- Eń alǵashqy kóshti bastaǵan jáne elge oralǵannan keıin de kóshi-qon, oralman máselesimen qoıan qoltyq aralasqan azamat retinde egemendikten keıingi kóshi-qonnyń bastalýy men ondaǵy Elbasynyń alatyn ornyna toqtalsańyz? - Sheteldegi qandastardy tarıhı otanyna oraltý, olardy qonystandyrý saıasaty tikeleı Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń bastamasymen, yntasymen bolǵan sharýa. O basta Keńes Odaǵy ydyraýǵa bet alyp qaltyldap turǵan kezde-aq 1990-1991 jyldary Elbasy ózi tikeleı Máskeýdiń ruqsatyn alyp, «Eńbek sharty» degen jeleýmen Mońǵolıadan 10 myńdaǵan aǵaıyndarymyzdy kóshirip ákeldi. Al, 1991 jyly qyrkúıek aıynda Túrkıaǵa saparlaı baryp, ondaǵy qazaqtarmen kezdesip, hal-jaǵdaıyn bilisti. Elbasy keldi degendi estigen Eýropa elderindegi qazaqtar da Túrkıaǵa arnaıy kelip Nursultan Ábishulymen kezdesken. Elbasymen muń-muqtajyn bólisken. Sonda sóz bolǵan mańyzdy máseleniń biri, Aýǵanstandaǵy soǵysqa baılanysty bosqyn atanyp Iranda, Túrkıada, Saýd Arabıasynda júrgen aǵaıyndardy elge kóshirip alýdy qadaǵalaı aıtqany boldy. Kóp keshikpeı Elbasymyz jibergen arnaıy ushaq sol qandastarymyzdy atajurtyna alyp keldi. Qazirgi kezde olar Ońtústik Qazaqstannyń ár aýdandaryna ósip-ónip, tirshilik etip jatyr. 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdik jarıalaǵan 15 kúnnen keıin, ıaǵnı 1991 jyly 31 jeltoqsanda Elbasymyz jańa jyldy qarsy alý quttyqtaýyn, azat el atanǵannan keıingi tuńǵysh ystyq yqylasyn sheteldegi qandastaryna arnady. Sol joly aıtylǵan jalyndy lebiz sóz kúıinshe qalǵan joq. 1992 jyly qyrkúıek aıynda Dúnıejúzi qazaqtarynyń tuńǵysh quryltaıy sol kezdegi astanamyz Almatyda dúrkirep ótti. Ony ótkizý de, uıymdastyrý da Elbasynyń tikeleı tapsyrmasymen júzege asyp jatty. Sol quryltaıda Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy quryldy. Ol qaýymdastyqtyń maqsaty kelgen aǵaıyndardy qarsy alý, ornalastyrý, shette turyp jatqan aǵaıyndarǵa rýhanı, materıaldyq kómek berý bolatyn. Quryltaıda ár elden kelgen qazaqtar Elbasyn bir aýyzdan osy qoǵamnyń tóraǵasy etip saılady. Oǵan qýana-qýana kelisim bergen Elbasy qoǵamdyq uıym bolsa da, qazirge deıin qaýymdastyqtyń tóraǵalyǵy mindetin atqaryp kele jatyr. Osy quryltaıdan keıin Elbasy kóp ótpeı Iranǵa saparlaı bardy. Bul retki saparynda da Irandaǵy qazaqtarmen kezdesip, jastardyń parsylanyp bara jatqanyn kóredi. Qaıtyp kelisimen Irandaǵy qazaqtardy qotara kóshirip aldy. Kelgisi kelmegen sanaýly qazaqtar sonda ómir súrip jatyr. Osylaısha Elbasy shettegi qazaqty kóshirýdi táýelsiz el qurýdyń qıyndyǵymen qatar júzege asyrdy. Zeınetaqy tarata almaı, jalaqy tóleı almaı otyrǵan 1990 jyldardyń basynda shetten kelgen aǵaıyndardy jappaı tegin baspanamen qamtamasyz etti. Kóp ótpeı Kóshi-qon zańy qabyldandy. Shala tustary, jetispeı jatqan jaqtary bar shyǵar. Biraq, sol Elbasynyń tikeleı tapsyrmasymen jasalyp, bekitilgen zań jıyrma jyl boıy 1 mıllıonnan astam qandastarymyzdyń atajurtqa oralýyna septigin tıgizdi. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynan syrt, Kóshi-qon komıteti, keıde agenttik bolyp ta jumys istedi. Kóshi-qonmen aınalysatyn memlekettik quzyrly mekemeler respýblıkanyń túkpir-túkpirinde quryldy. Búginge deıin Dúnıejúzi qazaqtarynyń tórt quryltaıy ótti. Onyń tórteýine de qatysqan Elbasy kelgen aǵaıyndarǵa ystyq yqylasy men baýyrmaldyǵyn aıap qalǵan joq. Kelgen delegattarmen birge sheteldegi aǵaıyndarǵa qoldaý kórsetýdiń jobalaryn talqylady. Sóıtip kúni búginge deıin shetten 1 mıllıon qazaq keldi desek, osynyń barlyǵy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń tikeleı óziniń jeke, azamattyq pozısıasynyń arqasynda júzege asty deýge tolyq negiz bar. Sebebi, kez kelgen memlekettiń birinshi basshysynyń el ishi