Báıge dúbiri estilse, eleń etpeıtin qazaq joq. At júgirtip, dodaǵa dúldúl qospasa da, jany jaqyn tulpardy óziniń menshigindeı kórip, jan-tánimen jankúıer bolady. Bul – qazaqtyń tektiligi, erek minezi.

Jaı qazaqtyń keıpi álgi bolsa, at baptap, júırik júgirtken azamattardyń sezimi,alar áser qandaı bolmaq? Biz Naıman-tory, Sarǵaldaq-qasqa degen tulparlardyń ıesi, atbegi – Meıirim Djatqanbaevpen suhbattasqan edik. Oqyńyz! Ókinbeısiz!

- Sizdi el Naıman torynyń ıesi retinde tanıdy. Tanymal tulpardy qulyn kúninen baptadyńyz ba? Tuqymynda tektilik bar ma?

- Men bul jylqyny Altaı Respýblıkasy kóleminde "El-Oıyn" degen atpen ár ulttar bas qosyp dástúrli túrde ótetin jarysta taptym. Ol kezde eki jasta bolatyn. Eki jylda bir ótetin báıgede júırikter 12 shaqyrymdyq qashyqtyqqa shabatyn.

Men de bardym báıgege Sarǵaldaq-qasqa degen jylqymdy qosýǵa. Artyma mingesken Nursultan degen ulym bar. Sol jerde asaý úıretýden birneshe jasóspirim synǵa túsip jatqan. Sol jaqqa jaqyndaı bergende qunan minip, saıys tamashalap turǵan balany kózim shaldy. Sol sátte qunanmen kóz túsistirip qaldyq. Eren júırik ekenin janarynan tanydym. Eshbir múshesine nazar salǵan da joqpyn. Men janynan ótip ketkenshe kóziniń qıyǵymen qarap turdym.

Sol jerde balama "biz qazir qaıtadan janynan ótemiz. Eger taǵy da qarasa, ol bizdi tańdaǵany" dedim. Aıtqandaı-aq boldy, qunan bizden kóz almaı shyǵaryp saldy. Ústindegi balaǵa baryp qunyn bilmek bolyp edim, ol jóndi jaýap qaıyrmaı ketip qaldy.

Keshkisin kele jatsam, sol qunandy tanys jigitterdiń biri kókke shyǵaryp, arqandap jatyr eken. Attan túsken bette jata-jastana jabystym. Qansha surasa da, berýge daıar boldym. Álgi jigitke ózimniń Ádilet degen ekinshi ulyma mingizbekshi ekenimdi aıttym. Sonymen, áıteýir, ol oılanyp-tolǵanyp kelisim berdi. Biraq sheshimdi jaýabyn erteńine bolatyn báıgeden soń aıtpaq.

Erteńine báıge boldy. Tanys jigittiń báıgege qosqan basqa bir júırigi ózge attardan oq boıy ozyp kelip, ıesine avtokólik utyp berdi. Qasyna baryp quttyqtap, ne sheshkenin suradym. Túnimen uıyqtamaı alańdaǵan, kútken jaýabymdy estýdi tiledim. Sondaǵy sol jigittiń: "Sen qazaq, men altaı. Ekeýmiz túbi bir týysqanbyz. Ulyma degen ekensiń al", - dedi. Áli esimnen ketpeıdi. Bir avtokóliktiń qunyn surady, berdim. Aıta keteıin, júırik alǵyńyz kelse, ıesiniń suraǵanyn, tipti, ústine qosyp berińiz. Jylqy temir emes saýdalasatyn. Iesi razy bolsa, seniń qolyńda júırik bolyp shyǵýyn tileıdi.

Jylqy qazaq balasynyń mártebesin ósiredi, kúsh-qýat, jiger, namys, rýh beredi.

- Qıyndyqpen keldi deısiz ǵoı. Endi tuqymy jaıly tarqatsaq?

- Naıman-torynyń tuqymy aǵylshyn jáne arab jylqylarynan. Ákesi – Krasnodardan kelgen taza aǵylshyn jylqysy. Al sheshesi – taza arab bıesi. Burynǵy ıesi qoıǵan laqap aty – «Eki ene». Eki bıeni emip óskeniniń qurmetine qoıylǵan.

