«Ortalyq Azıada sınologıalyq ortalyqtar — asa mańyzdy qajettilik. Bul qazirgi sáttiń ǵana emes, ótken shaqtyń da, tipti keleshektiń de talaby. Sol sebepti, Qytaımen seriktes bolmaı turyp, onyń ne ekenin barynsha bilip alýymyz kerek», —  dep atap ótti qytaıtanýshy ǵalym, dıplomat, SHYU eks-bas hatshysy Muratbek Imanálıev CABAR.asia saraptamalyq portalyna bergen suhbatynda, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

– Qazirgi ýaqytta bizde Qyrǵyzstanda jáne jalpy Ortalyq Azıada sınologıalyq mektep bar ma? Múmkin Qytaı boıynsha tolyqtaı mamandanǵan qandaı da bir mamandar pýly bar shyǵar?

– Eń aldymen, sınologıanyń KSRO kezinde ornap turǵan ǵylymı–saraptamalyq saıasatpen basqarylǵanyn aıta ketý kerek. Keńes odaǵynda bas–aıaǵy 20–25–ten astam sınologıalyq ortalyq bar edi, onyń ishinde áskerıleri de boldy. Olardyń basym bóligi Máskeýde, Lenıngradta, Vladıvostokta shoǵyrlandy. Al Ortalyq Azıada Qytaımen aınalysatyn mektep pen mekemeler bolmady, bar buıyrǵany – Tashkenttegi shyǵystaný fakúlteti janyndaǵy arnaıy mamandandyrylǵan Qytaı kafedrasy edi.

Qazirgi ortalyqazıalyq memleketterdiń bar bolýynyń paradoksy sol – olar Qytaımen jaqyn kórshiler. Al bul kórshi qarqyndap ósip keledi. Qytaı burynǵydaı jaı álem sheberhanasy ǵana emes. Qazirgi Qytaı – álemniń asa iri ınvestısıalyq qarjy ortalyǵy. Bul – «Bir beldeý – Bir jol» bastamasy aıasynda kóptegen elderdi qarjylandyrýǵa ázir jáne molynan qarjylandyryp otyrǵan memleket. Sonymen qatar, Qytaı qazir asa iri ǵylymı–tehnologıalyq ortalyqqa da aınalyp otyr. Bul el osy sátte ınovasıamen baılanysty jańa ekonomıkalyq qurylysqa ótip barady. Mundaǵy áńgime robot jasaý, jasandy ıntellekt jáne sıfrlandyrý týraly. Bul jaı ǵana qaǵaz júzindegi bos sóz emes, bul shynymen keleshekke qaraı jasalǵan mańyzdy qadam. Dál osy nárseler qazirgi sátte Batysty úıreılendirip otyr, jaqsy ma, jaman ba, Qytaımen shama–sharqynsha báseke qurýǵa talpynyp ta, tyrystyp ta baǵýda.

Sebebi, Qytaımen áriptestik qurý úshin, biz onyń qandaı ekenin túsinip alýymyz kerek. Qazirgi zamandaǵy Qytaı qandaı ekenin, Qytaıdyń tarıhyn jan–jaqty tarıhyn, Qytaıdyń ádebıetin, taǵy sol sıaqty derekterin jaqsylap túsinýimiz qajet. Sondyqtan, meniń oıymsha, Qyrǵyzstanda mundaı ortalyq bolýy kerek. Biraq Qyrǵyzstanda sınologıa joq dep aıta almas edim, óıtkeni sınologıany bizde oqytyp jatyr. Bizdegi jeti joǵary oqý ornynda qytaı tilin, ádebıetin jáne tarıhyn úıretedi. Onyń deńgeıi joǵary dep aıtýǵa kelmes, degenmen oqytylyp jatqany anyq. Konfýsıı Instıtýttary bar, olar jaqsy kómektesip jatyr, bas–aıaǵy osyndaı tórt mekeme bar. Alaıda, ǵylymı–saraptamalyq mektep, ıaǵnı Qytaıdy zertteýmen aınalysatyn arnaıy ınstıtýt nemese sol sıaqty basqa mekeme, laboratorıa, ókinishke qaraı, Qyrǵyzstanda áli kúnge joq. Qytaı boıynsha zerthanalyq izdenister qazirgi ýaqytta Qazaqstanda jasalyp jatyr. Jýyrda Nazarbaev ýnıversıtetiniń kitaphanasy janynan Qytaı Ortalyǵy ashyldy. Onyń syrtynda jekemenshik qytaıtaný ortalyqtary bar, bul tek basy ǵana. Osy sıaqty qadamdar Ózbekstanda jasalýda. Strategıalyq zertteýler ınstıtýtynda Qytaı máselelerimen aınalysatyn arnaıy mamandandyrylǵan bólim bar. Al Qyrǵyz Respýblıkasynyń Ulttyq strategıalyq zertteýler ınstıtýtynda (QR USZI) Qytaı boıynsha arnaıy bólim joq.