tynyshtyǵyn saqtaý, halyqaralyq qaýymdastyqta óz eliniń bedelin kóterý, beıbitshiligin qorǵaý, ózge memlekettermen tatý-tátti ómir súrý, eldiń ekonomıkasyn kóterý sıaqty tolyp jatqan konstıtýsıalyq mindetteri bolady. Osy mindetterge jatpaıtyn, bizdiń Elbasynyń atyn altyn árippen jazyp qaldyrarlyqtaı mynadaı úsh uly eńbegi bar: 1. Qazaq eliniń astanasyn Almatydan Arqa tósine kóshirýi; 2. Kórshilerimizben kelissózder nátıjesinde, eshqandaı yryń-jyryńǵa barmaı shekaramyzdy shegendep alýy. Iaǵnı kelesi urpaqqa eshqandaı jer daýy qalǵan joq. Buny tipti tarıhı uly jeńis deýge bolady; 3. Táýelsiz el qurýdyń qıyndyǵymen birge, shetelderden 1 mıllıonnan astam qazaq balasyn tarıhı otanyna oraltyp, ortamyzdy toltyrýy. - Basqasyn aıtpaǵanda, Elbasymyzdyń siz aıtqan sońǵy erliginiń arqasynda Qazaq eline adam baılyǵymen qosa úlken qazyna da kelip jetti ǵoı... - Durys aıtasyń! Bylaı qaraǵanda, bir mıllıon qazaq keldi dep sanyn ǵana aıtamyz. Osy bir mıllıon qazaqtyń ishinde kimder kelmedi?! Qarapaıym malshy, eginshiden bastap ǵalymdar, ustazdar, ádebıetshiler, basqa da óner maıtalmandary, myńdaǵan bıznes ókilderi kelip el ekonomıkasyna úles qosýda. Shetelden qansha jyl oqytsań da sol deńgeıde bilim alyp kele almaıtyn mamandar kelip jatyr. Solardyń barlyǵy qazir elimizdiń ár salasynda egemendikti ornyqtyrý, eldi damytý maqsatynda terin tógip júr. Onyń syrtynda 1 mıllıon qazaqpen birge shettegi qazaqtyń búgingi kúnge deıin qaımaǵy buzylmaǵan rýhanıaty keldi. Qytaı qazaǵynyń ózinen ǵana aıtatyn bolsaq, ondaǵan tom qazaq ertegileri, jıyrma shaqty tom qazaq qıssalary jetti. Oǵan Aqyt qajy Úlimjiuly, Áset Naımanbaev, Kódek Maralbaıuly, Tańjaryq Joldyulynyń muralaryn qosyńyz. Klasık jazýshy Qajyqumar Shabdanulynyń 6 tomdyǵy jaryq kórdi. Ádebıettiń tóńireginde eńbektenip kele jatqan 100-degen aqyn, jazýshy oraldy. Oǵan taǵy ánshilerdi, bıshilerdi, kúıshilerdi qosyńyz. Ár elden osylaı rýhanıat kelip qosylǵanda qazaqtyń búgingi rýhanı deńgeıiniń qanshalyqty baıyp jatqanyn, soǵan qandastarymyzdyń qanshalyqty úlesi bar ekendigin paıymdaý qıyn emes. Demek, qaı kezde de meıli shetten kelgen aǵaıyn bolsyn nemese Qazaqstannyń turǵylyqty qazaqtary bolsyn, bizdiń osy kóshi-qonnyń, shettegi baýyrlardy elge oraltý saıasatynyń basynda Elbasymyz turǵanyn esten shyǵarmaýymyz kerek. - Kóshi-qon máselesine bas kezinde bilek sybana kiriskenińizben sońǵy ýaqyttarda osy másele tóńireginde sóz bolǵanda ózińizdi baıqamaı qalyp júrmiz? - Shynymen de, men sońǵy bes-alty jyldyń júzinde tek qana shyǵarmashylyqpen, ustazdyqpen aınalysyp, tynysh jatqan jaıym bar. Buǵan bola keıbireýler meni kóshi-qonmen, aǵaıyndardyń máselesimen aınalyspaıtyn adam sıaqty kóredi. Bundaı pikirmen kelispeımin. Men 1993 jyly naýryz aıynda atajurtqa birjola keldim. Iaǵnı, táýelsizdikten keıin Qytaıdan kóship kelgen birinshi qazaqpyn. Sol alǵash kelgen kúnnen bastap kóshi-qonnyń san túrli máselesi aldymyzdan shyqty. Tirkelýden bastap, azamattyq alý, qonystaný, týys-týǵandardy shaqyrý jumystarynyń bárine tyńnan túren salýǵa týra keldi. «Túren salaıyq, jańalyq ashaıyq» degen maqsatpen emes, qajettilik solaı boldy. Sheteldikti jaı ásheıin ýaqytsha tirkeýdiń ózin qalaı júrgizetinin, buryn Máskeýdiń aýzyna qarap úırengen bizdiń ishki ister organdary bile bermeıtin bolyp shyqty. Mysaly, men eń alǵash kelgen kezde bir bilgish KazUÝ-dyń Syrtqy ister basqarmasyna baryp tirkelýim kerek ekenin aıtty. Olar meni Almaty qalalyq vıza jáne tirkeý basqarmasyna jiberdi. Ol jerde otyrǵandar meni ana esikke, myna tereze siltep, aqyr aıaǵynda «ózińiz turǵan aýdanǵa barasyz» degendi aıtty. Ózim turǵan aýdanyma barsam, ondaǵylar «QazUÝ ózi tirkeıdi» deıdi. Sóıtip jaı ǵana ýaqytsha tirkeý úshin sandalyp