Qolyma tizgin tıgennen soń atyn "Naıman-tory" dep ózgerttim. Maqsatym – Alla amandyq berse, Qazaqstanǵa aparyp alamanǵa qosý edi. Reseıdegi Qos-Aǵash aýdanynda at tóbelindeı 11000 naıman bar. Atajurttaǵy qandastar qosylyp, bir eldiń jylqysyndaı kórip, marqaıyp júrsinshi degen oı sebep boldy atyn ózgertýge.

- Qazaqtyń atbegilik, at synshysy syndy ǵylymǵa bergisiz baǵyttaryn ustanatyndar joqtyń qasy. Kúndiz-túni at baptap, báıge jaǵalap júrý bala kúngi arman ba álde aıtarlyqtaı kásip kózi me?

- Óz jurtymda atbegilikpen aınalysqan eshkim joq. Atam – býhgalter, ákem – kolhoz basshysy, keıin aýdan ákimi boldy. ákem jylqyny qatty jaqsy kóredi, báıgeden qalmaıdy, biraq at baptamady. Súıegim – Sarǵaldaq, ishinde Jylkeldi. Kezinde rýlas Oshan degen aǵamyz Oshan-tory degen at júgirtip kórgen eken.Birneshe jyl boıy álgi Oshan-torynyń aldyna qylquıryq túspese kerek. Ol kezde aınalym joq, báıgeniń joly bólek. Sol kisi men naǵashy jaqtan qosylǵan qasıet dep bilemin ózim.

Naǵashy atam Alash degen kisiniń ákesi Qojabaı myń basqa jýyq ylǵı kók tústi jylqy ustapty ýaǵynda. Naǵashy atam da, naǵashym Ádilbek te at júgirtken kisiler.

Bala kezimde jıren qasqa jetim taıym boldy. Til uǵatyndaı etip úıretkenmin. Keıin ony jaz boıy jaılaýǵa jiberip, bir týystardyń jylqysyna qostyq. Sol jıren qasqanyń janyna barý úshin ala jazdaı jaılaýda qoı baǵýshy edim. Qaı saıdyń ishinde júrsem de, meniń daýysymdy estise, kisinep jetip keledi. Eshbir noqta-júgensiz, jaıdaq minip alyp, kórshi aýyldardy aralap júrýshi edim. Bári tań qalatyn. Qunan kezinde qoradan sekiremin dep, ishine syrǵaýyl kirip óldi.

Jetim qunannyń aıaq asty ólimi maǵan qatty batty. Dosymnan aıyryldym dep bas kótermeı jatyp aldym. Qusa bolyp júrgende naǵashym dál sondaı bir qunan ákelip berdi. Ol kezde bizdiń aımaqtarda seleksıanyń myqty damypturǵan kezi. Sóıtip, 9 jasymnan bastap donchak pen býdenniń býdanyn eshkimnen eshteńe suramaı ózim baptadym. Tamaq berý jaǵyn ǵana naǵashymnan suradym.

Sol kezde 10 jyl boıy báıgenińbasyn bermeı kele jatqan Boranbaı degen kisiniń atymen márege talasyp kirdik. El ań-tań. Kelesi báıgede ol attan ozyp kettik. Osylaısha, Zarnısa ekeýmiz birneshe jyl boıy báıge bermedik.

- Uldaryńyzdy at ónerine baýlısyz ba? Aıtyńyzshy, jylqyǵa úıirsek bolý er balanyń minez-qulqyna qanshalyqty áser etedi? Ákeńiz sizge ne berdi?

- Er balany atqa baýlyǵan óte durys eken, minezi qalyptasady, ár isine turaqty bolady, jaýapkershiligi artady, bergen sózine, jasaǵan isine jaýap beretindeı. Ákem bastyq boldy dep men shirenip júrgen emespin, qarapaıym halyqtyń ishinde atymdy báıgege qosyp, ár kezde bir qalypta ustanyp júrýge tyrystym. Óıtkeni, ataq, mansap, aqsha bári turaqty emes ekenin kishkentaıymnan sanama sińirdim. Keıin adamdar kep kózimdi shuqyp, betime túkirmesinshi,  tákappar bolmaıyn, qolda máńgi eshteńe turmaıtynyn bildim.

Ákem halyqtyń qamyn kóp oılap, densaýlyǵyn aıamaı eńbek etti, maǵan qaraıtyn ýaqyty bolmady, shynymdy aıtsam. Keıin ózi de maǵan aıtty, "balam, sen ózińdi óziń jylqymen tárbıelediń" dep. Únemi ákem segiz qyrly, bir syrly bol deıtin. Árıne, ata-anańdy máńgi qanjyǵańa baılap júrmeısiń, erte me, kesh pe ol kisiler de ketedi, sonda jantalasyp kishkentaıymnan ár ónerdi mengerýdi bastadym.

