Jat el, tys topyraqqa tuńǵysh tusaýkeser – tyǵyryqqa tireldi...

Toqaevtyń tuńǵysh syrt saparynyń ádil baǵasy da, temir taǵasy da osy. Basqasynyń bári – saıasattyń sıqyr-saıtany, mánsiz máımóńke, suryqsyq syltaý-saldar.

Áý basta, «Toqaev Máskeýge barady» degende, ishimniń muzdap sala bergeni tegin bolmady, qanyna qatyp-semgen qardúrsin-qarabaıyrlyǵyn qaıtalaǵan orys bıligi halyqaralyq saparmen Máskeýge kelgen qazaq memleketiniń jańa basshysy Qasym-Jomart TOQAEVty áýejaıdan qarsylap-kútip alýǵa eń tómen taban-deńgeıli, qara qatardaǵy shabarman-sheneýnigin jumsady...

Kózin ashqaly kelisim (dıplomatıa) óneriniń maıyn qalqyp, súıegin mújigen narkesti qaranary; syrty bútin, ishi tútin qudaıdyń qosaıaq jaratylysynyń naıza boılamaıtyn qyryq qabat, bes batpan qasıetsizdigi men qysastyǵyn kórip-keship júrgen marqasqa mámileger Kemel kókemniń keńpeıil balasy Pýtınniń bul paryqsyz-parasatsyz qýlyq-sumdyǵyn túsinbegen syńaı tanytyp, «ishiń bilsin, álý-aı»-men jyly-jumsaq «juta saldy»...

Ozbyr osymen toqtaǵan joq.

Orys ormanynda 1 mıllıonǵa jýyq qazaqtardyń baıyrǵy atamekenderinde turatyndyǵyn qaperine almaı, osydan bir jarym aı buryn Reseıdegi eń sońǵy jalǵyz qazaq mektebin jaýyp tastaǵan (qazaq balabaqshasy atymen joq) Kremldiń qarabet bıliginiń tizginshisi V.Pýtın: «Qazaq elinde atom beketin, orys mektebi men ýnıversıtetin, Almatyda Reseıdiń Ǵylym men mádenıet ortalyǵyn ashamyz» dep, ashkózdik dáme soqty.

Topyraǵynda turatyn 190 ulttyń múddesin aıaǵyna shylǵaý qylǵan «shpıon» (chıkıst) basqarǵan elden 400 qazaq mektebin ashýdy talap etip, aýyzyna qum quıa alamyz. Basyn bulǵap, keńsirigin kóterse, qazaq jerindegi 1500 orys-mektepterin údemelep jabýǵa tıispiz. Ozbyr orystyń jat tili tunshyqqanda ǵana qazaqtyń Uly Dalasyn ana tili terbeıtin bolady...

Turannyń tabanyna atom-ajal beketiniń irgetasyn qalaýǵa qumarlyq – búgingi orys bıliginiń ımperıalyq sasyq qıaly men kásibı syrqatynyń sharyqtaý shegi hám Pýtın dáýiri janazasynyń jańǵyryǵy.

Kúlli álem, muqym adamzat atomnan at tonyn ala qashýda. Chernobyl men Fýkýsıma apaty – atomnyń asa alapat qaýiptiligin dáleldedi. Búginde birde-bir atom beketi joq Qazaq elinde sáýlelený (radıasıa) deńgeıi 17 ber (sáýlelený deńgeıiniń birligi). Al, 98 atom beketin salǵan alyp Amerıkada sáýlelený deńgeıiniń birligi bizden anaǵurlym tómen bolsa, 25 atom beketiniń ıesi Fransıada nebári 5 ber.

Qazir kómirge kóshken Germanıa 25 atom beketiniń 8-in jaýyp, qaldyǵyna qulyp saldy. Belgıa, Ispanıa, Shveısarıa atomnan tolyq bas tartýǵa bet burdy. Avstrıa, Kýba, Lıvıa, Polsha jospardaǵy atom zaýyttarynyń qurylysyn dereý toqtatty. Italıa atomnyń túp-tuqıanyn túgel tunshyqtyryp tastady. Bir ǵana atom beketin sýnamı daýyly daraqqa ushyratyp, eli eseńgiregen Japonıanyń qalǵan 40 ajal oshaǵynan qutylýdyń jolyn jantalasa izdep jatyr.

«Óletin bala – molaǵa júgiredi», qazaq ajal qamytyna ǵazız basyn ózi tyqpaýy kerek. Atom beketi – ozbyr orystyń qurǵan qaqpany: qazaqqa qaıta quryq salyp, qorqynysh-qaýippen qylqyndyrýdan basqa eshteńe emes. Kún energıasynan hám bıootynnan energetıkalyq qýat óndirýge basy men qaýqary jetpegen, esesine, atom energetıkasymen ál-dúrmáni álsizdeý elderdi táýeldi etýge mysyq dámeli orys bıligi «Orys álemin» qurý shyrǵalańynyń shyrmaýyǵyn torlaýdy ańsaýdan arylar emes.

