Búgin, ıaǵnı 27 naýryz – Dúnıejúzilik teatr kúni.

Dúnıejúzilik teatr kúni 1961 jyly Halyqaralyq teatr ınstıtýtynyń İH kongresimen bekitildi jáne jyl saıyn 27 naýryz kúni İTİ Ortalyqtarmen jáne halyqaralyq teatr qoǵamdastyqtarymen atap ótiledi. Dúnıejúzilik teatr kúnine arnalǵan alǵashqy halyqaralyq úndeýdi 1962 jyly fransýz jazýshysy jáne sýretshisi Jan Kokto jazdy.

«Teatr» sózi kóne grekterdiń theatron (θέατρον) sózinen shyqqan jáne «tamashalaıtyn oryn» degen maǵynany bildiredi. Dástúrli túrde teatrda anaǵurlym tanymal eki janr oınalady - komedıa jáne tragedıa, bul eki janrdy beıneleıtin teatr maskalary sımvolǵa aınaldy. Derekterge súıensek, tuńǵysh teatrlyq qoıylym bizdiń dáýirimizge deıin 2500 jyl bolǵan. Alǵashqy teatrlyq oıyn Mysyrda qoıyldy, onyń sújetine mysyr ańyzynyń obrazdary - Osırıs qudaıynyń hıkaıalary endi.

Osy rette QR Eńbek sińirgen qaıratkeri, Daryn memlekettik syılyǵynyń laýreaty, B.Momyshuly atyndaǵy "Namys" ordeniniń ıegeri, akter Bekjan Turystyń ♦ınstagramdaǵy jeke paraqshasynda jarıalaǵan teatr týraly ádemi pikiri men áriptesterin quttyqtaǵan jazbasyn usynamyz.

"Ulttyń rýhanı negizderiniń biri, ultty tárbıeleýshi – teatr. Til men dástúrdiń, sana men salttyń nasıhaty osynda bastalatyndyqtan, teatr men ádebıetti, sahna men mádenıetti bir-birinen ajyratý múmkin emes. Máselen, qalamgerdiń jaqsy shyǵarmalaryn jurt qyzyǵyp oqysa, akter somdaǵan obrazy arqyly kórermenge "qyzmet" etedi, adam janyn baıytady.
Teatrdyń negizin qalaǵan alyptar toby tabıǵı talantyn óner jolyna arnady. Tynymsyz eńbek etip, toqtaýsyz izdendi. Qazaqtyń qanyndaǵy qasıetti shyǵarmashylyqtaryna arqaý etti. Nátıjesinde, bizge osy ákemteatrdy – onyń alasarmaıtyn dańqyn, sarqylmas mol qazynasyn qaldyrdy.

Osy bir izgilikti sabaqtastyq, ıaǵnı ónerdiń «evolúsıalyq damýy» ózegin saqtaı otyryp oıdaǵydaı jalǵasyp, ýaqyt jańalyqtarymen ajarlanyp, qunarlanyp órisin keńeıtkeni jón bolatyn. Al biz keıde bul máselege atústi qarap, ózimizdi emes, ózgeniń dúnıelerine tamsana kóz súzemiz. 

Osy arqyly kúlli álemniń aldyna túsetindeı asyǵamyz. Qazaqy kórermenniń jan dúnıesin eskermeımiz. «Joǵary deńgeıdegi talǵamǵa úıretemiz» degen jeleýmen kórermendi rýhanı qundylyqtardan alystattyq. Klasıkalyq týyndylardyń áseri eskirgendeı kórinip, túbi taıaz arzanqol dúnıelerge qol soqtyratynymyz sondyqtan. Ónerimizdiń tamyry ulttyq rýhpen ushtaspasa, qazaqtyń qajetine jaramasa, nátıje de bolmaıdy.

«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» jáne «Uly dalanyń jeti qyry» sıaqty maqalalardyń ózi-aq sebep-saldardy anyq ári jan-jaqty kórsetip jol nusqady. Aqyl berdi, oı saldy. Sonyń tereńine qanshalyqty boılaı aldyq? Biz urandaýdy alǵa shyǵaryp, ishki mánge kóńil aýdarmaımyz. Al saldarǵa emes, sebepke úńile bilsek, eń aldymen, ulttyq ónerimiz utar edi... Óıtkeni rýhanı jańǵyrý degenimiz – sananyń kemeldenýi.

Ázirbaıjan Mámbetov, Raıymbek Seıtmetov sekildi rejıserlerimiz teatr ónerinde jańashyldyqty jaqtaı otyryp, ulttyq ónerdegi erekshelikterdiń joǵalmaýyn qadaǵalady, ıaǵnı «kúpi kıgen teatr ónerin shekpen jaýyp» halyqqa qaıtara aldy. Sonyń arqasynda Almatydaǵy qazaqtildi ortanyń azdyǵyna qaramastan, sol ýaqyttarda teatr tekti kórermenin saqtady. Muny erlik dep te, qaıratkerlik dep te aıtýǵa haqymyz bar. 