bir aıdaı júrgenim bar. Qysqasy shetelden kelgen adamdy kim, qaıda tirkeý kerek ekenin eshkim bilmeıtin bolyp shyqty. Men kele salyp azamattyq alýǵa ótinish berdim. Ótinishim 3 jyldan soń ǵana oryndalyp, 1996 jyly ǵana Qazaqstannyń azamaty boldym. Azamattyq berýdiń ózinde tártibi, joly, tájirıbesi joq bolatyn. Joǵaryda aıtqanymdaı Elbasymyz táýelsizdik ala salyp shettegi qazaqty topyrlatyp shaqyryp jatqanymen, bizdiń eldiń quqyq qorǵaý salasy olardy qabyldaý, qujattaryn yńǵaılaý jumystaryna daıyn bolmaı shyqty. Tájirıbe joq, úlgi joq, statýsymyz jóninen shetel azamaty bolsaq ta, atalǵan máseleniń bárine sonydan jol salýǵa týra keldi. Sol kezde Almaty qalalyq İshki ister basqarmasynyń vıza jáne tirkeý qyzmeti, Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵy kúnde bizderdi shaqyryp alyp, «Myna máseleni qalaı sheshemiz? Qytaıdaǵy tájirıbe qandaı? Basqa elderde tájirıbe qandaı?» degen saýaldar tóńireginde jınalys ótkizetin. Mysaly, menimen qaraılas mezgilde Qytaıdan qatar ótip Qyrǵyzstanǵa kelgen Apý degen qyrǵyz jigiti boldy, mamandyǵy dáriger edi. Onyń Qyrǵyz eliniń azamattyǵyn alǵanyna bes-aq jyl boldy. Ol da Qyrǵyzstan táýelsizdik alǵanda qol-aıaǵy jerge tımeı, ushyp-qonyp kelgen bolatyn. Biraq, Qyrǵyzstanda bizdegideı kóshi-qon zańy bolǵan joq. Sóıtip «Elim!»dep kelgen jalǵyz qyrǵyzǵa 15 jyl degende áreń azamattyq beripti. Sonyń ózinde ana jaqtaǵy áıelimen ajyrasyp, Qyrǵyzstannyń jergilikti qyzymen úılenip júrip, azamattyqty zorǵa alypty. Osyǵan qarap táýelsizdikten beri istelgen isterdiń ushan-teńiz ekenin baǵamdaýǵa bolatyn sıaqty. - Kóshi-qon zańyn daıyndaýǵa atsalysqan azamattardyń qatarynda ózińiz de bar dep estımiz... - 1996 jyly Elbasy tarapynan quzyrly oryndarǵa «Halyqtyń kóshi-qon zańyn qabyldaý» tapsyrmasy berilgeni belgili boldy. Al quzyrly mekeniń (sol kezdegi Qazaqstannyń Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi) tizgini Natalá Korjova hanymnyń qolynda bolatyn. Bylaıǵy ózge mekeme, qoǵamdyq uıym nemese jeke tulǵa Parlamentke zań usyna almaıdy. Al jeke tulǵa Parlamentke zań jobasyn usyný úshin, ol Parlament depýtaty bolý kerek eken. Qazir Prezıdent ákimshiliginde jaýapty qyzmet atqaratyn Ákim Ysqaq degen baýyrymyz ol kezde depýtat edi. Sol kezdegi Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Q.Naımanbaevtyń basshylyǵymen dúnıejúziniń túkpir-túkpirinen kelgen on shaqty adamnan yntaly top qurylyp, halyqtyń kóshi-qon zańynyń jobasy qaýymdastyq qabyrǵasynda daıyndaldy. Osy zań jobasy keıin Á.Ysqaq myrzanyń atynan Parlamentke usynyldy. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qoldaý mınıstrligi ózderiniń jobasyn usyndy. Sóıtip, Parlamenttegi «elim, halqym» degen azamattardyń arqasynda Ákim Ysqaqtyń atynan usynylǵan, bizder daıyndaǵan sol zań qabyldandy. Eger, alda-jalda sol kezde Korjova daıyndaǵan zań ótip ketkende, qazir keıbireýler «oralman» degen ataý unamaıdy» dep júr ǵoı, sonyń ózine zar bolyp qalar edik. Óıtkeni Korjovanyń daıyndaǵan zań jobasynda shetten kelgen qazaqtardy tek bosqyn retinde, ıaǵnı kóshede qańǵyp júrgen tájik, sıgandarmen mártebemiz birdeı etip baryp, qabyldamaq eken. Keıin ony ózgerte alar ma edik, ózgerte almas pa edik. Ol da bir úlken áńgime. - Elbasynyń qabyldaýynda da boldyńyz. Sol kezde kóshi-qon máselesi jaıly usynystar aıta aldyńyz ba? - 2001 jyldyń shilde aıynda Elbasynyń arnaıy qabyldaýynda boldym. Ol kisiniń qabyldaýyna barǵanda men birneshe usynyspen bardym. Sonyń bireýi osy kóshi-qon máselesi bolatyn. 