Átteń, bir parasy kem dúnıe, táýelsizdiktiń otyz oramynda atadushpannan irgemizdi aýlaqtatyp, boıymyzdy tasalap, oıymyzdy tazartpadyq. Jarty ǵasyrǵa jetpeı, «sovet bıiligi» ataý-syltaýymen qazaqtyń 70-80 paıyzyn qynadaı qyrǵan qandyqol ozbyr orysqa qaıta arqa súıep, «aǵa» tutýdan aıyryla almadyq. Eń qabyrǵaly qate, súıekke túsken súreń osy boldy. «Orys patshalyǵy qazaqtardyń orys qatarly jóni túzý úı salyp kirýine ruqsat etpegen. Jáńgir hannyń ózi Oraldan úı salýǵa úsh ret surasa da, ruqsat ala almaǵan» kózi kók, sózi kópten qaıyr joq. Babam qazaq «Qara orysty kórgende, sary oryspen jylap kórisersiń» degen dilsiz dalbasadan góri, «Orystan dosyń bolsa, janyńda aıbaltań bolsyn» degen tereń támsildi dárgeı kórip, artyq sanaǵan. «Aıtpasa – sózdiń atasy óledi», atajaý alys emes.

Qazirgi qazaqtyń kózi ashyq, kókiregi oıaý: eldi qurmetteý, ultty ulyqtaý, otandy tanytý, memlekettiń mereıin kóterý – maıda-shúıde shyrmaýyqtardan quralatyndyǵyn tereń túısinetin jalpaq jurt máseleniń mánisin túgel túsindi. Qujattamalyq qurǵaq sóz, qur ýádeden – shynaıy peıil, qusnı qurmetti ajyrata alady. Shyntýaıtynda, qońsy qylyǵy – qazirgi qazaq eliniń tizginin ustaǵan Qasym-Jomart TOQAEVqa shekeden qaraý ǵana emes, ulttyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasynyń úmit pen kúdikke toly úsh onjyldyqta qazaq pen orys arasyn jylytýǵa sińirgen eren eńbek, batpan beınetin baǵalamaý!

«Orys bıligi qazaq basshysyn «Hattamaǵa sáıkes» qarsy aldy» dep, jaýyrdy jaba toqymaı, soltústiktiń sýyqtyǵy men surqıalyǵynan sabaq alýǵa tıispiz. Qazaqtyń aqparat salasynyń ýáziri el basshysynyń «Baspasóz hatshysynyń» quzyreti deńgeıine quldyramaýy kerek.

Uzynqulaq aqbarynsha, qazaq basshysyn qarsy alǵan áýejaıda ashý-yzadan qany qyzyp, namysy atoılaǵan orystaǵy qazaq elshisiniń «mekenim Qosaba» keıpi kóptiń kózine tarǵyl-tańbalanyp qalǵan syńaıly. Bizdiń elshimiz utymdy uıymdastyrǵan kileń súlikteı qara mersedesterden sap túzegen «Qazaq Prezıdenti» kortejine «Mundaı ǵajaıyp-keremetti buryn kórgen emespiz» degen qarapaıym máskeýlikterdiń tań qalyp, tańdaı qaǵýy ǵana – kóńil aýanynyń kirqojalaq kirin jýyp-shaıdy...

Baǵzydaǵy bir áke eki qyzynyń ekitúrli minez-qulqyn quda túsip kelgen jurttan jasyrmaı, bireýiniń jibekteı jumsaqtyǵy men ekinshisiniń doıyrdaı dórekiligin ashyq málim qylypty. Kórkem qylyqty qyzynyń qalyńmalyna úsh sıyr, shaıpaý minezdi perzentiniń ana sútine bir sıyr belgilepti. Qyz aıttyrýshy qalyńmalyna bir sıyr emes, jeti sıyr berip, shataqtaý qalyńdyqty tańdapty. Arada jyldar ótip, ata-anasymen saǵynyp tabysqanda, aırandaı uıyǵan oshaqtyń aqylman otanasy: «Jeti sıyrdyń qunynan tómen bolǵym kelmedi» degen eken...

Basynyń qadirin qorǵap, barynyń baǵasyn bilý – ǵajaıyp qasıet! Orys aqyny Sergeı Esenınnniń otty jyrlaryn esip oqyǵanyn kórgen bireý: «Mynaý tek myqty óleń ǵana jazyp qoımaıdy, qajet bolsa, adamdy da óltire alady» depti. Qajyrly qaırat, jasyn jiger, qylysh-qaısarlyq – el tizgindegen erdiń ekinshi esimi bolýǵa tıis.

Sirá, bir adamda – eki bas, bir basta – eki til, bir elde – eki basshy bolmaıdy. Búgingi qazaq eliniń basshysy – Qasym-Jomart TOQAEV. Ádildik ańsap, aqıqatqa ańqasy kepken qalyń qazaqtyń ta, qalamger qaýymnyń da bul bultartpas shyndyqty moıyndaýy lázim.

Myńjan Baıjanın