"Jer betinde bógde ǵalamsharlyqtar ómir súredi-aý" deıtindeı ǵajaıyp jerler barshylyq. Olardyń salt-dástúri, turǵyndarynyń ózi, ózindik erekshelikteri bir tóbe. Ol jerlerdiń turǵyndaryn biriktirip turǵan ortaq bir qupıa bar sekildi. Endeshe, qupıany birge ashaıyq. 

1.Ergejeılilerge arnalǵan patshalyq (Qytaı)

Erekshe jaratylǵan jandarǵa bizdiń álemde ómir súrý ońaı emes. Biraq Kýnmınǵa taıaý mańda ertegidegi patshalyq bar. Ol ǵajaıyp mekendi Chen Mınszın salǵan. Sóıtip, búkil álemdegi ergejeıli adamdarǵa osynda kóship kelýge usynys tastady. Búginde munda 19 ben 48 jas aralyǵyndaǵy 125 adam ómir súredi.

Bul patshalyq turǵyndary ergejeılilerdiń, perızattar men elfterdiń, hanshaıymdar men kúzetshilerdiń erekshe ashyq tústi kıimderin kıedi. Aǵashqa nemese sańyraýqulaqqa uqsaıtyn úıleri bar. Jaqyn mańnan barlyq jıhaz ben tehnıkalardy arnaıy tapsyryspen jasap qoıǵan jataqhanalaryn da  baıqaısyz. Munda olarǵa eshkim kúlmeıdi. Bul jer olarǵa óte jaıly.

Sonymen qatar, munda báriniń de jumysy bar. Olar saıahatshylarǵa patshalyqty tanystyryp, ekskýrsıa jasaýǵa kómektesedi. Al demalys kúnderi úı sharýasymen aınalysyp, poker, voleıbol oınaıdy, aǵylshyn tiliniń tegin kýrsyna qatysady.

Ergejeılilerdiń bul jerge turaqtanýyna qatysty "úlken adamdardyń" sóz talastyrýyna qaramastan, ergejeıli jandar óz ómirlerine rıza. Olar ózderiniń jaıly áleminde ómir súrip jatyr. Munda úıleri, jumystary, ózderine laıyqty etip salynǵan mektep, emhana, dámhana, gúl dúkeni de bar. 

2.Pıraha úndisteri - eń baqytty taıpa

Amazonka tarmaǵynda ómir súretin taıpany "eń baqytty adamdar" deıdi. Olar sanaýdy bilmeıdi, esesine, 2 tal — «biraz» jáne «kóp», 2 tús — «aq» jáne «qara» degen uǵymdary bar. Saǵat pen kúntizbe degenniń ne ekeninen habarsyz. Kúnine 1–2 ret tamaqtanady. «Uzaq uıqy»  kúshimizdi sarqymasyn dep, kúni boıy ara-arasynda 20 mınýttan uıyqtaıdy.

Olarda týystyqtyń tek 3 dárejesi bar: bala, ata-ana, aǵa, ápke. Munda eshqandaı nusqaýlyq joq. Biraq eshkim eshkimdi tonamaıdy, eshkimdi óltirmeıdi.

Jeke menshikteri joq, eshqandaı dindarlardan bilim almaǵan. Tilderinde 3 daýysty, 7  daýyssyz dybys bar.

Pıraha taıpasy baqytty. Túnimen án salady. Uıqy men shynaıy ómir birdeı mańyzdy dep esepteıdi. 7 jylda bir ret esimderin ózgertip otyrady. Olar myńdaǵan ósimdik pen janýarlardyń ataýyn biledi. Balalary oıynshyqpen emes, aǵashtarmen, gúldermen, ıttermen oınaıdy.

3.Ikarıa — uzaq ómir súretinder araly

Ikarıanyń árbir úshinshi turǵyny 90 jasqa deıin ómir súredi. Al qalǵan ekeýi júz jasqa jetedi. Bar qupıa Egeı teńizindegi araldyń tabıǵatynda, 8 emdik qaınar kózde,  sonymen qatar, saıahatshylardyń kóp barmaıtyndyǵynda. Alaıda, munda jalǵyzdyqty sezinbeısiń. Sebebi, bul aralda 10 myń optımıs ómiriniń sońǵy kúnderin baqytty ótkizip jatyr.

Munda Alsgeımer men «jasqa baılanysty kezdesetin» aýrýlardy bilmeıdi. Tipti munda «ólý úshin» sonaý AQSH-tan Stamatıs Moraıtıs degen azamat kelgen. Oǵan dárigerler "toǵyz aı ómiriń qaldy" degen. Moraıtıs Otanyna otbasymen birge 1976 jyly oralyp, 37 jyl ómir súrgen.

Ikarıada adamdar asyqpaıdy. Shamalary kelgenshe jumys isteıdi. Taýǵa shyǵady, óz baqshalarynyń jemis-jıdegin jeıdi. Záıtún maıyn, ashytylyp pisirilgen nandy, eshkiniń sútin, shópten qaınatylǵan shaıdy jaqsy kóredi.