2001 jylǵa deıin jyl saıyn shetelden kóship kelýshi 500 otbasyna ǵana kvota beriletin. Men osy máseleni aıttym. «Qazir jyl saıynǵy kóshi-qon kvotasy 500 otbasymen shektelýde, bul tym azdyq etedi. Shetelde áli 5 mıllıondaı qazaq bar, sonda ol qansha jylǵa sozylady? Qazir Qudaıǵa shúkir, Qazaqstannyń ál-aýqaty jaman emes. 90-shy jyldardyń basymen salystyrǵanda jaǵdaıymyz kóp jaqsaryp qaldy. Sondyqtan kóshi-qon kvotasynyń sanyn da kóbeıtýge bolmas pa?» degen ótinishimdi aıtyp, usynystarymdy qaǵaz júzinde de berdim. Sodan 2002 jyldan bastap jyl saıyn 5000 otbasyna kvota berile bastady. Sol jyly men qyzmet babymen Astanaǵa aýystym. 2003 jyly QR Prezıdenti janyndaǵy Ulttyq keńeske oralmandardyń ókili retinde ári kóshi-qon máselesi boıynsha múshe bolyp qabyldadym. Kúni búginge deıin sol Ulttyq keńestiń múshesimin. Shettegi otandastarmen baılanys jáne kóshi-qon máseleleri boıynsha konsýltatıvtik keńes degen qoǵamdyq keńestiń de múshesimin. Onda da osy kóshi-qonǵa qatysty otyrystar jıi bolyp turady. Mine men elge oralǵan kúnnen búginge deıin shettegi qazaqtardyń taǵdyr-talaıy, Otanyna oralǵan aǵaıyndardyń jaǵdaıy týraly oılanbaı, tolǵanbaı kún keshken emespin. - Bilýimshe, «Atajurt» atty qoǵamdyq birlestikti de basqarasyz? - «Atajurt» dep atalatyn qoǵamdyq birlestiktiń tóraǵasy etip osy Astana qalasy men onyń mańynda turatyn oralman aǵaıyndar saılaǵan bolatyn. Sol birlestik arqyly kúni búginge deıin shetten kelgen aǵaıyndardyń balalarynyń oqýǵa túsýine, grantqa aýysýyna, shákirtaqy alýyna, Astana mańaıynda turatyn aqsaqaldy atalarymyz ben aq samaıly analarymyzdyń zeınetaqy alýyna, QR azamattyǵyna ótýine, tirkeýine taǵy da basqa máselelerine ózimizdiń kómegimizdi jasap kele jatyrmyz. Astananyń mańynda Qoıandy degen jer bar. Ol jer o basta tek qana Mońǵolıadan kezinde eńbek shartymen kelgen aǵaıyndardyń qonystanýy úshin sheshilgen bolatyn. Óıtkeni kezinde «eńbek sharty» degen jeleýmen elge oralǵan mońǵolıalyq aǵaıyndarǵa «jekeshelendirý» naýqany kezinde baspana, egistik, jaıylymdyq jerdi qoıyp, tyshqaq laq ta tımedi. Sebebi olardyń bári ol kezde Mońǵolıa azamaty bolatyn. Sol aǵaıyndar úshin Qoıandy aýylynan sanaýly otbasyǵa jer telimi berildi. Alaıda biz «Atajurt» qoǵamdyq birlestiginiń atynan Parlamentke, Úkimetke, Aqmola oblysy men Astana qalasynyń ákimderine, shetelden kelgen az ǵana aǵaıyndy annan-mynnan kelgen dep bólip jarmaı-aq, Qoıandydan Astana qalasy men onyń tóńireginde turatyn, baspanasyz aǵaıyndardyń barlyǵyna jetkilikti jer telimi berilse dep hat jazdyq, biraz memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń qolyn jınadyq. Ásirese bul sharýada, ımandy bolǵyr Aqseleý Seıdimbek aǵam erekshe belsendilik tanytyp edi. Sonyń arqasynda Qoıandy aýylynan dúnıeniń barlyq elinen kelgen, Astana men onyń mańynda turatyn baspanasyz aǵaıyndarǵa alǵashqy kezekte 800 otbasy úshin jer telimi bólindi. Qazir atalǵan aýylda shetten kelgen aǵaıyndardan myń shaqty tútin ómir súrip jatyr. Tipti sonaý 90-shy jyldardyń basynda QazUÝ-de ustazdyqpen aınalysa júrip, «Túrkistan» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory Q.Muhammedjanov aqsaqaldyń qoldaýymen atalǵan gazettiń janynan «Qonys» degen qosymsha shyǵarǵan bolatynbyz. Qosymshanyń bas redaktory Aıtan Núsiphanov, jalǵyz ádebı qyzmetkeri men boldym. Sol kezde de oralman máselesine qatysty qanshama suhbattardy uıymdastyrdym. Mine, men elge oralǵanyma 20 jyldan asyp bara jatyr. Qarap otyrsam, osy 20 jyldyń ishinde kóshi-qon máselesine qatyssyz birde-bir kúnim ótpepti. - Sońǵy kezderi kósh toqtady dep urandatýshylardyń qatary kóbeıip ketti. Sizdińshe kóshtiń saıabyrlaýyna ne sebep boldy? - Ol ras, qazaq kóshi saıabyrlap qaldy. Árıne, aǵaıyndardyń janaıǵaıyn túsinýge bolady. Qalaı bolǵanda da kóshi-qon toqtamaýy tıis. Shetelderde ómir súrip jatqan bizdiń aǵaıyndardyń Otanyna oralamyn degenderi emin-erkin kelý kerek. Al men jeke óz basym, kóshi-qonnyń suıylýynyń birden-bir sebebi – bizdegi qoldanystaǵy «Halyqtyń kóshi-qon týraly zańynyń» fýnksıasynyń sarqylǵandyǵynda dep bilemin. Iaǵnı ol zań shetten kelgen aǵaıynnyń kóshýin, qonýyn ǵana retteıtin qujat. Al kóship kelgen aǵaıynnyń kóshten ózge tirligi joq pa? Kóship kelerdiń aldyndaǵy shaqyrtý aldyrý, vıza alý máselesi, kelgennen keıingi tirkelý, azamattyq, zeınetaqy máselesi, qarapaıym sharýany egistik jermen, malshyny jaıylymdyq jermen qamtamasyz etý máselesi; Eger ol zıaly qaýym ókili bolyp qalaly jerge keletin bolsa ony jumyspen qamtý jaǵy bar. Otanǵa oralǵan aǵaıyndardyń balalarynyń oqýy, medısınalyq saqtandyrý, ásker jasyndaǵy jastardyń Otan aldyndaǵy mindetin óteýi, sol eldegi eńbek ótiliniń eseptelýi t.s.s. san myń másele «kóshi-qon» uǵymynyń da, zańynyń da aıasyna sıa bermeıdi. Sondyqtan qazir men ózim QHR-nyń «Qytaı dıasporasy týraly zańynyń» tájirıbesi boıynsha zań daıyndap jatyrmyn. Ony qazirshe shartty túrde «Baýyrlastar týraly zań» dep ataýǵa bolady. Osyndaı ataýly, salalyq zań qabyldanǵanda ǵana, shetelde turyp jatqan 5 mıllıon qazaq balasynyń statýsy aıqyndalyp, olardyń Atajurtqa kelip-ketýinen tartyp, kóship kelgen aǵaıyndardyń joǵaryda aıtylǵan san myń máselesin yń-shyńsyz retteýge bolady. Kóshtiń toqyraýyna ekinshi sebep bolǵan nárse – elimizdegi sybaılas jemqorlyq. Sybaılas jemqorlyq jer júzindegi keńirdegi tesik, tiri pendeler ómir súretin barlyq elde bar. Bir eldiń ishinde barlyq salada bar. Sondyqtan tek qana «oralmandar ońbaǵan eken, sybaılas jemqorlyq osy tarapta aýyr eken» dep kinalaýǵa bolmaıdy. Túptep kelgende ony tek qana oralmandar jasap otyrǵan joq. Memleket bólgen aqshany kim basqarady? Kóshi-qonnyń basy-qasynda otyrǵandar basqarady. Olar kimmen sybaılasady? Árıne olar oralmannyń ishindegi jylpostar, alaıaqtar arqyly maqsattaryn júzege asyrady. Sóıtip, olardyń arasynan kóptegen deldaldar shyqty. Naqtylap aıtqanda, olar sybaılas jemqorlyqtyń sybaılastary. Bul jerde «Beısenbaıdyń qatysy bar, Sársenbaıdyń qatysy joq» dep atyn atap, túsin tústemeı-aq qoıaıyn. Bul jemqorlyqtyń ýshyqqany sonshalyq, keıbir aǵaıyndar shetelde turyp jatyp, osynda kóship kelmeı-aq on shaqty ret kvota alǵan. Ol adam sol aqshanyń bárin ózi aldy ma? Ony ortadaǵy deldal, kvota berýshi qur qol qaldy ma? Onyń barlyǵy túsinikti jaǵdaı. Úshinshi sebebi - Jalpy álemdik qaýymdastyqtyń barlyq múshesi moınyna burshaq salyp, jappaı, bir júrek, bir tilekpen «Qazaq eli kógerip-kóktesin, baqýatty elge aınalsyn, Qazaqıa máńgilik bolsyn» dep tilep otyr desek qatty qatelesemiz. Demek, tileýles dostarymyz da bar, mysyqtileýli dushpandarymyz da joq emes. Sondaı qyzylkóz duspandarymyzǵa qazaq eliniń amandyǵy, kúsheıgeni, eldegi qazaq halqynyń jan sany artyp, shyn mánindegi qazaq eline aınalǵany, táýelsizdigin bekemdeı bastaǵany unaǵan joq. Sondyqtan olar shetten aǵylyp kelip jatqan qazaq kóshiniń jolyn kesýge janyn, baryn salyp baqty. Bul rette olar áýelgi kezekte Elbasynyń tóńireginde júrgen, bıliktiń bıik butaqtarynda otyrǵan ulttyq sana-sezimi taıazdaý, kosmopolıt «novyı qazaqtardy» paıdalandy. Atap aıtqanda qazaq kóshine qazaqtyń ózin qarsy qoıdy. Sonyń nátıjesinde «Oralmandar - Qazaq elindegi ornyqsyzdyqty týdyrýshy basty faktor» bolyp shyqty. Tórtinshi sebebi – bizdiń shetten kelgen aǵaıyndar otanǵa kelgennen keıin óziniń janyn baǵyp, tirshiligin istep, qolynan kelgeninshe osy eldiń damýyna, bolashaǵyna úles qosyp, bala-shaǵasyn ósirip baı-baqytty ómir keshkeni durys shyǵar. Árıne biz demokratıaly el bolǵan soń árkimniń nemen aınalysýy, ne aıtýy óz quqy deımiz. Degenmen, demokratıanyń da shegi, reti, qısyny bar. Qolym bar eken dep kóringendi ura bermeıtiniń sıaqty, aýzym bar eken dep, aýyzǵa kelgendi sóıleı berýge de bolmaıdy. Biraz oralman