– Al qyrǵyz SİM–inde she?

– Joq, SİM degenimiz múldem basqa qurylym. SİM – memlekettik basqarý júıesine jatatyn mekeme. Álbette, SİM–de Qytaı máselesimen aınalysatyn adamdar bar. Degenmen, SİM – operatıvtik jumys. Bul saraptamalyq jumys, ne bolmasa ǵylymı qyzmet emes. SİM–de kúndelikti mindetter sheshiledi, ınvestısıalarǵa qatysty, basqa da nárselerge qatysty, t.s.s. problemalardyń sheshimderin qarastyrady. Sondyqtan, SİM–de múldem basqa jaǵdaı.

Ǵylymı–saraptamalyq baza degenge kelsek, ókinishke qaraı, Qytaıǵa qatystysy bizde joq, biraq ony quratyn kez keldi. Ǵylym akademıasy janynan qazirgi zamandaǵy Azıa máselelerin zertteýmen aınalysatyn Azıa ınstıtýtyn qurýdy men birneshe ret, keńes dáýirinde de usynǵan edim. Qyrǵyzstan úshin qazirgi zamandaǵy Azıa birneshe el ǵana – Qytaı, Japonıa, Koreıa, Úndistan, Pákistan, birqatar ıslam memleketteri – bolǵany osy ǵana. Ekinshi bólimshe Qyrǵyzstan tarıhyn shyǵys qoljazbalary arqyly jańǵyrtýmen aınalysýy kerek edi. Eń aldymen, árıne, qytaı derekteri boıynsha jumys isteý mańyzdy bolatyn, óıtkeni Qytaıda tarıhı ádebıettiń orasan zor qory bar. Máselen, 1644 jyldan bastap 1911 jylǵa deıin 287 jyl ǵana ómir súrgen Sın áýletin alaıyq. Sonyń nobaılyq tarıhynyń ózi júz on myń tomdy quraıdy. Onyń ár tomynda qyrǵyzdar týraly derekter bar demeı–aq qoıaıyn, biraq kóp tomdarynda býrýt týraly aıtylady – Qytaıda qyrǵyzdardy mońǵol etnonımıkasyna sáıkes solaı ataıtyn.

Biraq keıinirek te osyndaı sınologıalyq ortalyq qurý týraly usynystar jasalyp turdy, biraq, ókinishtisi sol, usynystar iske aspaı jatyr. Bizde ǵylymı jáne saraptamalyq sınologıamen aınalysa alatyn daryndy adamdar barshylyq. Biraq osy bilim–jigerin jumsaıtyn jer joq. Jekemenshik negizde ashý talpynystary bolǵanymen, onyń da múmkindigi bolmaı tur, óıtkeni, birinshiden, ondaı ortalyqtyń jumysyn uıymdastyrý qıyn. Ekinshiden, ondaı mekemeni qarjylandyrý jaı sharýa emes. Sondyqtan, bul problemanyń basy ashyq.

– Qyrǵyzstan ýnıversıtetterindegi Konfýsıı Instıtýttarynyń qyzmetine qandaı baǵa berer edińiz? Ol ınstıtýttardyń qandaı erekshelikteri men kemshilikteri bar? Onda qyaı mádenıeti men tilin úırenýmen aınalyp jatyr dep aıtyp óttińiz. Olar sonda mamandardy kim úshin daıyndap jatyr?

– Eń birinshiden, búl Konfýsıı ınstıtýttary, mysaly, Góte german ınstıtýttary, Servantes ıspan ınstıtýttary, aǵylshyn tilin taratyp, oǵan qajettilik týyndatýmen aınalysatyn amerıkan mekemeleri sıaqty jasalǵanyn eskerýimiz kerek.

