«Brıllıantty»  bosaǵa

Osydan bir jyldaı ýaqyt buryn gazetimizde «Mıllıard  ishindegi brıllıant» degen maqala jarıaladyq. Sóıtip, Qytaıda týyp, sol eldiń kıno ónerin baǵyndyrǵan dańqty qandasymyz Janar Saǵatqyzyn jurtshylyqqa keńinen tanystyrdyq. Jalpy, bul meniń Janar týraly jazǵan birinshi maqalam emes-ti.  «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń kórermenderine arnap qazaqtyń daryndy rejıser qyzynyń shyǵarmashylyǵy jóninde eki-úsh ret sújet jasaǵanym bar. Aptalyq baǵdarlamaǵa usynǵan qytaı qazaqtary týraly arnaıy beınematerıalymyzda da Janar basty keıipkerlerdiń biri boldy. Onyń ómir jolyna qarap, eriksiz tamsanasyń ári tańǵalasyń. Básekelestik deńgeıi boıynsha álemde birinshi orynda turǵan Qytaıdy meken etetin az ǵana qazaqtyń ishinen sýyrylyp shyǵyp, irgeli bir salanyń bıikterin ıgerý – naǵyz erlik. Dúıim jurtty aýzyna qaratqan týma talantqa súısinip, qazaq bolyp týǵanyńa qýanasyń.

Janar ápkemizben jumys babynda tanystyq. Keıin áńgimemiz jarasyp, jaqsy aralasyp kettik. Jıi júzdesip turǵan soń men ony basqalar baıqamaǵan qyrynan tanydym. Janarǵa degen qurmetim sheksiz. Onymen tanystyǵymdy maqtan etemin. Qytaıǵa is-saparmen kelgen, qydyryp nemese emdelip júrgen otandastarymyz jergilikti qazaqtar jaıynda únemi surastyrady. Olardyń turmystary qalaı? Bizden aıyrmashylyǵy bar ma? İshindegi myqtylary kimder? Osyndaı suraqtarǵa jaýap alǵysy keledi.

Sol kezde men áńgimemdi únemi Janar Saǵatqyzynan bastaımyn. Shynymen, Janar týraly aıtar nárse jetkilikti. Biz ǵana emes Qytaıdyń qalamy qarymdy jergilikti jazýshylary da eldiń bedeldi basylymdarynyń betinde onyń shyǵarmashylyǵyna arnap maqalalar jazyp, pikirlerin bildirip qoıady. Tipti, Qytaıdyń bir baspasy Janar Saǵatqyzy týraly maqalalardy jıystyryp, qalyń kitap etip basyp shyǵarypty.

Janardyń bolmys-bitimi, ómiri men óneri jaıly biraz oı tolǵadyq. Endi onyń týyp-ósken ortasyn, ıaǵnı túlep ushqan shańyraǵyn oqyrmanǵa tanystyrǵymyz keledi. Bul otbasynda Janardan basqa da týma talant ıeleri barshylyq. Biri jazýshy, biri kınoger, biri ádebıetshi, biri aqyn… Aldymen  ónegeli  otbasyn  quryp, ónerli urpaq tárbıelep ósirgen Saǵat Jaıpaquly men Tursyn Jolymbet týraly áńgimeleıik. Bular – belgili rejıserdiń asqar taýdaı ákesi men ardaqty anasy. Janardaı gaýhar tektes talantty túletip ushyrǵan «brıllıantty» bosaǵaǵa arnaıy atbasyn burǵandy jón kórdik.

Sergektik  pen  syılastyq

Janardyń ata-anasymen Shyńjań avtonomıa­lyq aımaǵynyń bas qalasy – Úrimshide  tanystym. Kezekti issaparǵa kelgenmin. Bul kisilerdiń osynda turatynyn estip, sálem berýge arnaıy bardym. Saǵat aǵa men Tursyn apa jyly qarsy aldy. Olar meni Janar týraly maqalalarym men beınematerıaldarym arqyly biledi eken. Burynnan tanys adamdardaı erkin aralasyp kettik. Shýaqty shańyraq… Qazaqtyń keń dastarqany…