Al keshke qaraı kórshilerimen birge sharap iship, kóńildi otyrady. 101 jasqa tolǵan ájeni týǵan kúnimen quttyqtap, uzaq ómir súrý qupıasy ne degende «Biz jaı ǵana ólýdi umytyp ketemiz!» dep jaýap bergen eken.

 4.Kandıdý-Godoı —«Egizder mekeni»

Jer betinde egizder týý jóninde kóshbasshy — Brazılıadaǵy Kandıdý-Godoı. Munda bir aýdannyń ózinde 80 otbasynda 44 jup egiz bar. Turǵyndardyń kópshiligi Germanıadan kelgen. Olar Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde kóship kele bastaǵan.

Bul qubylys týraly 1990-jyldary belgili bolyp, ártúrli elden jýrnalıser kele bastady. Jergilikti bılikke bul úrdis unap, olar qalaǵa «Egizder mekeni» degen ataý berdi. Sóıtip, kórme, murajaı ashyp, «Qunarlylyq qaınar kózi» degen eskertkish ornatty.

Bul qubylysqa ǵalymdar ártúrli boljam aıtty. Biri sý erekshe, endi biri aımaq oqshaýlanǵan dese, nasıstik dáriger Iozef Mengel genetıkalyq tájirıbe jasap kórdi. "Dáriger mal dárigerimin" degen keıipte osy aımaqta túnegen eken. Dál sol kezde egizderdiń jappaı týýy beleń alǵan.

Bul jerdegi muǵalimderge óte qıyn deıdi. Sebebi, egiz oqýshylar syńary  úshin jaýap berip, qýlyq jasaıdy eken.

5.Vadoma taıpasy — «túıequs adamdar» 

Bul taıpa adamdarynda aıaqtyń sırek kezdesetin genetıkalyq aýrýy— ektrodaktılıa baıqalady. Ortańǵy úsh saýsaqtyń joqtyǵynan bul adamdardy «túıequsaıaqty» atap ketken. Ǵalymdar buǵan taıpadan tys ózge taıpa ókilderine turmysqa shyǵýǵa tyıym salynǵan «kóne zańdary» sebep deıdi.

Otbasynda 2 balasy — bes saýsaqty, al 3 balasy — eki saýsaqty otaǵasy: «Bala kezde ózimdi erekshemin dep oılaǵan emespin. Anam da, ózge joldastarym da eki saýsaqty bolatyn. Eshqashan jaısyzdyqty sezingen joqpyn. Belsendi boldym. Tipti Fransıstaýnǵa deıin jaıaý baratynmyn» - deıdi.

6. Amıshı. Ýaqyttan tys ómir

Amıshı — protestant-pasıfıster. Bul uıymnyń negizin qalaǵan Iakob Amman syrtqy álemmen qarym-qatynasty shekteýdi jaqtady. Biraq Lúdovık XIV «katolık emesterge» qarsy shyǵyp, olardy qýa bastady. Sóıtip, amıshıler muhıt asyp, Jańa Sáýle izdep ketti.  

Búginde AQSH boıynsha jáne Kanada da mundaı jerler óte kóp. Olar qoldaryna qarý almaıdy, salyq tólemeıdi, memleketten kómek qabyldamaıdy. Negizgi sharýashylyǵy — mal sharýashylyǵy men kólóner.

Eski saltty ustanatyn amıshıler barlyq erejeni saqtaıdy: kólik aıdamaıdy, jerdi soqamen jyrtady, elektr, telefon, kompúter paıdalanbaıdy. Tońyzqyshtyń ornyna muz salynǵan qoraptardy paıdalanady. Al jańa dástúr amıshıleri kombaın men telefonannan bas tartqan joq.

Ár otbasynda ádette bes bala bolady. Áıelderdiń barlyǵy chepes (bas kıim) kıip júredi. Boıanýǵa, shash qıýǵa, áshekeı taǵýǵa tyıym salynǵan. Úılený toıynan keıin er adamdar saqalyn qyrýyna bolmaıdy.

Balalar 8-synypqa deıin oqıdy. 15 jasta rýmsprıng kezeńi bastalady. Jasóspirimder erejeni buzyp, eldimekennen ketip qalýyna bolady. Olar ishimdik iship, shylym shegip, sándi kıimder satyp alady. Sodan keıin  jastardyń 90% qaýymda qalýǵa sheshim qabyldap, shoqynady.

Búgingi tańda bul qaýymǵa qyzyǵýshylyq artty. Tipti ómirdi jaqyn taný úshin Nú-Iorkke attanǵan amıshı jastary týraly realıtı-shoý da túsirildi. Fastfýdtan sharshaǵan amerıkalyqtar  amısh-bazarlarǵa jıi bas suǵatyn bolǵan. Ol jerden zıansyz kókónister, jemis-jıdekter, tosap, ártúrli pisken taǵam túrleri men ádemi qolóner buıymdaryn satyp alady.

7. «Erkin sýretshiler» (AQSH, Arden aýyly)

1900 jyly eki dos — músinshi Frenk Stıvens men sáýletshi Ýıll Praıs — Delaverede jerdi jalǵa alyp, art-aýyldyń negizin qalady. Munda nıeti bar kez kelgen jandy tabıǵattaǵy alańsyz ómir, táýelsiz eńbek jáne jerge ortaq salyq kútip turdy.

