Ilon Rıvs Mask - kanadalyq-amerıkandyq ınjener, kásipker, ónertapqysh jáne ınvestor, mıllıarder. SpaceX jáne X.com kompanıanyń negizin qalaýshy (sońǵysy Confinity-men birikti, ataýy PayPal dep ózgertildi jáne 2002 jyly 1,5 mlrd dollarǵa satylǵan bolatyn, 2015 jyly $44 mlrd-qa baǵalandy).

SpaceX kompanıasynyń negizin qalaýshy, ıesi, bas dırektory jáne ınjener; Tesla Motors bas dızaıneri (Chief Product Architect), bas dırektor jáne dırektorlar keńesiniń tóraǵasy.

Mıllıarderler jýrnaly  Forbes reıtıńisinde 2016 jyly onyń dáýleti $10,7 mlrd (derekkóz: Ýıkıpedıa).

 Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrmandar nazaryna Ilon Masktyń 2017 jyly Dýbaıda ótken Búkilálemdik Úkimet Samıtindegi suhbatyn usynady.

- Búginde aınalysyp otyrǵan isińizge qalaı keldińiz? Ómirlik maqsatyńyz ne?

- Suraǵyńyzǵa jaýap bermes buryn, aldymen samıtke shaqyrǵanyńyzǵa alǵys bildirgim keledi. Osynda kelý — men úshin úlken mártebe. Balalarymmen Dýbaıda ýaqytty keremet ótkizdik. Eger munda áli kelip kórmegen bolsańyzdar, bul keremet qalany óz kózderińizben kórýge keńes beremin. 

Eger motıvasıa týraly aıtar bolsam... Ony jaı sózben túsindire almaspyn. Bala kezde «Ómirdiń máni ne? Ómirge ne úshin keldik? Munyń bári ne úshin kerek?» degen suraqtarǵa jaýap izdeıtinmin. Sosyn «eń bastysy —  durys suraq qoıa bilý» degen qorytyndyǵa keldim. Adamzattyń sanasy qanshalyqty joǵary bolsa,  suraqtar da sonshalyqty durys bolady.

Menińshe, bolashaǵymyz jarqyn bolý úshin qajetti birneshe negizgi nárseler bar. Uzaq merzimdi bolashaqta mundaı nárselerdiń mysaly retinde jasyl transport pen jasyl energetıkany alýǵa bolady.Sonymen qatar, ǵaryshtyq órkenıet bolýǵa degen múmkindik, juldyzdarǵa sapar shegý jáne ǵalamshararalyq baılanysty ornatý. Adamzattyń kún kórisi úshin bul strategıalyq turǵyda mańyzdy. Bul birinshi sebep. Qorǵanys argýmenti,  saqtandyrý. Ómirdi biz biletin kúıinde saqtap qalý.

Biraq men úshin úlken motıvasıa  — shytyrman oqıǵalar sezimin týdyrý. Adamdardyń ómirge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Eger bolashaqtyń eki nusqasy týraly aıtar bolsam, birinshisi  — qandaı da bir apat bolmaıynsha jer betinde qalý, al, ekinshisi —adamzat ózge ǵalamsharlardy zerttep, tipti Kún júıesinen tys jaqqa shyǵa alady. Menińshe, ekinshi nusqa qyzyqty ári adamdy jigerlendiredi.Sizder ár tańda asyǵa oıanýlaryńyz kerek. Ómir tek qıyndyqtan ǵana turmaıdy. Áıtpese, munyń bári ne úshin kerek?Adam birnársege qushtar bolyp, sol úshin ómir súrýge talpynýy tıis.

- Sonymen, siz úshin ómir degen ne? Biz ol týraly aıtyp óttik. Ómir — qıal ma, shyndyq pa? Bálkim, ol mıllıon D úlgisindegi áldebir kınoteatr shyǵar? Ilon Masktyń oıynsha ómir degen ne?

- Jasym ulǵaıǵan saıyn bul suraqqa qıyn, shıelenisken, belgisiz jaýaptar taýyp kelemin... Eger atap aıtsam, mysaly, sońǵy  qyryq jylda vıdeooıyndardyń qalaı damyǵanyna qarap kóreıik. Ol kezderi eń tanymal oıyn «Arkanoıd» nemese «Pong» boldy. Ekranda bar bolǵany eki tiktórturysh pen dopty beıneleıtin núkte ǵana bolatyn. 

- Men de bul oıyndy oınaǵanmyn...