aǵaıyndar opozısıanyń ishinde júr. Kóringen jerde aıǵaılap, ol jer, bul jerde maqala jarıalap, suhbat berip Elbasynyń jeke basyna tısip, ártúrli jaǵymsyz pikirler aıtyp júrgen aǵaıyndar da joq emes. Osynyń barlyǵy qazaq kóshin alǵash ózi bastaǵan, áli de sol sarabdal saıasatyn jalǵastyryp kele jatqan Elbasynyń qulaǵyna jetken bolýy múmkin. Mine, kezinde ózi Nazarbaevtyń kóshi-qon saıasatynyń arqasynda Otanǵa oralǵan, búgingi kúni opozısıanyń tıirmenine sý quıyp júrgen jigitterdiń tirligi bılikke asa unaı qoıǵan joq dep oılaımyn. Sonymen, meniń oıymsha bıliktiń kóshi-qonǵa degen kóńili qaldy. Ár nárseni aıtatyn adam bolady. Ár máseleni retteıtin óziniń kezi bolady. Men Mońǵolıadan, Irannan, Reseıden kelgenderdiń óz elinde kimniń kim bolǵanyn bilmeımin. Biraq Qytaıdan kelgen óz jerlesterimniń ol elde kim bolǵanyn bes saýsaǵymdaı bilemin desem artyq aıtqandyq bolmaıdy. Anaý alys aýyldaǵy bir mektepten kelgen, ári ketkende aýdandyq, aımaqtyq qatardaǵy mekemeden kelgen, orta mekteptik saýaty ıá bar, ıá joq, óziniń aýylynyń ákimine, mekemesiniń basshysyna kire almaı júrgen bireýler munda kelip «qoǵam qaıratkeri», «saıasatker» bolǵysy keledi. Aýzyn ashyp qalsa boldy «Aqorda, Nazarbaev». Demokratıa eken dep, kelse-kelmes memlekettiń saıasatyna aralasý degen óte uıat jaǵdaı. Bir elden kelip, bul eldiń saıasatymen aınalysýdy qoıyp, bizdiń aǵaıyndar óz basyn jóndep alyp júrse de úlken olja. «Aıaz álińdi bil, Qumyrysqa jolyńdy bil» degendi atam qazaq osyndaıda aıtsa kerek. Qysqasy, El bolamyz desek, meıli ol shetten kelsin, meıli jergilikti bolsyn, árkim óziniń tirligimen aınalysqany durys. - «Baýyrlastar týraly zań» daıyndap jatyrmyn dep qaldyńyz. Sizdińshe, Kóshi-qon týraly zańǵa ózgeris kerek pe? - Iá, men joǵaryda aıtyp ótkenimdeı bizge de týra Qytaıdaǵydaı zań kerek. «Oralman» nemese basqa dep aıtýdyń keregi joq, «Aǵaıyndar týraly zań» degen óte oryndy dep esepteımin. Ol sheteldegi turyp jatqan aǵaıyndarǵa qandaı statýs pen jeńildikter berý kerek jáne ár túrli sebeptermen kelýshiler (jeke sapar, oqý, kásipkerlik t.b.) men kóship kelip, qonystanýshylardyń joǵaryda men aıtqan máselelerin zań qalaı retteıdi degenge jaýap bolady. Kez-kelgen mekemeniń eńbek basqarmasynda, ishki ister bóliminde sol «Aǵaıyn týraly zań» jatý kerek. Sol arqyly tolyp jatqan máseleni sheshýge bolady. Qazir men daıyndaǵan zańdy zańgerler qarap jatyr, odan soń taǵy da halyqaralyq adam quqyǵy jónindegi uıymdardan keńes alamyn. Áli de jetildiretin, áli de tolyqtyratyn tustary joq emes. Eń sońynda zańdy daıyndaǵanym jaıly qatysty adamdarǵa jáne quzyrly mekemelerge habar beremin. Bul zań da árıne, Parlament depýtattary arqyly usynylatyn bolady. Bul zań jobasyn daıyndaý – ómirdiń, ýaqyttyń óz talabynan týyndap otyr. Iaǵnı qoldanystaǵy «Halyqtyń kóshi-qon týraly zańy» bul kúnde kóp máselege jaýap bere almaı qaldy. Máselen, Mońǵolıadan kelgen bir aǵaıyn ol jaqta 10 jyldaı memlekettik qyzmette istep kelipti, al sol jumys ótili bul jaqqa kelgende esepke alynbaı jatqanyna nalyp otyr. Onyń qolynda eńbek kitapshasy bar. Osyndaıda «eńbek kitapshasyn» bermeıtin, burynǵy keńestik júıede jumys jasamaıtyn elderden kelgen aǵaıyndardyń máselesi tipti de qıyndaı túsedi. Bundaı másele qazirgi «Kóshi-qon zańynda» qarastyrylmaǵan. Qoldanystaǵy «kóshi-qon» zańynda qamtylǵan eń úlken másele ol – ber retki járdemaqy berý jaǵy ǵana. Shyntýaıtyna kelgende, tirkeý jumysy, azamattyq berý máselesi de kóshi-qonnyń aıasyna saı keletin dúnıe emes. Demek kóp másele quqyqtyq, qujatnamalyq isterge qatysty bolǵandyqtan Kóshi-qon komıtetin ótken joly İshki ister mınıstrligine qosyp jibergeni sodan. Biz daıyndap otyrǵan zańnyń talaby boıynsha sheteldegi aǵaıyndarǵa qatysty tolyp jatqan jumysty arqalaı alatyn jeke bir agenttik nemese komıtet bolýy kerek. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵyn alyp qarasaq, ol tek qana qoǵamdyq uıym. Ol talap etken máselemen eshqandaı bir shetel sanaspaıdy. Quzyrly oryn bolsa sol eldiń ózi deńgeıles qatysty organdarymen tikeleı baılanysqa shyǵyp, kez-kelgen máseleni sheshýde esh kedergige ushyramaıdy. Qysqasy, «kóshi-qonnan» bólek, tek qana shetelderde ómir súrip jatqan aǵaıyndarǵa arnalǵan zań bolmaıynsha máseleni keshendi de durys sheshý múmkin emes. Bul jasalynyp jatqan «Aǵaıyn týraly zańda» barlyǵy qamtylatyn bolady. Mysaly, shetelden kóship kelgen, týysshylaı kelgen jáne basqa da maqsattarmen kelgen aǵaıyndarǵa qandaı jaǵdaılar jasalý kerek, shetelde turyp jatqan aǵaıyndarǵa qandaı kómekter men qoldaýlar qajet degender qamtylady. Aty-jónin tólqujatqa durys jazǵyzý máselesiniń ózi bylaı qarasańyz usaq-túıek másele sıaqty kórinedi. Alaıda sol kishigirim máseleden týyndaıtyn úlken kedergilerdiń baryn bireý bilse bireý bilmeıdi. Jalpy bir adamnyń basyna qansha másele qatysty bolady, sonyń barlyǵyn osy zańǵa qamtýǵa tyrystyq. Kúnniń ótip, qoǵamnyń damýymen qatar burynǵy máselelerdiń ornyn jańa problemalar basyp otyrady. Iaǵnı, eń alǵashynda tek qana kóshi-qon zańynyń arqasynda 1 mıllıon qazaq shetten kóship keldi. Múmkindikterinshe ornalasty. Al qazir kóshi-qon tyǵyryqqa tireldi. Endi ony basqasha jańǵyrtýymyz kerek. - Kóshi-qonǵa tusaý bolǵan basqa da usaq sebepterdiń bar ekenin qozǵap qaldyńyz... - Buny men 1 jarym mıllıonnan astam qazaǵy bar Qytaıdaǵy aǵaıyndarmen baılanystyrǵym kelip otyr. Qytaıdaǵy jekelegen azamattardyń qurǵan forýmdyq saıttary Qazaqstannyń opozısıalyq baǵyttaǵy aqparat quraldarynyń materıaldaryn tóte jazýǵa aýystyryp úzbeı jarıalap otyrady. Opozısıanyń oralmandardy qosyp alýy da teginnen tegin emes. Olar keıbir qınalyp júrgen aǵaıyndardy «biz bılikke keletin bolsaq, sender bulaı qańǵymas edińder» dep sendiredi. Sóıtip olar eriksiz opozısıaǵa eredi. Olardyń pikiri shetelden elge jete almaı jatqan qazaqtyń júregine tóte jol tartady. Sóıtedi de bılikke degen durys emes kózqaras qalyptasady. Qazir «kóshi-qon toqtap qaldy» dep qattyraq, toqtaýsyz aıǵaılap júrgen bir top azamat bar. Kezinde «kóshi-qon» solardyń úlken «bıznesi» boldy. Kóshi-qon arqyly olar qaltasyn qampıtty. Olar «kóshi-qon shaqyrtýyn» jiberemin dep arǵy bette jatqan eldi bir tonasa, qonys aýdaryp kelgenderdi «kvota alyp beremin» dep eki tonady. Osy másele boıynsha QR Prezıdenti janyndaǵy Ulttyq keńestiń múshesi retinde, oralmandardyń «Atajurt» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy retinde bizge shaǵymdanýshylar óte kóp boldy. Mende alaıaqtarǵa aldanǵan aǵaıyndardyń aryz-shaǵymy taý bolyp úıilip jatyr. Bir qyzyǵy sol aǵaıyndardy zarlatyp ketken alaıaqtar qazir «kóshi-qonnyń» janashyry bolyp júr. Bundaı kúnine mıllıondap jazylatyn aryz-shaǵymdar joǵary jaqty da qajytqan bolýy ábden múmkin. - Prezıdent 2013 jylǵy 16 qańtardaǵy № 466 Jarlyǵynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetine Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginen Kóshi-qon komıtetin qurýdy tapsyrǵan bolatyn. Alaıda sol komıtet áli kúnge jasaqtalmaı otyr... - Komıtettiń jasaqtalýynyń ne úshin osynshalyq keshigip jatqanynan habarym joq. Alaıda, «kóshi-qondy» bul mınıstrlikke ákeldi degen sóz, bul sala qaıta jandanady degendi bildiredi. Deı turǵanmenen, joǵaryda da aıttym, shetelderde ómir súrip jatqan jáne elge keletin aǵaıyndarǵa arnaıy zań, bólek mekeme kerek. Bul máseleniń keleshekte qalaı sheshim tabýy - kóbine-kóp bılik dálizinde júrgen qazaq azamattarynyń eldik, ulttyq namysy men ultjandylyǵyna, ımanyna tikeleı qatysty bolmaq. Eger olar áli de