Erkindikti qalaǵan sýretshilerdi, mýzykanttardy jáne jazýshylardy bul oı ózine eliktirdi. Sóıtip, týyndylaryn satý arqyly «óner uıymdastyǵy» damı bastady. Arden turǵyndary ózderin "djordjızm ókilderimiz" dep biledi. Ár adam óz eńbeginiń jemisin jeıdi, al tabıǵattyń ıgiligi bárine ortaq.

Aýyl qýanysh mekenine aınaldy. Munda saıahatshylar kórmelerge, festıválderge qatysyp, ardendyqtardyń erekshe týyndylaryn satyp alý úshin, ortaǵasyrdaǵy aǵylshyn stılinde salynǵan úılerdi tamashalaý úshin keledi.

8. Hogveı. Qart kisilerge qamqorlyq jasaıtyn «Trýmannyń shoýy»

Janǵa jaıly «aýylda» úıler, dúkender, dámhanalar men alańdaǵy sýburqaqtar bar. Tek onyń turǵyndary — demensıa (aljý) aýrýymen aýyratyn «adamgershilik emhanasynyń» emdelýshileri. Ǵalymdardyń aıtýynsha, 2030 jylǵa qaraı osy aýrý belgileri 65 mıllıon adamda bolýy ábden múmkin.

Hogveı turǵyndary óz aýrýlary men jalǵyzdyqtaryn múldem sezinbeıdi. Árbir páter-shatyrda 5–6 adam turady. Olarǵa satýshy, shashtaraz, ózge de qyzmetkerler keıpindegi arnaıy mamandar qamqorlyq jasaıdy.  

Bári de qarttardyń aýyldan tysqary shyqpaıtyndaı etip uıymdastyrylǵan. Biraq esh jerden aq halatty dárigerlerdi tappaısyz. «Bizdiń bir ǵana maqsatymyz bar: bul qart kisirlerge qarapaıym ómir súrýge múmkindik berý».

Serýendep, saýda jasaǵannan basqa Hogveı turǵyndary velosıped  teýip, súıikti isterimen shuǵyldaný úshin klýbtarǵa baryp, mýzyka, sýret óneri, baý-baqshaǵa kútim jasap, aspazdyqpen aınalysýlaryna bolady. Sonymen qatar, eńbek terapıasy bar. Ol jerde kir jýýǵa, tamaq pisirýge nemese qandaı da bir sharýada kómektesedi.

Shatyr qart kisilerdiń esinde qalǵan 70- 90 jyldardaǵy ıntererdeı bezendirilgen. Taǵamdy ysytyp beretin jyljymaly asqananyń arqasynda taǵamdy úıde daıyndaıtyndaı kórinedi.

Mundaı keremet jobaǵa syn aıtatyndar da barshylyq. Biraq qart kisiler týraly oılatyndar turǵyndarynyń óz «aýyldaryn» erekshe jaqsy kóretinin baıqaıdy. Tábetteri ashylyp, esh qarsylyqsyz áńgimelesip, dárini az mólsherde qoldanady.

9. Fınka Bellavısta / «Aǵashtardaǵy jumaq» 

Kosta-Rıkadaǵy "trıhaýz-mekenniń" tarıhy óte qyzyqty. Kúnderdiń bir kúni jas jubaılar Erıka men Mett Hogan kesip tastaý qaýpi tóngen djýglıdiń 600 akr aýmaǵyn satyp alady. Olar ormanda úı turǵyza bastady. Sóıtip, olardyń qataryna ashyq tabıǵatta ómir súrgendi unatatyn jaqtastar qosyla bastady.

Osylaısha, 10 jyl ishinde Tynyq muhıtynyń taıaý mańynda ekoaýyl paıda boldy. Munda kún batareıasyn, kómirteksiz elektr júıesin paıdalanyp, jańbyr sýyn jınaıdy, kókónis, jemis-jıdek ósiredi. Qoqystar qaıta bıoóńdeýge jiberiledi.

Erıktiń aıtýynsha mundaǵy úıler qar sekildi ártúrli. Terezeden keremet kórinisti tamashalaı alasyz. Qoǵamdyq kóliktiń ornyna turǵyndar kerilgen arqandy paıdalanady. Aǵashtaǵy úı qojaıyndary úılerin jalǵa beredi. Saıahatshylar janǵa jaıly bólmege ornalasa alady. Sonymen qatar, asqana men Wi-Fi bar.

Aıtpaqshy, aǵashtaǵy adamdar janýarlar áleminiń de qyzyǵýshylyǵyn arttyryp jatyr. «Adamdar qanshalyqty kóp bolyp, shýlasa, qustar, janýalarlar da sonshalyqty kóp jınalady». Mett pen Erık: «Bul jerdi salar kezde ınvestorlardy emes, júregimizdiń qalaýyna qulaq túrdik. Bastapqy oıymyz ózgerelerdi de shabyttandyrdy»,-deıdi.