úlgi nobaı retinde úsh jylǵa jospar jasaýǵa bolmaıdy. Sebebi Reseı ekonomıkasy tómendep barady. Munaı baǵasy túsip ketti.  Bir ǵana Reseı ekonomıkasynyń quzǵa qulaýy Reseımen eń iri saýda-áriptestik qarym-qatynas ornatyp el retinde bizge qaýip. Muny jasyrýdyń esh qajeti joq. Sondyqtan bolashaqta búdjetti josparlaýdy qysqa merzimge baǵyttaǵan jón»,-dedi ekonomıka ǵylymynyń doktory Jańabaı Aldabergenov.

Ekonomıs-ǵalym Jańabaı Aldabergenovtyń aıtýynsha,  Ulttyq ekonomıka mınıstrligi osy máselege nazar aýdarýy kerek. Jergilikti ákimderden áleýmettik-ekonomıkalyq damý boljamy talap etilýi tıis. Aýdan-aımaq ákimderi ár toqsan saıyn strategıalyq josparmen jumys istep búdjettiń oryndalýy naqty baqylaýǵa alynýy kerek.

«Búdjetten ár salaǵa  qarjy salý degen bar. Mine, sol qarjyny úsh jylǵa emes, jeke-jeke bir jylǵa eseptep berip otyrý kerek. Qazir álemdik ekonomıkada qalyptasyp otyrǵan jaǵdaıǵa baılanysty kóptegen elder búdjetin qaıta túzýde. Bizde búdjettiń shyǵys bóligine únemi ózgerister engiziledi. Úsh jylǵa eseptep alamyz da ol bólingen qarjy dittegen jerine jetpeı qalady, nemese, orta jolda «jelinip» ketedi. Sondyqtan biz úshin qosymsha shyǵyndardy kóbeıtpeý qajet. Ol úshin  naq qazir tıimdisi bir jyldyq búdjet jobasyn qaıta qarastyrǵan jón»,-dedi Jańabaı Aldabergenov.

Jalpy, mamandardyń paıymdaýynsha, qazirdiń ózinde bir jylda búdjet eki, úsh ret naqtylanyp otyr.  Al úsh jylda qanshama ózgeris bolatyny óz aldyna, bólingen qarjyny ıgere almaý kórsetkishi de ósip ketýi ábden múmkin. Bul rette ekonomıs-sarapshy Dáýren Arynnyń aıtýynsha, bolashaqta «búdjet qarjysyn ıgere almaǵany úshin kinalaıdy,  qarjyny ıgersek boldy» dep orynsyz ustap jiberetin salalar da  jıi kezdesýi múmkin.  Sondyqtan bizge osy máseleni sheship alǵan jón.

«Ótken jyly 47,1 mlrd. teńge búdjet qarajaty  ıgerilmeı qaldy. Meniń biletinim, ózim bilim alǵan Japonıa búdjeti arqyly bólingen qarajat jyldyń aıaǵyna deıin 25 paıyzǵa ǵana jumsalady. Al jumystyń oryndalýy 95 paıyz nátıje kórsetedi. Sonda búdjetten qarjy artyǵymen bólinetin bolyp tur ǵoı. Bul arada mınıstrlikterge qarjy ıgerilmegeni úshin meni kinalaıdy» dep qarajatty jumsap jiberýge bolmaıdy. Búdjettiń oryndalýynda bizde kemshilikter bar. Sondyqtan bizge birjyldyq búdjet jospary tıimdi der edim. Qarajattyń atqarylýy týraly Úkimetten de, jergilikti atqarýshy bılikten de suraýǵa yńǵaıly. Kórshi Reseı eli úshjyldyq búdjetti qabyldap kórdi, bir jyldan keıin múmkin emes ekenine kóz jetkizdi. Qaıtadan birjyldyq búdjetke kóshti. Óıtkeni búgingi tańda qarjy daǵdarysy jedel sheshim qabyldaýdy qajet etedi. Máselen, munaıdyń baǵasy bir ósedi, bir túsedi. Qazir túsip ketti. Birjyldyq búdjet Esep komıtetine de teksergen kezde ońaıǵa tıedi. Qazir Esep komıteti úsh jylǵa taldaý jasaǵan. Onyń barlyǵyn qamtý, tereń zerdeleý óte qıyn. Bizde retteýdi qajet etetin taǵy bir jaǵdaı bar. Máselen, respýblıkalyq búdjetten jergilikti búdjetterge áleýmettik mańyzdy nysandar salý úshin mınıstrlikter arqyly berilgen qarajattar bar. Mysaly, úsh aýrýhana salý úshin búdjetten  8,5 mlrd teńge bólindi delik.  Ol aýrýhanalar úsh jylda salynyp bitpese, «nysandy salý quny qymbattap ketse merdiger qalǵan qarajatty ózi tabýy kerek.  Óıtkeni Búdjet kodeksinde solaı jazylǵan» dep jergilikti jerge ıtere salǵan. Qymbattap ketetin sebebi ne? Sol jyly qarajat respýblıkalyq búdjetten ýaqytynda berilmeıdi. Sóıtip, ol ınflásıaǵa ushyraıdy da, úsh jylda ınflásıa 7 paıyzdan 21 paıyz bolady delik.. Atalǵan 8,5 mlrd. teńge 21 paıyzǵa qunsyzdanǵanda, 1,5 mlrd. teńgege kemimeı me?! Osyndaı mysaldar az emes. Osydan baryp bizde salynǵan  ǵımarattyń sapasy tómen bolady. Saqaldy qurylystar kóbeıedi.  Álemdik deńgeıde qarjynyń turaqsyz jaǵdaıynda birjyldyq búdjet tıimdi bolmaq.  Óıtkeni búdjettiń árbir teńgesin únemdi ári tıimdi paıdalaný - basty maqsat»,-dedi Dáýren Aryn.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy