Qostanaıda qyzmet atqaryp júrgen kezimizde Alash kósemi – Álıhan Bókeıhan  aıtty degen bir áńgimege qulaq túrgenimiz bar edi. Sol áńgimeden alǵan áserimizdi jáne túıgen taǵylymymyzdy qalyń jurtshylyqtyń nazaryna usynǵymyz keledi. Bul sóz – keńestik saıası qýǵyn-súrginnen jábir kórgen urpaqtyń otbasylyq tarıhynda atadan balaǵa aýysyp jetken sóz. Bul sóz – Álıhan Bókeıhannyń HH ǵasyr basynda qajylyq saparǵa bara jatqan jerlesi Tólebaı degen kisige aıtqan bir aýyz sózi. Alash kóseminiń sózin bizge jetkizgen – Tólebaı qajynyń nemeresi Raıhan Sháripqyzy. 

Raıhan Sháripqyzy – Qostanaı qalasynyń turǵyny, memlekettik qyzmetker. Ata-babalarynyń mekeni - Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly óńiri. Raıhan Sháripqyzynyń atasy Tólebaı - Qarqaraly óńirinde týyp-ósken kisi. Ol HH ǵasyrdyń bas kezinde qajylyq saparmen Mekkege baryp, qajy atanady. Qajylyqtan oralǵannan keıin dúnıege kelgen qyz balasyna Mekke saparynyń qurmetine Máken dep at qoıady. Keńes úkimeti tusynda qýǵynǵa ushyrap, Qostanaı oblysyndaǵy qazirgi Qamysty aýdanynyń Bestóbe degen jerdiń mańyna ýaqytsha ornalasqan konslagerge otbasymen jer aýdarylady. Osy jerde Tólebaı qajy qaıtys bolady. Tólebaıdan Shárip týady, al Sháripten qalǵan tórt balanyń biri – Raıhan. Qajy Tólebaıdyń urpaqtary bul kúnde Qostanaı oblysynda bir qaýym bolyp túrli salada tirshilik etýde.

Raıhan Sháripqyzynyń aıtýy boıynsha, onyń arǵy atasy Tólebaı Mekkege qajylyqqa bara jatqan saparynda Qara teńiz jaǵalaýynda Á.Bókeıhanmen kezdesedi. Bul kezdesýdi ol balalaryna úlken maqtanyshpen aıtyp otyrady eken. Álgi kezdesýde Á.Bókeıhan Tólebaıǵa: «Qajylyqqa sapar shegip ózge eldiń qaıyrshylaryn toıyndyrǵansha, óz elińdegi qaıyrshylarǵa járdem bergeniń durys edi ǵoı»,- deıdi.

Qajylyq – musylmandyqtyń bes paryzynyń biri. HİH-HH ǵasyrdyń bas kezinde qazaq dalasynan qajylyq saparǵa barýǵa kez-kelgen kisiniń shamasy kele bermeıtin. Oǵan, ádette, baı-qýatty kisiler baratyn. Tólebaı osy qatardaǵy kisi bolady. Bul jerde Á.Bókeıhan musylmandyq paryzǵa qarsy bolǵan degen oı týmaýy kerek. Tólebaı  qaraqaralyq jerlesi bolǵandyqtan jáne ony qazaq qoǵamynyń qamy tutas mazalaǵandyqtan osyndaı bazyna aıtqan dep tanýymyz kerek. Halqyń kedeı, al óziń baı bolsań – bul da musylmanshylyqtyń belgisi emes. Baı musylman kisi mańyndaǵy kedeıge járdem berýi kerek. Alash kósemi Tólebaıǵa Mekkege barar qarajatty qaıyrshylyqpen kún kórip júrgen qandastaryńnyń paıdasyna jaratqanyń ońdy degendi megzegen syndy.

Musylmandyq paryzdy atqarý úshin alys saparǵa bara jatqan Tólebaı syndy baı-qýatty kisiniń aldynda mundaı sózdi Álıhan syndy – qalyń qazaqtyń qamyn oılaıtyn áleýmetshil kisi ǵana aıta alady. Óıtkeni iri salmaqty sóz tek halqyn shyn súıgen, eline jany ashyǵan kisiden ǵana týady. Osy oraıda, HÚİ ǵasyrda ómir súrgen ataqty Shalkıiz jyraýdyń Bı Temir qajylyqqa barmaq bolǵanda aıtqan jyr shýmaqtary eske túsedi:

Qara bas kúspen shaldyryp

Kók teńizdiń ústinde

Kóterip jelken ashtyryp,

Júk tıediń kemege,

Nıet ettiń táńiriniń úıi kebege!

Júk tıeseń ketersiń,

Nıet etseń jetersiń,

Etektep jıǵan kóp halqyń,

Sultan ıem, kimge asmar etersiń!

Shalkıiz jyraý bıleýshisiz qalyp bara jatqan eliniń qamyna kúızeledi. HÚİ ǵasyrdaǵy qazaqtyń patrıarhaldy-feodaldyq qoǵamynda rý-taıpalardy bir bıleýshiniń mańyna jınaý – eldiktiń basty sıpaty. Jyraýdyń basty qaıǵysy – osy. Al HH ǵasyrdyń bas kezinde (bul oqıǵa sol kezde bolǵan dep jobalaımyz) Á. Bókeıhandy sol eldiń áleýmettik muń-muqtajy, azattyǵy mazalaǵan, ol – soǵan qam jegen qaıratker tulǵa.

Qazirgi tańda keıbir kisiler qajylyqa barýdy musylmandyq paryzdy atqarý dep emes, barshylyq pen baılyqtyń, tektiliktiń belgisin tanytý  dep júrgeni jasyryn emes. Sondaı kisiler Á.Bókeıhannyń sózin, Shalkıiz jyraýdyń jyryn eske alyp otyrsa, artyq bolmas edi dep oılaımyz. Qaltaly, baı-qýaty kisiler ekonomıkalyq qıyndyqtar kezeńinde eldiń muń-muqtajyna, qıyndyq kórip júrgen jandarǵa kóbirek kóńil bólse, qoǵamymyzdyń áleýmetshildik sıpatyn bildirip, onyń nemquraılyq dertinen aman-saýlyǵyn bildiretin kórinis bolar edi. Jalpy, musylman  jamaǵatynyń bul jalǵanda jasar ıgi isteriniń biri – múmkinshiligi shektelgen kembaǵal-kemtar jandarǵa, qamqorshylarynan aıyrylǵan jetim-jesirlerge qol ushyn usynyp, kómek-járdem berý. Al ol ıgi ister qajylyq saparymen tustas keletin qurban aıt kezinde atqarylsa – úlken saýap. Álıhan Bókeıhannyń da, odan áridegi Shalkıiz jyraýdyń da kókeıinde osy oıdyń bolǵany, olardyń sol taǵylymdy qazaq balasynyń óz ómirinde ustanatyn tanymyna aınaldyrǵysy kelgeni sózsiz. Á.Bókeıhannan qalǵan bazyna, taǵylym sóz búgingi qazaq azamattarynyń kókireginen oryn alar ma eken...

A.Ábsadyqov,

L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń Qazaq ádebıeti kafedrasynyń profesory