- Iá, men de! Dál solaı. Bul oıyndy bári de oınaǵan. Sol ýaqytty bul eń keremet, qyzyqty oıyn bolatyn! Biraq búginde vıdeooıyndar barlyǵyna da qoljetimdi. Tipti bir mezette mıllıondaǵan adam qatar oınaı alady. Búgingi tańda  vırtýaldy shyndyq pen qosymsha shyndyq qalaı damyp jatqanyn ózderińizder de kórip otyrsyzdar. Meıli qandaı jolmen bolsyn, tipti jyldyq paıyzdyń onnan bir úlesi ǵana bolsa da, eger bul úrdisti bolashaqta damytatyn bolsaq, túptiń túbinde mundaı oıyndardy shyndyqtan ajyratý múmkin bolmaı qalady. Olardyń shyndyqqa qatty uqsaıtyny sonsha, sizder tipti osyndaı oıyn men biz biletin shyndyqtyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty kóre almaı qalasyzdar.

Bul  jaǵdaı buryn da bolǵan shyǵar, kim bilsin?! Múmkin biz dál sol oıynnyń ishinde júrgen shyǵarmyz? 

- Qyzyq...

- Solaı bolýy múmkin...

- Iá, bul ómirde bári de bolýy múmkin...

- Kez kelgen nárse damyp, birnársege jetýge umtylady.

- Eger sońǵy 100 jyldaǵy órkenıettiń damýyna kóz tastar bolsaq, úrdistiń óte qarqyndy túrde jyljyp kele jatqanyn baıqaımyz. Al sońǵy 20 jylda bul qarqynǵa tipti kóz ilespeıtin boldy.  Sonda aldaǵy 20, 30 nemese 100 jyldan biz ne kútemiz? Bilim salasy qalaı bolady? Siz ony qalaı elestetesiz?

- Menińshe, buǵan naqty boljam jasaý óte qıyn. Tartý kúshi bar ushaqtyń alǵashqy basqarylatyn ushýyn alyp qaraıyq. 1903 jyl, aǵaıyndy Raıttar. Osy oqıǵadan 66 jyldan keıin adamdy Aıǵa jiberdik. Iaǵnı, meniń aıtqym kelgeni, eger 1900 jyly adamdardan Aıǵa ushyp barý múmkin be dep surasańyz, sizdi  esi aýysqan adam dep qabyldar edi.

Eger de bireý-mireýmen ǵalamtor týraly áńgime órbitkińiz kelse, sizdi múldem túsinbes edi. Muny baryp turǵan essizdik dep qabyldar edi.

Biraq búginde siz 100 dollar turatyn vıdeoqurylǵymen kimmen bolsa da vıdeojınalys uıymdastyra alasyz. Ol tipti jerdiń basqa bóliginde tursa da meıli. Wi-Fi-baılanysyńyz bolsa, siz ol jınalysty tegin júrgize alasyz. Kimmen bolsa da lezdik vızýaldy baılanysty tegin ornata alasyz. Tipti bir top adamdarmen de. Eger áleýmetti jeli týraly aıtsaq, onda mıllıondaǵan adam bolýy da múmkin. Siz kez kelgen suraqty ǵalamtorǵa jaza alasyz. Ol siz kez kelgen suraq qoıyp, sol sátte birden jaýap ala alatyn bárin biletin orakýl ispetti. Mundaı nárselerdi aldyn ala boljaý óte qıyn bolatyn. Tipti ótken zamanda da múmkin emes edi.  Iaǵnı, tek bir nársege ǵana senimdi bola alamyz. Búginde qandaı boljam jasasaq ta, bizdiń qatelesýimiz ábden múmkin.

Menińshe, men tek ózim qalaıtyn nárseniń baǵytyn ǵana jobalaı alamyn, biraq shyn máninde qalaı bolatynyn bilmeımin. Múmkin ózim qalaıtyn nárseni shyndyq dep qabyldaıtyn shyǵarmyn.

Marsqa tabanymyz tıedi dep úmittenemin. Tipti Iýpıterdiń serikterine de baryp qalarmyz. Múmkin Kún júıesiniń aınalasynda turaqty ushyp‑qonyp júretin de shyǵarmyz. Tipti kórshi juldyzdar júıesine ushýǵa da daıyndalarmyz. Menińshe, osy atalǵandar aldaǵy 50 jylda oryndalatyn sıaqty. Ol óte qyzyqty bolady. Derbestik pen jasandy ıntellekt salasyndaǵy  qarqyndy damýynyń kýágeri bolatyn shyǵarmyn dep oılaımyn.  Aıtpaqshy, sońǵy atalǵany anaǵurlym erterek oryndalady.

On jyldan keıin avtoushqyshpen jabdyqtalmaǵan jańa kólikter sırek kezdesetin bolady dep oılaımyn.On jyldan soń.

- On jyldan keıin deısiz be?

- Iá, menińshe, konveıerden shyqqan barlyq kólikter avtoushqyshpen jabdyqtalady. Búginde «Tesla» shyǵaryp jatqan barlyq kólikterde oǵan qajetti arnaıy qurylǵylar bar. Qurylǵynyń esepteý kúshi kólikti adamnan da qaýipsiz basqarýǵa jetkilikti. Shyn máninde, baǵdarlamalyq qamtamasyz etýge qajetti óńdeý men tigýge baılanysty. Biraq eger esepteý kúshi jetkiliksiz bolsa da, aparattyq bóligin op-ońaı jetildire alamyz.  Bul 2016 jyldyń qazan aıynan bastap shyqqan «Teslanyń» barlyq avtokólikterine qatysty. Basqa óndirýshiler de bizdiń sońymyzdan eredi. Kólikpen júrý lıftimen júrgendeı bolady. Siz qaıda barý kerektigin aıtasyz, al kólik sizdi qaýipsizdikpenaıtqan jerińizge jetkizedi. Bul qalypty jaǵdaıǵa aınalady. Bul lıfttiń jaǵdaıyna  uqsaıdy. Kezinde lıftti basqaryp otyratyn. Tetikti qozǵap otyratyn arnaıy adam bar bolatyn. Biraq búginde biz jaı ǵana lıftige kirip, batyrmany basamyz. Bul ádettegi qalypty jaǵdaı sıaqty.

Derbestik jalpy qubylys bolady. Menińshe, bolashaqta eń mazalaıtyn suraqtyń biri ol — jasandy ıntellekt.Men avtomobıldi avtoushqyshty sonyq qataryna jatqyzatyn shekteýli jasandy ıntellekt týraly aıtyp turǵanym joq. Ol belgili bir qyzmetti atqarýmen ǵana shektelgen. Men tereń, jalpy -  jer betindegi eń aqyldy adamnan da aqyldy jasandy ıntellektińiz týraly aıtyp jatyrmyn. Bul óte qaýipti jaǵdaı dep oılaımyn.

- Nelikten? Onyń qaýpi nede? Eki pikir bar. Keıbir adamdar jasandy ıntellekt adamzattyń kómekshisi bolady dep esepteıdi. Al basqalary onyń qaýip tóndiretinin aıtady. Ne úshin bulaı?

Menińshe, eki teorıa da durys. Bir jaǵynan, eger oılap qarasaq...On nemese eń ári ketkende jıyrma jyldan keıin bógdeǵalamsharlyq tirshilik ıesimen, joǵary ıntellektýaldy ózge ǵalamshardan kelgen tirshilik ıesimen kezdesýdi elestetip kórińizshi. Joǵary aqyl ıesimen! 

- Sonda, sizdiń oıyńyzsha, jıyrma jyldan keıin bógdeǵalamsharlyqtardyń kelýi múmkin be?

- Sandyq joǵarǵy aqyl ómirdiń ózgeǵalamsharlyq túrine uqsaıtyn bolady dep aıtar edim.

- Bógdeǵalamsharlyqtarǵa uqsaıtyn bola ma?

- Iá.

- Jerden basqa jaqta aqyl ıeleri bar dep oılaısyz ba?

- Múmkin. Menińshe, bul fızıkter men jalpy ǵylymnyń eń úlken máselesi. Biz nelikten bógdeǵalamsharlyqtardyń bar ekenin bilmeımiz? Múmkin olar bizdiń aramyzda júrgen shyǵar? Keıbireýler meni bógdeǵalamsharlyq dep oılaıdy. Bul ótirik. Ótirik....

- Bizdiń ózimiz bógdeǵalamsharlyq bolsaq she? Barlyq adamar. Aıtaıyn degenim, eger shyǵys órkenıetin alyp qarasaq, onda olar ózderin Jerden emes, basqa jaqtan keldik dep esepteıdi. Adam Ata men Haýa Ana basqa álemnen keldi dep senedi. Iaǵnı, barlyq adamdar negizinen bógdeǵalamsharlyqtar. Qalaı oılaısyz, aldaǵy 50 jylda bógdeǵalamsharlyqtarmen baılanysa alamyz ba? 

- Bul óte qıyn suraq. Eger basqa bir jaqta joǵary aqyl ıeleri, ózge ǵalamsharlyq ómir bar bolsa, olar bizdi endigi zerttep júrgen bolar. Biraq olardyń bar ekenin sezinýge bizdiń zerdemiz jetpeıdi.

Eger oılap qarasaq, bizdiń galaktıkaǵa qonystanǵysy keletin kez-kelgen joǵary aqyl ıeleri  muny tez arada júzege asyra alar edi. Qonystaný jaryqaralyq jyldamdyqpen, aıtalyq, jaryq jyldamdyǵynyń 10 nemese 20 paıyzymen bolǵan kúnniń ózinde buǵan 10, eń kóp degende 20 mıllıon jyl kerek bolar edi.   Al astronomıalyq masshtabpen alyp qarasaq, bul túkke turǵysyz ólshem.

- Birde siz Marsta dúnıe salǵym keledi dep edińiz? Nelikten?

- Bárin anyqtap túsindireıin. Men Marsta dúnıe salýǵa tyrysyp júrgen joqpyn. Biraq, túptiń-túbinde bárimiz bul ómirden ketemiz ǵoı. Sol úshin belgili mekendi tańdaý kerek bolsa, nege Marsty tańdamasqa? Eger Jerde dúnıege kelseń, Marsta ólýden nege bas tartasyń? Bul qyzyq emes pe. Mundaı tańdaý jasaıtyn bolashaqta men «Nege solaı istemeske?» der edim. Men Marsta óler edim. Biraq bul jaı ǵana áýestik emes. Eger Marsta ólsem de, men oǵan jaı ǵana joǵarydan qulap, ólip ketkim kelmeıdi.

-Túsinikti. Endi jerdiń máselesine oralaıyq. Siz Tvıtterde Vashıngtonnyń astynan týnel turǵyzamyn dep jazypsyz. Osy týraly aıtyp berseńiz.

- Bul endi, qupıa jospar ǵoı... Aıtaıyn, biraq ekeýmizdiń aramyzda ǵana qalsyn.

- Bul týraly eshkim bilmeı me?

- Dál solaı. Muny qupıa túrinde qaldyraıyq. Bul aqylǵa syımaıtyn, bos sóz bolyp kóriner. Osylaı aıtyp júrgenime birneshe jyl boldy. Biraq, soǵan qaramastan, men iri qalalardaǵy jol qozǵalysy máselesin sheshýdiń kilti týnel júıesin damytýda dep esepteımin. Men jalpaq eki metrlik týnelder júıesi týraly emes, kóp deńgeıli sheshim týraly aıtyp otyrmyn. Shyn máninde tereńge ketkenshe, joǵarydan qurylys turǵyzǵan jeńil. Eń tereń shahtalar bıik ǵımarattarǵa qaraǵanda tik sıpatta bolady. Iaǵnı, týnelderdiń 20, 30, 40 nemese 50 deńgeıi bolýy múmkin. Negizi deńgeılerdiń sany budan kóp bola beredi. Bul kez-kelgen, tipti álemdegi eń qozǵalysy kóp qalanyń ózinde kóshelerdegi keptelis máselesin sheshýge múmkindik beredi. Másele tek muny tezirek isteýge múmkindik beretin, ózindik quny tómen jáne qaýipsizdik deńgeıi óte joǵary burǵylaý ádistemesinde bolyp tur. Iaǵnı, týneldi tez, arzan ári qaýipsiz burǵylaýdy  úırengennen keıin biz jaqyn arada qala kóshelerindegi kólik keptelisi máselesin sheshe alamyz. Mine, sol sebepti men osy máselege kóbirek kóńil bólemin. Vashıngton, Kolýmbıa aımaǵy, Los-Anjeles, Amerıkadaǵy jáne álemdegi kez kelgen úlken qalalar kólik keptelisinen zardap shegedi. Bul joǵary deńgeıde mundaı qalalardaǵy ǵımarattardyń bıiktikke qaraı sozylǵanyna baılanysty. Olar úsh ólshemdi. Al joldar eki ólshemdi, bir deńgeıli. Al adamdar úılerinen bári bir ýaqytta shyǵady. Sol sebepti keptelis paıda bolady.

- Sizdiń Dýbaıǵa baılanysty josparyńyzǵa oralaıyq. Ótken joly sizben 2015-jyldyń 4-shildesinde Space X keńsesinde kezdesken bolatynbyz. Men sizden BAÁ naryǵyna shyǵatyn nıetińiz bar ma dep suraǵanmyn. Sol kezde, qazir Qytaıǵa basymdyq berip otyrmyn. Biraq bolashaqta bul múmkin dep aıqan bolatynsyz. Sodan beri bir jarym jyl ótti. Búgin taǵy osynda kezdestik. Endi Ámirlikterge kezek keldi dep oılaısyz ba?

- Menińshe, Qytaımen jumysymyz jaqsy júrip jatyr. Qyzmet kórsetý jelilerine jáne zarádti stansıalarǵa baılanysty keıbir uıymdastyrý jumystarynan keıin Qytaıdaǵy sharýamyzdy birjaqty ettik...Qazir osy aımaqqa tolyq masshtabty enýdiń sáti týǵan sıaqty. Endi Dýbaıdan bastaımyz.

- Sizdiń oıyńyzsha kelesi úlken tehnologıalyq sekiris ne bolmaq?

- Jańa tehnologıamen be?

- Iá. Bizdiń oıymyzdy, ómir saltymyzdy, is júrgizýimizdi túbegeıli ózgertetin ne nárse?

-Jaqyn aradaǵy tehnologıalyq kózqaras boıynsha oıyn erejesindegi úlken ózgerister derbes júrgizýmen baılanysty bolady. Men muny keıbir adamdar oılaǵannan da tezirek bolady dep aıtar edim. Avtoushqyshty mashınalar  - bul óte yńǵaıly. Ekinshi jaǵynan, álemde osy arqyly aqsha tabatyn kóp adam ómir súredi. Eger...Menińshe, kólik júrgizý - halyqtyń kóbi jumys isteıtin salasy. Bul jumys oryndarynyń iri kózi. Sondyqtan biz osy adamdardyń rólin qaıta qarap, olarǵa qandaı jumys berý keregin oılastyrýymyz kerek. Óıtkeni bul olardy qatty eseńgiretip jiberýi múmkin ári bul óte jaqyn arada bolatyn oqıǵa.

Meniń «jaqyn arada» degen sózimdi anyqtap alý kerek. Óıtkeni «jaqyn arada» degen sózdi ár adam ártúrli túsinedi. Álemde 2 mıllıard avtokólik bar. Bul kórsetkish 2,5 mıllıard jeńil jáne júk kólikterine jetýi múmkin. Avtomobıl óndirisi álem boıynsha jylyna 100 mıllıon kórsetkishke jetti. Osylaı bolýy da zańdy. Óıtkeni avtomobılderdiń jaramdylyq merzimi orta eseppen 20-25 jyl.

Tolyq avtonomdy avtoushqyshtyń paıda bolýy birden áleýmettik daǵdarysqa alyp kelmeıdi. Avtoushqyshty kólikterdiń jetkilikti sanyn shyǵarǵansha, jumyssyzdyq máselesi ýshyqqansha biraz ýaqyt kerek. Bul másele 20 jyldan keıin naǵyz ózekti máselege aınalady. Soǵan qaramastan 20 jyl degenimiz sonshalyqty kóp ýaqyt emes. Bul merzim bitken kezde jumys istep júrgen adamdardyń 12-den 15 paıyzyna deıin jumysynan aıyrylady.

- Bul ár eldiń úkimetteriniń eń úlken samıti. Munda 140-qa jýyq eldiń resmı tulǵalary jınaldy. Bılik sheńberiniń ókilderine bolashaqqa daıyndalý týraly qandaı úsh keńes berer edińiz?

- Eń birinshi berer keńesim – jasandy ıntellektiń damýyna qatty nazar aýdarý kerek. Jasandy ıntellekti qalaı engizetinimizdi muqıat baqylaýymyz kerek jáne jumysqa qatty berilip ketken ǵalymdardyń shekten shyǵyp ketpeýin qadaǵalaýymyz qajet. Óıtkeni baǵdarlama jasaýshylar keıde jumysqa qatty berilip ketedi de, óz áreketteriniń saldary jaıly umytyp ketedi. Iaǵnı, bul qoǵamdyq qaýipsizdik máselesi. Úkimet jasandy ıntellektini qadaǵalap jáne onyń halyqqa zıan keltirmeýine kóz jetkizý kerek.

Ekinshiden, qazirgi tasymal kólikterin qaıta qarastyrý kerek. Tasymal quraldaryn elektrlendirý, qalpyna keletin kólik baǵyttary bar. Biraq munyń bári  uzaq merzimdi. Bul avtoushqyshty avtomobılden keıin keletin jaǵdaılar. Elektrli avtomobılderge tolyq kóshý 30-40 jyldan erte júzege asýy múmkin emes. Bul elektrenergıasyn tutynýdyń kóbeıýin túbegeıli ózgertedi. Álemdik energıa qajettiligi týraly aıtar bolsaq, búginde onyń úshten biri – jylý, úshten biri – kólik jáne qalǵan úshten biri – elektr úshin paıdalanylady. Ýaqyt óte kele osyndaı energıa kóleminiń júz paıyzynyń barlyǵy elektr energıasy túrinde bolady. Elektrge degen qajettilik ýaqyt óte kele úsh ese artady. Bul úlken másele. Mundaı elektr energıasyn óndirýdiń artýyn nemen qamtamasyz etýge bolady?

- Iá, sonshalyqty qıyn emes sıaqty. Bar bolǵany osy, memlekettik sektorlar aldynda basqa eshqandaı shaqyrtý kerek emes pe?

- Bul nárselerdiń barlyǵy ózara baılanysty. Jappaı jumyssyzdyq qaýpi bar. Bul bizdiń qoǵamnyń úlken máselesi bolady. Nátıjesinde, biz barlyǵyna ortaq jalpy kiris sıaqty birnárse engizýge týra keletin sıaqty. Odan basqa amalymyz qalmaıdy dep oılaımyn.

- Barlyǵyna ortaq jalpy kiris?

- Barlyǵyna ortaq jalpy kiris. Menińshe, ol kerek bolady.

- Iaǵnı, jumyssyz adamdar búkil álemde memleket qamtamasyz ete me?

Iá.

- Mashınalar men robottar barlyq jumysty atqarǵandyqtan, olarǵa jumys bolmaı qalǵandyqtan ba?

- Iá. Robottar adamnan artyq isteı almaıtyn jumystar óte az bolady.

Meniń durys túsinseńiz eken deımin. Bul meniń qalaýym emes, bul tek bolýy yqtımal nárse. Eger meniń boljamym durysqa shyǵyp, osyndaı jaǵdaı týyndasa, biz ol kezde ne isteıtinimizdi túsinýimiz kerek.

Men tek búkilálemdik jalpy kiris kerek dep qorytyndy shyǵaryp otyrmyn

Kelesi, ónimder men qyzmetter óndirisi óte belsendi bolady... Avtomattandyrý ysyrapqa alyp keledi. Barlyǵy óte arzan bolyp ketedi. Nátıjesinde bárimiz búkilálemdik jalpy kiriske kelip tirelemiz. Bul kerek bolady. Biraq munyń artynda úlken másele týyndaıdy. Adamdardyń ómirdiń mánin túsinýdegi máselesi. Kóptegen adamdar ózin jumystan bólek oılaı almaıdy ǵoı. Eger seniń keregiń bolmasa, seniń eńbegińdi eshkim qajet etip jatpasa, onda ne isteý kerek? Munyń qandaı máni bar? Ózińdi qalaı qajetsiz sezinbeýge bolady? Al bul máseleni sheshý óte qıyn.  Jáne bolashaqtyń biz qalaǵandaı bolatynyna qalaı kóz jetkize alamyz? Meniń buǵan áleýetti sheshimim bar...Alaıda biz fýtýrrıstıkaǵa, fantasıkaǵa nemese qandaı da bir joǵary ǵylymı materıaǵa denden enip bara jatyrmyz...Soǵan qaramastan, men bıologıalyq sananyń jasandy sanamen aralsyp ketkenin kóremin. 