Konfýsıı ınstıtýttarynyń basty maqsattary – Qytaı ádebıeti, tarıhy týraly ilimderdi taratý emes. Olar eń aldymen qytaı tilin taratýmen jáne qajettilik týyndatýmen aınalysyp jatyr.

Degenmen, qytaı tili óz aldyna asa kúrdeli til ekendigin esten shyǵarmańyz, ásirese jazýy qıyn. Sol sebepti, árıne, osy baǵyttaǵy birqatar problema men kedergiler barshylyq. Biraq, Qyrǵyzstanda Konfýsıı Instıtýttary dál qytaıtaný fakúltetteri sıaqty úlken suranysqa ıe ekendigin aıtýym qajet.

Negizinen, Qyrǵyzstanda turyp jatqan kóp jastardyń Qytaıdy, qytaı tilin, qytaı ádebıetin, tarıhyn úırenip, zertteýge barynsha talpynyp jatqany, yntasynyń joǵary ekendigi meni shynymen qýantady. Onyń tek ǵylymı turǵyda qyzyq bolǵandyǵynan emes, bul bilimniń Qytaımen bıznes qurýda mańyzy joǵary bolǵandyǵynan. Qazirgi tańda bizdiń shekaramyz myń kılometrden asady, Qytaımen ortaq eki baqylaý–ótkizý pýnktimiz bar, Qytaı Halyq Respýblıkasymen baılanys qurýdyń kóptegen joly bar. Ózderińiz biletindeı, bizdegi bıznes te negizinen QHR–men tyǵyz baılanysty, onyń jaqsy–jamandyǵy joq, bul naqty bar proses. Álbette, Konfýsıı Instıtýttary osy arnada aıtarlyqtaımańyzdy rol atqaryp otyr.

Degenmen, basqa jaǵynan alyp qaraǵanda, Konfýsıı Instıtýttary qarjylyq turǵyda shalqyp otyrǵan joq, sáıkesinshe olar qyzmetin keńeıtip, qytaı tilin úırenýge, ásirese aımaqtarda úırenýge barynsha den qoıýyna múmkindik bolmaı otyr. Alaıda, mysaly, Sholpan–Ata qalasyndaǵy Abdýrazakov atyndaǵy mektepte Konfýsıı Instıtýtynyń bólimshesi bar, onda qytaı muǵalimderi isteıdi, olar qytaı tilinen dáris beredi. Mundaı bólimsheler eldegi birqatar aımaqtarynda bar. Bul, árıne, óte qyzyq. Qytaı tilin taratý Qytaı úshin de, Qyrǵyzstan úshin de jańa nárse. Bul turǵyda qytaılar da, qyrǵyzdar da barynsha aldy–artyn baıqap áreket etýge, endi ǵana boı alyp kele jatqan úrdisti qurtyp almaýǵa tyrysyp baǵýda. Bul jaǵdaı Qyrǵyzstanda shet tilderin taratýmen aınalysatyn ınstıtýttardyń barlyǵyna da qatysty.

– Konfýsıı Instıtýttarynda oqyp jatqan nemese Qytaıda oqýyn támamdaǵan stýdentter jumys isteýge qaıda barady? Ola Qyrǵyzstandaǵy qytaı kompanıalaryna ornalasa ma álde Qytaıda jumys isteýge qala ma?

– Naqty aıta alarym, qazirgi tańda Qytaıda úsh myńnan astam qyrǵyz balasy, bizdiń stýdentterimiz bilim alyp jatyr. Óte ókinishtisi sol, olardyń basym bóligi sonda qalýǵa árekettenetinin moıyndaýǵa májbúrmin. Muny túsinýge bolady, onyń naqty sebebi de bar – qalaı degenmen, Qytaıda jumys bar. Árıne, qıynshylyqtar da joq emes, óıtkeni jergilikti halyqpen báseke qatty, bizdiń jastar utylatyn kezderi de sırek emes. Degenmen, stýdentterimizdiń deni qatty tyrysyp, keıin sonda qalyp, jumys isteıdi. Mysaly, sonda qalyp, Qyrǵyzstan úshin bıznes jasaýmen aınalysatyn jastar bar, aıtalyq, deldaldar, aýdarmashylar, menedjerler jáne sol sıaqtylar.

Jalpy alǵanda, Qyrǵyzstandaǵy jumyspen qamtý jaǵdaıy máz emes. 18 ben 45 jas aralyǵyndaǵy adamdardyń aıtarlyqtaı bóligi jumyssyz qalyp, Reseıge nemese basqa elderge qonys aýdarýǵa májbúr ekendigin aıtýym kerek. Bylaı qarasaq, onyń Qyrǵyzstanǵa paıdasy da bar, al túptep kelgende, mundaı jaǵdaı eldiń upaıyn túgendep otyr deı almaımyz. Qytaı tilin úırenip jatqan kóptegen qyrǵyz jastary oqýyn bitirgen soń Qytaımen baılanysty jumyspen aınalyspaıdy, múldem basqa salaǵa ketip jatyr, bolmasa Reseıge, Qazaqstanǵa kóship ketýge tyrysady. Taǵy birshama bóligi Qytaıda qalyp qoıady.

– Qazir bar mamandar Qyrǵyzstannyń ulttyq múddesin qorǵaý isinde paıdasy tıip jatyr ma? Qandaı da bir strategıalardy, áldebir qujattardy jasaýǵa qatysa ma? Aıtalyq, kelissózder júrgize me, álde keńes bere me. Biraq, bul da SİM atqarýy tıis jumys shyǵar?

– Joq, bul taza SİM–niń jumysy dep aıtpas edim. SİM óz qyzmetin naqty sol mınıstrliktiń jumys reglamentinde bekitilgen quzyret aıasynda júrgizedi. Al Qytaımen baılanysy bar jekedara ekspertter týraly aıtar bolsaq, men Qyrǵyzstanda, shynyn aıtqanda, qytaısha sóıleý biletin, sondaı ǵylymı–eksperttik saraptama aıasynda jumys isteıtin adamdy bilmeıdi ekenmin. Ózim týraly aıta alamyn, men Qyrǵyzstannyń kóp prezıdentine kóp márte kómek kórsettim – Beıjińge sapar barysynda, elimizge qytaı memlekettik qaıratkerleri kelgen kezde. Osydan tórt jyl buryn men elimizdiń basshylaryna, úkimetimizge arnap, meniń oıymsha, óte úlken – 50 bettik qujat jazdym. Ol qujat bireýdiń kádesine jarap, paıdasyna tıdi me, jalpy sony ne istegenderin bilmeımin. Ol meniń sharýam da emes. Degenmen, áli kúnge deıin ózimizdiń syrtqy ister mınıstrligine de, Qytaımen sharýasy bar basqa da mekemelerge osy másele boıynsha kómektesip turýǵa tyrysamyn.

– Qytaımen kelissózder júrgizgende qandaı da bir naqty josyq bar ma, aıtalyq, qytaısha kelissóz stıli? Olardyń batys stılinen aıyrmashylyǵy qandaı?

– Álbette, kelissóz júrgizý isinde aıyrmashylyqtar bar. Kelissózder júrgizý erekshelikteri aıtarlyqtaı. Eýropalyqtarmen nemese amrıkandarmen júrgiziletin kelissózder sıpaty óte naqty, ıaǵnı, qandaı da bir rásim jasamaı, áriptestik qurý boıynsha naqty áńgimege kirisedi, t.b. Shynyn aıtsam, amerıkandarmen nemese eýropalyqtarmen Qyrǵyzstannyń qaı máselelerin talqylaýǵa bolatynyn bilmeımin de. Qytaılarmen áńgime basqasha júredi, mundaı belgili bir rásimderdiń oryndalýy asa mańyzdy. Aldymen Qytaı men Qyrǵyzstan áriptestigi úshin eń mańyzdy túbegeıli jalpy máseleler sóz bolady, eki tarap óz múddesin qorǵaıdy, sodan keıin baryp naqtyraq máselelerge kóshedi. Jalpy alǵanda, naqty máselelerdiń basym kópshiligi qytaılarmen beıresmı kelissózder jaǵdaıynda sheshimin taýyp jatady, mysaly, túski as kezinde.