Án aıtyp, mýzykalyq aspaptarda oınap, shash alyp, foto-vıdeoǵa túsirip, montaj jasap, tiginshilikpen aınalysyp, qoı soıyp, iri qara mal soıyp, qazaqtyń qol óneri: júgen-noqta túıip, er turman jasap, teriden, aǵashtan sývenırler jasap, turmystyq tehnıka jóndep t.b. kóptegen jigitke kerek dúnıelerdi jetik meńgerdim. Keıin osynyń bárinen nanymdy taýyp jedim, ashtan ólip, kóshten qalǵan joqpyn.

Er adamnyń isinde birshama ter tókkennen keıin ul tárbıeleýde qoryqpaımyn. Kórseteriń bar, aıtaryń bar. Men 11-synyp bitirgennen keıin stýdent bolyp, jylqydan 5-6 jyl qol úzip qaldym. Keıin shańyraq kóterip, atbegilikti qaıta jalǵastyryp kettim.

Sarǵaldaq-qasqamdy 15 jyldan asa júgirtip, biraz báıgeni qanjyǵaǵa baıladyq. «Eń úzdik tulpar» ataǵyna da ıe boldy.

- Jylqy ústinde kirpik aıqastyryp júre beretin qazaqqa júıriginen aıyrylý – qasiret. Ózińiz de sondaı qazaqtyń birisiz. Aıtyńyzshy, eger aldyńyzda jıyrma bes jasar qandasyńyz atqa but arta almaı jatsa, qalaı qabyldaısyz?

- Árıne, bul - qazaq balasyna óte qıyn jaǵdaı, at ústinde jortyp júrip jer shalý, el kórý – ata-babamyzdan beri úzbeı jalǵastyryp kele jatqan saltymyzdyń biri. Qolynda suńqary joq arab jetim, qolynda aty joq qazaq jetim.

Keler urpaqqa áli de shamam jetkenshe úıretýge tyrysamyn, kóptegen jas balalar qyzyǵýshylyqpen maǵan jazyp, keńes surap jatady. Bireýiniń betin qaqpaımyn, barymdy, bilgenimdi aıtyp otyramyn. Bizdiń keleshek solar ǵoı. Ary qaraı jalǵastyryp alyp ketse keremet bolar edi.

- Qalaı oılaısyz, tulparǵa degen erekshe syıly kózqaras báıgege tigilgen qarajattyń qaltarysynda qalyp qoıdy ma? "Shappaı báıge berý" degen sıaqty qurmet sizge kórsetildi me?

- Shappaı báıge alyp kórmedim. Biraq men júırigimdi qaı shaqyrymǵa qossam, attarynbasqa qashyqtyqqa jazǵyzyp jatqandar talaı kezdesti. Biz qatysqanda birinshi orynǵa ıegi qyshıtyndar kemde-kem. Bul jetistikke júırigimniń, shabandozymnyń oıyńdy dóp basatyn qasıeti arqyly jettik.

Atqa shapqan bala - Esenjarov Samat Aıdynuly. Óte sezimtal bala, astyndaǵy attyń yńǵaıyna qaraı shabady, qınamaıdy, bárin boljap, mańaıyndaǵy attardy qarap otyrady. Qysqasy, atty qınamaıdy, otyrysy qaqqan qazyqtaı, qolymen jelpimeıdi, atty ókpesinen teýip ókshelemeıdi, aıtqanyńdy birden qaǵyp alady. Kishkentaıynan bul balany kózdep júrdim. 5-6 jasynda eldiń buzaýlaryn minip júretin. Jasy kelgen soń ákesinen ruqsat alyp, eki atyma da otyrǵyzdym. Qazir stýdent, úılenetin jasqa keldi, myqty azamat boldy.

- Qazaq júırik kórse jata-jastana jabysatyny bar. Osyndaı usynyspen kólemdi qarajat usynyp kelgender kezdesti me, aıta otyrsańyz.

- Eger aıaqtan qalmaǵanda, árıne, kóp usynystar bolar edi. Sonyń ózinde tuqym alý úshin suraǵandar boldy. "Lexus 570" berdi, qytaılar surady. Bermedim, sózdiń shyndyǵyn aıtaıyn, qımadym.  Jylqyny sonsha súıgenime qaraı Allanyń maǵan bergen syıy ǵoı, mańdaıyma berilgen baq qoı.

