Ótken jyly «Máńgilik El» ıdeıasy kóterilip, qoǵamda qyzý talqylanyp edi. Bıyl «júz qadamynyń» aıasynda taǵyda kún tártibine shyqty. Ótken jyly jastar uıymdary ótkizgen aksıalardan uqqanym - «Máńgilik Eldiń» mánisin  bilgender az bolyp, aıǵaılap urandaǵandar kóp boldy. Mán bersek júz qadamda «Máńgilik El» ıdeıasyna eki jerde mán beripti.

          «Birinshi,    «MÁŃGİLİK EL» patrıottyq aktisi jobasyn ázirleý. Ekinshi, mekteptik bilim berýdiń qoldanystaǵy oqý baǵdarlamalaryna MÁŃGİLİK EL QUNDYLYQTARYN ENGİZÝ» dep kórsetilgen eken. Aldymen «Máńgilik el» ıdeıasyna  tarıhı salystyrmaly taldaý jasap, odan keıin búginine taldaý  jasap anyqtasaq.

 Túrki Qaǵanaty b.z 545 jyldan 840 jylǵa deıin Batys, Shyǵys, Ońtústik, Soltústiktegi syrtqy jaýlarmen aıýdaı alysyp, 300 jyl dáýrendedi. Ol týraly Kúltegin  bylaısha sóz etedi:

          Onda: «İlgeri Qadyrhan jynysynan (Hángan jotasy) asyp el qondyrdyq. Batysqa Keńú-Tarbandy (Saryarqa) basyp ótip túrki halqyn qonystandyrdyq. Ary qaraı Temir-qapyqqa (Ázirbaıjan jerindegi derbet) deıin joryq jasap tynyshtandyrdyq. Shyǵysta Shandun jazyǵyna (búgingi Qytaı Halyq Respýblıkasynyń soltústigindegi Shandun buǵazy) deıin jaýlap aldyq. Muhıtqa sál jetpedik. Tańǵut, Tıbetti jaýladyq.

Osylaısha túrik bıligin ornyqtyryp, saltanat qurdyq. Ash qursaqty toq ettik. Shyǵaı (kedeı) halyqty baı ettik. Dúıim túrik oǵyz halqy, bekteri tyńdandar! Qara jer qaq aıyrylyp ketpese, túrik halqy elińdi, bıligińdi (memlekettiligińdi) kim qurtady?!

Judyryqtaı jumyl! Ótkenińe ókin! Túrik halqyna birlik, bıligine qaǵanat, bekterine nysap kerek!» dep Kók tiregen kók tasqa óshpesteı qashap jazyp qaldyrǵan.

Osy ult birligin, qaǵanat bıligin, memlekettiń tuǵyrly ustynyn urpaqtan-urpaqqa jalǵastyryp, máńgilikke saqtap qalýdy murat tutqan.   Túı-uqyq abyz «Máńgilik el» ıdeıasyn keler urpaqqa ósıet etip qaldyrǵan. Sol dáýirdegi Túrik qaǵanatynyń negizgi básekelesi, ǵasyrlar boıy alysqan-ata jaýy Tań ımperıasy haqynda bylaısha sóz tolǵap, halqyna, keler urpaǵyna eskertedi: «Abaı bolyndar! Altyn men kúmisti, sýdyraǵan jibekti, esepsiz jiberip jatqan Tabǵash (Tań) halqynyń sózi tátti, aqyǵy asyl. Olardyń tátti sózi, asyl aqyǵyna aldanyp qalmandar! Aqyldy adam, parasatty basshy oǵan kónbes! Bir kisi (qaǵan) aldanyp jańylsa, ıeligindegi halqyna, urpaqtarynyń urpaqtaryna deıin zardap shegedi»- deı kelip: «Ótúkende (Ortalyq Mongolıadaǵy Hanǵaı jotasy) bılik quryp, Orda tigip, Tabǵashqa (Tań ımperıasyna) kerýen attandyryp qoıyp otyrsań halqyńda muń bolmas. Ótúkende bılik quryp, máńgilik el muratyn tutatyp otyrsań, seni jaý da almas. Máńgilik el – muraty túrik tóriniń (bıliginiń) muraty» dep osydan 1300 jyl buryn máńgilik ıdeıasyn usynǵan. Joǵarydaǵy qaǵanattyq qaýipsizdigin qamtamasyz etetin ulystyń geosaıası ıadrolyq jáne ishki, syrtqy qorǵanys sheńberin jasap, «Máńgilik el» ıdeıasynyń saıasaty Kók Túrik ımperıa bıleýshileri iske asyrdy. Búgingi qazaq memlekettiliginiń bas uranyna aınalyp otyr.  Osylaısha, Kók Túrik qaǵanatynyń aqylgóı abyzy Tuı-Uquq urpaǵyna máńgilik ósıet qaldyrǵan. Belgili túrkitanýshy ǵalym, Qarjaýbaı Sartqojauly «Máńgilik el» ıdeıasynyń tarıhı shyǵý negizdemesin keltirdi.