sol ishki-syrtqy dushpandardyń sózine ere beretin bolsa, onda túptiń-túbinde shetten kelip jatqan kvotasyz kóshke de tyıym salynýy múmkin. Al, bılikte júrgen qazaq azamattarynyń ishinde shynymen de Qazaq eliniń taǵdyryn, bolashaǵyn, táýelsizdigimizdiń baıandylyǵyn oılaıtyn ultjandy, eljandy, ımandy, sanaly, ulttyq rýhy bıik azamattar bar bolatyn bolsa, qazaq kóshi qaıtadan jandanýy ábden múmkin. Eger másele osy baǵytta sheshimin taýyp, biz daıyndaǵan zań jobasy qabyldanyp jatsa, bul Qazaqıanyń - máńgilik el bolýyna jasalǵan eń ónimdi qadam bolmaq. - Dúken aǵa, sońǵy suraq:  ańsaǵan Otanyńyzǵa oralǵanyńyzǵa bıyl tup-týra 20 jyl bolypty. Elińizge ne berdim dep oılaısyz? - Bul endi óte qıyn suraq. Sebebi qylymsyp «túk bitirmedim» deseń, bylaıǵy jurttyń «sonda 20 jyl boıy tek as iship, aıaq bosatyp júrgen be?» dep oılap qalýy ǵajap emes. Al azdy-kópti istegen-tyndyrǵanyńdy «men búıttim» dep ózińniń aıtyp otyrǵanyń taǵy yńǵaısyz. Degenmen, suraq qoıylǵan eken, oqyrmandy, jýrnalısi syılap, jaýap bergen jón bolar. Aqyn retinde búginge deıin «Júrekke saıahat», «Semser sýy», «Kókpar», «Altynnyń býy», «Alkúreń arman» qatarly jeke jyr jınaqtarym jaryq kórdi. Al qytaıtanýshy, aýdarmashy, ustaz retinde, «Jyr-Jebe» (monografıa), «Sarap» (ǵylymı zertteý maqalalar jınaǵy), «Sóz – jelken» (monografıa), «Muhtar Áýezov jáne Lý Shún» (monografıa), «Jer sharynyń qyzyl beldeýi» (aýdarma roman), «Qazaq jáne qytaı ádebıetteri: ulttyq dástúr men jańashyldyq» (monografıa), «Qytaı tili fonetıkasynyń negizderi» (oqýlyq), «Qytaı fılologıasyna kirispe» (oqýlyq), «Lý Shún. Poves jáne áńgimeler» (aýdarma), «Lý Shún álemi» (monografıa), «Lý Shúntaný dáristeri» (oqýlyq), «Álem ádebıeti» (2010, №2. Ádebı jýrnal, qytaı ádebıetine baǵyshtalǵan arnaıy nómir. Alǵysóz avtory, aýdaryp, qurastyrýshy), «Eýrazıalyq órkenıet: ejelgi túrki jáne qytaı eliniń rýhanı qarym-qatynasy» (ǵylymı maqalalar jınaǵy) qatarly ǵylymı-zertteý, oqýlyq jáne aýdarma eńbekterimiz jaryq kórdi. 1999 jyly «Qytaı qazaqtary poezıasyndaǵy ult-azattyq ıdeıa (HH ǵasyrdyń 20-50 jyldary)» degen taqyrypta kandıdattyq dısertasıa, 2008 jyly «Qazaq jáne qytaı ádebıetterindegi ulttyq dástúr men jańashyldyq (M.Áýezov jáne Lý Shún shyǵarmalary negizinde)» degen taqyrypta doktorlyq dısertasıa qorǵadym. Atalǵan dısertasıanyń «salystyrmaly ádebıettaný» degen mamandyq boıynsha Qazaqstanda tuńǵysh ret qazaq tilinde qorǵalǵan doktorlyq dısertasıa ekenin eske sala ketý artyq emes. Árıne, Keńestik ıdeologıanyń da kesiri bar, ózge de sebepter bar, bizdiń ádebıetshi-ǵalymdarymyz táýelsizdik alǵanǵa deıin uly Muhańdy (Áýezov) «orys ádebıetiniń shekpeninen shyqqan, Gogoldiń, Tolstoıdyń, Chehovtyń shákirti» deýden asa almady. Al biz qazaqtyń uly qalamgerin mıllıardtyń uly jazýshysymen salystyra qarastyrýǵa múmkindik alǵan bolsaq, ol da árıne, azattyq arqasy. Maqtanǵa saısa da, taǵy bir aıta keter jaǵdaı, Otan qushaǵyna oralǵan jıyrma jyldan astam ýaqyttan beri taban aýdarmaı elimiz úshin asa qajetti mamandyq bolyp esepteletin qytaıtanýshy jáne qytaı tili mamandaryn daıarlaýmen aınalysyp kelemiz. Aınur ekeýmizdiń aldymyzdan dáris alǵan júzdegen qytaı tiliniń mamandary búginde elimizdiń QHR-daǵy Elshiligi men konsýldyqtarynda, QR Syrtqy ister mınıstrliginde, Qorǵanys mınıstrliginde, Ulttyq qaýipsizdik komıtetinde, Prezıdent ákimshiliginde, Úkimet apparatynda, «QazMunaıgaz» UK-da, «Qazaqstan temir joly» UK-da, elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynda, ǵylymı-zertteý ortalyqtarynda jemisti eńbek etýde. Osyndaı-osyndaı azdy-kópti tókken terdiń jemisin oımen sholǵanda, 20 jyl boıy qarap júrmegenińe táýbe deısiń. - Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Maıgúl SULTAN, BAQ.KZ