Qytaı tarıhyn, mádenıetin, úlkendigin, olardyń pálsapalyq yńǵaıyn eskere otyryp aıtarym, qytaı taraby eshqashan oń nárseni nasharlatýǵa nıettenbeıdi. Mysalǵa aıtsaq, ortalyqazıalyq eldermen baılanysty qandaı da bir problemalar bar. Joǵary laýazymdy qytaı sheneýnikteriniń osy bir jaǵymsyz nárselerdi betimizge basyp, eskertý jasaǵan jaǵdaılardyń kýási bolǵanym óte sırek jaǵdaı. Kerisinshe, olar osy sátterde jumsaq bolýǵa, tym quryǵanda jaqsy jaǵyn taýyp, sony ereksheleýge, ekinshi tarapqa túsiniktirek etýge tyrysatynyn kórdim. Bul qytaılardyń eń basty ereksheligi osy dep aıtar edim.

– Siz úshin sınologıanyń máni nede?

– Bul Qytaıdy zertteıtin ǵylym. AQSH eks–prezıdentteriniń biri Nıkson baıaǵyda Qytaı – eshqashan oqyp bitire almaıtyn ýnıversıtet dep aıtqan eken. Iaǵnı, Qytaıdyń tarıhy, onyń úlkendigi, fılosofıasynyń tereńdigi sonsha – onyń bárin zerttep, zerdelep shyǵýǵa tipti adam ǵumyry da jetpeıtinin meńzegen. Máselen, qytaı derekkózderi boıynsha qyrǵyzdardyń tarıhyn jańǵyrtý týraly aıtqanymda, men bul jumystyń bir adamnyń kúshimen atqarýdy aıtpaımyn. Bul sharýany bútin ınstıtýt, zerthanalyq izdenistermen, derekterdi qaıta zertteı otyryp, aýdarma jasap, jańa qytaı jazbalaryn izdestirip isteı alady deımin, sol arqyly qyrǵyzdar tarıhyn keńeıtýge, tereńdetýge múmkindik bolar edi.

– Qyrǵyz bıligi buryn–sońdy óz mamandarynyń bilimin jetildirýge Qytaıǵa jiberip oqytýǵa tyrysty ma?

– Qyrǵyz–qytaı kelisimderi aıasynda jiberip turady.

– Olardyń paıdasy bar ma?

– Qytaıdaǵy oqýyn támamdaǵan soń, qandaı da bir memlekettik mekemelerge jumysqa kirisken adamdardy sırek kezdestirdim.

– Demek, mundaı sharalardyń tıimdi nátıjesi bolmaı tur ǵoı?

– Ózim ondaıdyń kýási bolmadym. SİM júıesinde isteıtin jigitter bar, biraq olar asa sırek kezdesedi. Qatary keń dep aıtýǵa kelmeıdi. Negizinen jumys isteıtinderi – osy Qyrǵyzstanda, nemese jaqyn mańda oqý bitirgender. Bul kúrdeli suraq.

– Mamandar tapshylyǵy, Qytaımen jumys boıynsha jaǵdaıdy jaqsartý úshin ne isteý kerek – osy jaıly qyrǵyz bıligine qandaı keńes aıtar edińiz?

– Meniń aıtarym, Qyrǵyzstannyń syrtqy saıasatymen baılanysty ınstıtýt qurýdyń el bıligi úshin mańyzy orasan zor. Ony, mysaly, QR Dıplomatıalyq Akademıasynyń janynan, nemese basqa mekeme negizinde qurýǵa bolady, tipti bolmasa osy máselemen óz aldyna jeke aınalysatyn bólek mekeme qurýǵa bolady. Eń bastysy, mundaı mekemede Qytaı bólimi mindetti túrde bolýy shart, ol qytaı máselesimen arnaıy aınalysady, úkimetke Qytaımen qarym–qatynas qurý barysynda naqty usynystar berip otyrady. Árıne, Qyrǵyzstan úshin basty problema – qarjylandyrý. Qyrǵyz bıliginiń ǵylym adamdaryna qazirgi ýaqytta tólep otyrǵan jalaqysy syn kótermeıdi. Ondaı aqshaǵa halyq jumys istegisi de kelmeıdi. Sondyqtan, bere alatyn jalǵyz keńesim – syrtqy saıasat máselelerimen aınalysatyn mekeme qurý kerek.