Osy tusta basqada elderdiń tarıhynda «Máńgilik el» ıdeıasy bolǵandyǵyna mán berip qarastyrsaq.

Ulybrıtanıa tarıhshysy Arnold Djozef Toınbıdiń «Tarıhty uǵyný» atty álemge áıgili eńbeginde ol «máńgilik» máselesin qarastyrǵan bolatyn.

Sonda bylaı: «Burynǵy elındik qoǵamnyń ámbebap memleket bolyp tabylatyn Rım ımperıasynyń tarıhynda biz Imperıa men Qala ajalsyzdyǵyna jalpyǵa ortaq senimdi udaıy kezdestirip otyramyz.

Máselen, bizdiń dáýirimizdiń 14 jylyndaǵy Avgýstyń ólimi men 138 jylǵy Pııdiń taqqa otyrýynyń arasynda ótken júz jyldan artyq ýaqyt ishinde Rım men Rım ımperıasynyń máńgiligi týraly uǵymdy eki ımperator erekshe álpeshtep, sanaǵa sińirýmen boldy da, olardyń darynsyzdyǵy memlekettiń túbine jetip tyndy. Neron ımperıanyń máńgiligi aıǵaqtaýǵa tıis bolatyn oıyndar engizdi.

Sever men tóńiregindegi izbastarlarynyń zamanynda ımperatorlardyń resmı málimdeletin máńgiligi (osynaý zamanda, ımperıanyń quldyraý zamanynda taq ıesin Máńgilik Mártebeli dep ataý birtindep endi) men olardyń shyn jaǵdaıynyń turaqsyzdyǵy arasyndaǵy kereǵarlyq sanany janshyp jiberdi. «Máńgilik» sózi tek latynsha ǵana emes, jáne de Rımniń dál qulaýynyń aldynda, grek tilinde qanatty sózge aınalaǵany odan da oǵash (mysaly, Rımniń ornyna aqyndar «Máńgilik qala» tirkesin qoldandy. Tipti Alerıh Rımdi basyp alyp, talapaı jasaǵannan keıin de bul qalanyń máńgiligi týraly sózder estilip qalatyn.) » dep áıgili tarıhshy osylaı saralaǵan bolatyn.

Joǵaryda keltirilgendeı Tuı-Uquq abyzdyń bolashaqqa degen ósıetin, Rım tarıhyndaǵy máńgilik ıdeıasyn taldap kórsek. Tuı-Uquq abyz osy terıtorıanyń saqtap qalýdyń qolǵa túsken baqtan aıyrylyp qalmaý úshin óziniń ósıetin aıta otyryp, sol Túrik qaǵanatynyń máńgi ómir súrý úshin qalaı áreket etý kerektigin tasqa qashap urpaqtarynyń esinen shyqpastaı etken. Ókinishke oraı Túrik qaǵanatynyń keıingi urpaqtary bul ósıetti barynsha saqtap qala almady. Nátıjesinde Túrik qaǵanatynyń bólinýine alyp kelip, álemdik saıası saqynada Túrik ımperıasy álsirep, ár túrli elderge bólinip ketti.

Al Rımge toqtalar bolsaq. Toınbı aıtqandaı Rım ımperatorlary máńgilik ıdeıasyn qur uranǵa aınaldyryp jiberýi birinshi sebep bolsa, ekinshisi darynsyz basshylardyń bılik qurýymen túsindiriledi.    Tuı-Uquq abyzdyń ósıetterin qorytyndylaı kele máńgilik ıdeıasy belgili bir krıterııler men ındıkatorlardan turady. El sol atalǵan talapqa saı bolyp otyrsa «Máńgilik el» bolýǵa múmkindik bolady.  Máńgilik El ıdeıasynan shyǵar nátıje:

1. Ol qur sózden turmaýy tıis. Onyń óziniń boıyna sińirgen talaptar men sharttarǵa saı bolýy tıis, memleket udaıy ómir súrý barysynda oǵan udaıy jaýap berip otyrýǵa mindetti.
2. Basshy daryndy, laýazymyna saı kóshbasshylyqqa laıyqty adam bolýy tıis. Bir sózben aıtqanda «Máńgilik el» ıdeıasy jaı uran sóz emes, onyń júgi aýyr is ekendigi kórinip tur.

Al qazir biz osy «Máńgilik» uǵymynyń eki nusqasynyń qaısysyna saı kelip turmyz?

Kelesi maqalada «Máńgilik El» ıdeıasynyń búgini qalaı bolyp jatqanyna toqtalatyn bolamyz. (jalǵasy bar)

Rýslan Ahmaǵanbetov, saıasattanýshy