Muhtar Áýezovtiń, Ǵabıt Músirepovtiń qalamynan týǵan klasıkalyq shyǵarmalar – álemniń rýhanı qazynasyna qosylǵan qundylyqtar. Kezinde sol shyǵarmalar Máskeý sahnasyna qoıylǵanda talǵampaz orys jurty súıine tamashalady. Spektáklde aıtylǵan oılardy túbirine deıin túsindi. Kórermen keremetteı áserge bólendi. Bul oqıǵalar saharada, qazaq úıiniń ishinde ótip jatyr demedi. Qany men jany aralasyp ketkendeı kúıge endi. Mundaı klasıkaǵa eshkim shek keltire almaıdy.

«Qozy Kórpesh – Baıan sulý» Fransıa sahnalarynda qoıyldy. Munda da spektákl jurtshylyqtyń yqylasyna ıe boldy. Eýropany eleń etkizgen sol týyndylardy eskirip qaldy dep aıtýǵa bola ma? BOLMAIDY! Bulardy sahnalaǵanda osy jaǵyna óte muqıat bolǵan jón. Álemishtep ásireboıaý jaǵý qajet emes. Ol sol qazaqy shekpen kıgen qalpymen-aq búgingi jańa býynmen tez «til tabysady». Saxna arqyly «qaıta tirilgen» babalaryn jas urpaqtyń emirene qarsy alatyny da – aqıqat. Biz osy úndestikti buzbaýǵa mindettimiz. Sebebi klasıka esh ózgerissiz sol kúıinde qazaqqa qyzmet ete bermek. 

Qazir teatrda ortaqol dramatýrgtiń ortaqol pesasyn kúshtep qoıdyratyn «dástúr» paıda boldy. Osyndaı áreketterge túbegeıli tosqaýyldar qoıylsa, qoıa alsaq...

Abaı atamyz Geteni, Pýshkındi, Krylovty, Lermantovty qazaqshalaǵanda ol shyǵarmalar ulttyń sanasyna sýdaı sińdi. Sheteldik sahna óneriniń ádis-tásilderine júgingen kezde biz de Abaı ósıetin eskerýge tıistimiz. Olardy mentalıtetimizge sáıkes keltirip kóshirsek, ulttyq ónerge qıanat jasaýdan da aýlaq bolamyz.

Akterdiń eń birinshi quraly – tili. Ókinishke qaraı, kórkem oılaýdan, kórkem sóıleýden alystadyq. Kitap oqýǵa enjarmyz. Halyqtyń arasynda jıi bola bermeımiz. Qurǵaq aqyl aıtqandy – kósemdikpen, esip sóılegendi sheshendikpen shatastyramyz. Sóılegen sózińnen beıne men boıaý kórinbese, ol – tek jadaǵaı tirkes. Bárine birdeı qarapaıym tilmen uqtyrýdyń ońaı emes ekendigin osydan ańǵarasyz. Tildiń qasıeti – eldiń qasıeti.

Qazirgi jastardyń kóbi sózben jarysatyn «jaıdarmanshylar» básekesine qatysady. Munda olardyń kórkem sóıleýine jete mán berilmeıdi. Jastardyń máz bolǵanyna qarsy emespin, dese de, «jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat» degen Abaı atamyzdyń ósıetin eskergen budan da mańyzdyraq.

«Teatr – kıimilgishten bastalady». Buryndary zaldan kóziń toıyp, kóńiliń qýanatyn ádemi kıingen kórermendi kóretinbiz. Qazirgi kórermen muny eskermeıdi. Rolin janyn sap oınap jatqan akterge qarsy aldyndaǵy jigittiń qasyndaǵy boıjetkenniń ıyǵyna basyn qoıyp uıyqtap otyratyny da, obrazǵa enip jas toly janarymen zalǵa nazary túskende sózińdi tebirene tyńdaıdy degen keı kórermeniniń qaltatelefonymen sóılesip jatqany da baıqalady. Osynyń bári – taıazdyqtyń, rýxanı toqyraýdyń belgileri.

Deıturǵanmen, akter retinde teatrdyń bárbir jeńiske jetetinine sengim keledi. Qazaq qoǵamy qaıta túlep jasanady, teatr óneri de órkenıet zamanyna saı rýhymyzǵa qajet oń ózgerister ákeledi. Tek, siz, qurmetti kórermen, teatrǵa kelip turýdy umytpańyz.
Merekelerińizben, meniń áriptesterim!" (orfogr.saqtalǵan)

Usynǵan: Maqpal Sembaı