Biz belgili bir maǵynada kıborgtar bolyp kettik. Mysaly, kez-kelgen suraqqa áp-sátte jaýap alýǵa bolatyn Gýgldy nemese basqa da izdeý portaldaryn alyp qarańyz. Qazirgi ýaqytta bárimizdiń júıke júıemizde sandyq qondyrma bar. Lımbıalyq júıe birinshi deńgeı dep aıtýǵa da bolady. Ol barlyq janýarlardyń refleksine jaýap beredi. Sodan keıin oılaný men josparlaýǵa jaýapty mı qabyǵy bolady. Ol ekinshi deńgeı. Al úshinshi deńgeı sizdiń sandyq sáıkestigińiz bolady. Negizi, adam ómirden ótken kezde ózinen keıin osy sandyq elesti aqparattyq alańǵa qaldyryp ketedi. Elektrondy hattar, jazbalar jáne áleýmettik jelilerdegi sýretter – olar joǵalyp ketpeıdi. Iaǵnı, meniń oıymsha, ýaqyt óte kele bıologıalyq jáne sandyq sana arasyndaǵy ózara qatynas tyǵyz bola túsedi. Ol mı men sandyq qondyrma arasyndaǵy málimetterdiń almasý ınterfeısiniń jyldamdyǵy, ásirese bıologıalyq deńgeıden sandyq deńgeıge baǵyttalǵan jyldamdyq qanshalyqty múmkindik berse, sonshalyqty tyǵyz bolyp ketedi. Biraq búginde erekshe damý baıqalmaıdy, bári kerisinshe sıaqty. Buryn biz pernetaqtalardy paıdalansaq, qazir telefon men planshetterde bir-eki saýsaǵymyzdy paıdalanamyz. Kompúterler arqyly sekýndyna trıllıon bıt málimetterdi almasýǵa bolady. Biraq bizdiń saýsaǵymyz sekýndyna tek on bıt málimetti, jaraıdy júz bıt deıik, jibere alady. Sol sebepti mıǵa qosylǵan keń jolaqty ınterfeıs meniń túsinigimde adam men mashınalyq sananyń arasyndaǵy selbesýge jetýge múmkindik beredi. Bálkim bul baqylaý máselesi men maǵyna máselesin sheshýge kómekteser.

Iá, bul ezoterıkamen shekteletin másele.

- Eshnárse etpeıdi. Bul konferensıa taqyrybyna da keledi ǵoı...Siz únemi qalyptan tys oılaısyz. Jasparlaryńyzdyń bári órshil. Ǵaryshty meńgergińiz keldi, meńgerdińiz. Jeti ret pe, segiz ret pe, kóptegen sátsizdikterden keıin de, kóp rettik qoldanystaǵy zymyran jasaǵyńyz keldi, jasadyńyz. 

- Men mundaı sátsizdikterge tórt ret ushyrý talpynystaryn qospaımyn.

-Mundaı oılardy qaıdan alasyz? Olardyń keıbireýleri adam múmkindiginiń sheginen shyǵyp ketedi ǵoı.

- Men tek belgili bir maqsatqa jetý úshin qandaı tehnologıalyq sheshimder qajet dep oılaı bastaımyn jáne osy baǵytta barynsha ilgerleýge qol jetkizýge tyrysamyn. Mysaly, ǵaryshqa ushý úshin onsyz ilgerleý bolmaıtyn eń mańyzdy bólim, olardy kóp ret paıdalaný múmkindigi. Ushaqtar úshin de solaı. Eger ushaq tek bir rettik paıdalanýǵa jarasa, onda ony paıdalanǵysy keletin adamdar tabylmas edi. Óıtkeni «Boıng-747» 250 nemese 300 mıllıon dollar turady.  Onyń ústine eldiń bir shetinen ekinshi shetine jetý úshin eki ushaq qajet bolar edi. Biraq mundaı sapar úshin eshkim mıllıondaǵan shyǵyn shyǵarǵysy kelmeıdi. Al ushaqty qaıtalap on ret, tipti júz ret qoldaný múmkin bolǵandyqtan sapar quny túbegeıli ózgeredi. Bul zymyranǵa da qatysty. Bizdiń zymyranymyzdyń quny 60 mıllıon dollarǵa jýyq. Iaǵnı, bir rettik ushyrý kezindegi shyǵyn 60 mıllıon dollar bolar edi. 

Biraq eger ony myń ret ushyratyn bolsaq, ony ushyrýdyń ózindik quny 60 myń dollar bolady. Al eger zymyrannyń ishinde jolaýshylar sany kóp bolsa, onda ǵaryshtyq sapardyń quny bir adam úshin ushaqpen ushý qunynan asyp ketpes edi. Bul rasymen de mańyzdy nárse.

Jerdegi gravıtasıalyq shuńqyry óte tereńde ornalasqandyqtan, kóp rettik paıdalanatyn zymyrandy jasaý kóp rettik ushaqty jasaýdan qıynyraq. Dál sol sebepti áli kúnge deıin kóp ret paıdalanatyn zymyrandy áli jasaǵan joq. Biraq eger eń jaqsy materıaldardy, eń úzdik jobalaý ádisterin qoldanyp, bárin retimen oryndasa birneshe ret paıdalanatyn zymyran jasap shyǵarýǵa bolady. Jerdiń gravıtasıalyq shuńqyry on paıyz tereńdikte bolmaǵany da biz úshin jaqsy múmkindik. Áıtpese kóp retti qoldaný kórsetkishine eshqashan da qol jetkize almas edik. 