Birshama elge tanytty, sonyń arqasynda barmaǵan jer, baspaǵan taýym joq. Men ony qalaısha satyp ketemin. Dostyqqa qıanat bolar edi ǵoı. Paıda kórgennen qartaıyp, ajaly jetkenshe kóz aldymda júrgenin qaladym.

- Naıman torynyń tuqymyn jalǵastyrý, taǵy da jel júırikter jasaý josparda bar ma?

- Árıne, jalǵastyramyn, Alla qalasa. Buıyrsa, áli talaı júırikter shyǵarýdy josparlap otyrmyn. Naıman-torynyń balalary bar, kóz salyp júrgen júırikter bar. Birshama ýaqyttan keıin qol úırengen kásipke, jan qalaıtyn jumysqa qaıta kirisemin.

- Naıman torydan ózge biz bilmeıtin qandaı pyraqtaryńyz bar? Olardyń áleýeti Naıman torymen úzeńgilese alady ma?

- Qazir at baptaýdy ýaqytsha toqtattym, Atamekenime qonys aýdardym, endi jaıǵasyp alǵansha biraz ýaqyt kerek.

Ózimde Qara-taı degen atym bar. 6 jasta. Naımannyń bel balalary bar. Keleshekte úmittenip otyrmyn solardy júgirtip kórsem dep. Áli de báıgeniń kóshin bastaıtyn júırikter baptaımyn dep oılaımyn, buıyrsa.

- Naıman torynyń ónerine súısinip, janashyrlyq tanytyp, qol ushyn sozǵan azamattar qanshalyqty jıi jolyǵady? Mundaı janashyrlyqqa qanshalyqty muqtajsyz?

- Baýyrmal, adal, myqty jigitter kóp eken. Kómek qolyn sozǵan belgili azamattar joq emes. Ónerdi, dástúrdi baǵalaıtyn jigitterdiń bar ekeni qýantady.

Bir qazaqtyń jylqysyn, bir qazaqtyń júırigin ulttyń mańdaıyna bitken baq sanap, oǵan jany ashyp turatyndar kóptep tabyldy. Alla olarǵa razy bolsyn! Nıetterine bersin!

- Jelidegi vıdeolar astynda kórilimniń qarajat túsiretinin, sol Naıman toryǵa jaǵdaı jasaýǵa múmkindik beretinin únemi jazasyz. Qarajat tapshylyǵy siz úshin bas aýyrtatyn máseleler sanatynda ma?

- Zamannyń, tehnologıanyń damyǵan ýaǵy ǵoı. YouTube-tan arna ashyp, sonda júırikterimniń báıgelerin, shabystaryn júktep otyramyn. Birinshiden, bul – jylqylarymnyń qazaqqa tanylýyna tikeleı kómek. Jylqysúıer qaýymnyń kózaıymyna aınalsyn degen oı. Báıge dúbirin vıdeodan bolsa da bir sezdirip, delebesin qozdyryp qoıý – maqsat.

Ekinshiden, qaralym sanynan az-maz qarajat túsip otyrady. Biraq aqshaǵa muqtajbyn dep aıtpaımyn. Allaǵa shúkir, bireýden ilgeri, bireýden keıin júrip jatyrmyz.

- Aqannyń Qulagerine de oq atqan Batyrashtar ýaǵynda. Ash kúzendeı tartyla jaraǵan, qoltyǵyn jaza shabatyn júırik báıge júldesine qarap esinegenderdiń aldyn talaı oraǵan shyǵar. Naıman toryǵa qastandyq jasalǵan sátter kezdesti me?

- Alla saqtasyn, ondaı týra qastandyqtar jasalǵan joq. Biraq syrttan teris duǵalar oqyp, jol baılaýǵa talpynǵandar boldy. qyzǵanysh degen, báıge kúıigi degen ońaı nárse emes. Adam bolǵasyn kemshiliksiz taǵy bolmaıdy. Ol áreketteri úshin keıinirek ózderi jaýap bere jatar.

Sondaı-aq, báıgede beretin syılyqtardy aýystyrǵan kezder boldy. biraq men oǵan nazar aýdara qoımadym. Men eshqashan báıgege syılyq úshin at qospaǵan qazaqpyn. Barlyǵy jan rahatym úshin, jylqylarymnyń mereıi tasýy úshin.

Ashyq áńgimeńiz úshin rahmet!

Áńgimelesken: Ádilet Mádenıet