- Oıdy júzege asyrý úshin jaqsy ujym kerek. Ózińiz birge jumys isteıtin adamdardy qalaı tańdap alasyz? Tańdaýyńyz nege negizdeledi?

- Men eń áýeli túısigimdi basshylyqqa alamyn. Bir adamdarmen áńgimelesip otyrǵan kezde, oǵan eń negizgi bir suraǵymdy qoıamyn...

- Ol qandaı suraq?

- Men ol adamǵa óz ómiri jaıly aıtyp berýin suraımyn. Qandaı sheshimder qabyldadyńyz, ne úshin ondaı tańdaý jasadyńyz dep suraımyn.  Sondaı-aq, ol adamnan ómirinde betpe-bet kelgen eń qıyn máselesin qalaı sheshkeni týraly aıtyp berýin ótinemin. Bul óte mańyzdy suraq. Óıtkeni máseleni sheshken adam onyń usaq-túıegine deıin, bárin esine saqtap qalady. Al máseleni sheshken syńaı tanytyp júrgen adamdar ol máseleniń tek bergi jaǵyn biledi. Al naqtylaı tús deseń, óz-ózinen qysyla bastaıdy.

- Al ózińiz úshin eń aýyr synaq qandaı boldy?

- Eń aýyr synaq pa?

- Eshqandaı synaq bolmady ma?

- Árıne, kóp boldy. Tek, qaısy eń aýyr bolǵanyn túsinýge tyrysyp otyrmyn. Bári ýaqytqa baılanysty. Eń qıyn nárselerdiń biri – túzetetin keri baılanysty saqtap qalyp, adamdar ózińiz estigińiz keletin sózderdi aıta bastaǵanda, ýaqyt óte kele ony búldirip almaý. Bul óte qıyn nárse.

- Bizdiń ýaqytymyz sońyna taıap qaldy. Sońǵy bir suraǵymdy qoıa ketsem. Úkimetterdiń búkilálemdik samıtinde álemniń túkpir-túkpirinen kelgen jastar otyr. Ilon Maskqa uqsaǵysy keletin osy jastarǵa qandaı jol kórseter edińiz?

- Olar maǵan uqsaýdy armandamaı-aq qoıǵandary durys pa dep oılaımyn. Menińshe, sol durys sıaqty.

- Jaqsy.

- Iá, bul sonshalyqty qyzyq nárse emes qoı.

- Solaı ma?

- Árıne. Bálkim, bul da jaman emes shyǵar. Biraq, men ózime uqsaǵym keledi dep aıta almas edim. Biraq....

Maqsatyna jetkisi keletin adamdarǵa aıtar keńesim... Men fızıkany analıtıkalyq oılaýdy qalyptastyrýdyń eń jaqsy negizi dep esepteımin. Fızıkaǵa tán beınege qol jetkizýge keńes berer edim. Tek teńdeýler ǵana emes, árıne eń mańyzdysy solar ǵoı, biraq fızıka dárejesinde oılanýdyń ózi – túsiniksiz nárselerge túısik arqyly jetý úshin jaqsy irgetas bolady.

Ári qaraı. Sizdiń qandaı da bir dárejede qatelesip júrmin degen ustanymyńyz bolý kerek. Biraq, maqsatyńyz – ýaqyt óte kele qatelikti azaıtý.

Adamdardyń kóp jiberetin qatelikteriniń biri, ony ishinde men de barmyn – qalaǵanyńdy shyndyq retinde qabyldaý. Iaǵnı, siz shyndyq bolmasa da, birnárseniń shyndyqqa aınalǵanyn qalaısyz. Osylaısha ózińizdi-ózińiz aldap, shyndyqqa kóz jumyp qaraı bastaısyz. Mundaı quryqtan qashyp qutylý ońaı emes. Bul meniń de basymda bar...Sondyqtan, birnársede qatelesip júrmin degen ustanymdy ustap, biraq azyraq qatelesýge tyrysý mańyzdy. Synı pikirlerge qol jetkizýińiz kerek. Ásirese, dostar tarapynan. Sizdi jaqsy kóretin, sizge jaqsylyq tileıtin adamdardan. Olardyń maqsaty sizdi qapalandyrý emes. Iaǵnı, siz olarǵa naǵyz shyndyqty estigim keledi dep aıtyńyz. Sonda olar sizdiń shyndyqqa kózińizdi ashady.

- Kóp rahmet!

Derekkóz: petrimazepa.com

Aýdaryp, usynǵan: Mıra Sembaıqyzy