Bıyl ekeýi de seksennen asty. Biraq olardyń júris-turysy, qımyl-qozǵalysy jasy ulǵaıǵan adamdardyń is-áreketi sıaqty emes, óte shıraq. Ekeýi de sergek, tyń kórinedi. Túr-álpetinen, sóz saptaýlarynan asa zıaly adamdar ekeni birden baıqalady. Boılarynan eshqandaı tákapparlyq minez ańǵarylmaıdy. Qonaq kútkendegi daǵdymen tym sypaıylyq saqtap, asa tartynyp otyrǵan da joq. Óz balalary kelgendeı aǵynan jarylyp, bar syryn jasyrmaı aıtyp, bizben erkin sóılesti. Janardyń ápkesi, Shyńjań televızıasynyń  dybys rejıseri Maıgúl de úıde eken. Qart ata-anasyna qonaq kútýge kómektesý úshin arnaıy kelipti.

Maıgúldiń asy piskenshe Saǵat aǵa óz ómiri týraly aıtyp berýdi jón kórdi. Biraq áńgimesin bas­tasymen-aq Tursyn apa onyń sózin únemi bólip jiberip otyrdy: «Toqta, durys aıtpadyń…», «Óı, mynaý ne deıdi?», «Joq, ol jyly emes, qate…». Bir aıtty, eki aıtty, apamyz qoıar emes. Saǵat aǵanyń da shydamy taýsylyp: «Óı, úndemeı otyra turshy, sen kempir!», –  dep zekip tastady. Oǵan buǵa qalǵan apamyz joq: «Áı, sen menimen qalaı sóı­lesesiń!? Men – Tursyn Jolymbetpin. Ataǵym jer jarady. Halqymnyń qalaýlysymyn. Olaı sóıleme maǵan», – dep kúńkildeıdi.  Saǵat aǵamyz bolsa, oǵan qabaq astynan synaı qarap otyr. Sál jymıyp qoıady.

Kóp uzamaı-aq munyń kelispeýshilik kórinisi emes, ekeýiniń arasyndaǵy jarasymdy qaljyń ekenin uqtyq. Apamyzdyń aǵamyzǵa erkeleýi dep túsindik. Shynynda da, osydan keıin Tursyn apaı sháıinen bir urttady da, aǵamyzǵa: «Iá, qoıdym, endi aıta ber!», – dedi… Sosyn birazǵa deıin úndegen joq. Mine, seksendegi sergek juptyń syılastyǵy qandaı?!

Qazaq  radıosynyń  qadamy

Saǵat Jaıpaquly – Shyńjań ólkesi Altaı aımaǵynyń týmasy. 1935 jyly  maýsym aıynda  dúnıege kelgen. Ol – Qytaıdaǵy qazaq radıosynyń negizin qalaǵan jýrnalıs. Buqaralyq aqparat quralynyń tórt túrinde jumys istegen. Gazet, radıo, jýrnal jáne baspa salasynda biraz jyl eńbek etken. Qyzmet jolyn 1952 jyly «Shyńjań gazeti» basylymynyń qazaq redaksıasynan bastaǵan. Sonda 12 jyl istep, korektor, kómekshi redaktor, redaktor qyzmetin atqarǵan. Keıin qazaq redaksıasynyń bastyǵy bolǵan. Belsendiligimen kózge túsken Saǵatty úkimet partıa qataryna tartady. 1963 jyly Shyńjań avtonomıalyq partıa komıtetiniń úgit bólimi qazaq tilinde «Iacheıka turmysy» degen jýrnal shyǵara bastaǵan. Saǵat Jaıpaquly 1964 jyldan bastap sol jýrnaldy basqarady. Bes jylda  partıaǵa jáne óz jýrnalyna adal qyzmet etip, úkimetten san márte marapat alady.

Az ulttar komıteti men ortalyq úgit bóliminiń  uıǵarymymen 1970 jyly Beıjińde qazaq radıosyn ashý týraly sheshim qabyldanady. Jańadan qurylǵan radıony basqarý úshin bilimi mol, basqarýshylyq qabileti joǵary, partıanyń senimine saı keletin shyńjańdyqtar irikteledi. Bir jyl boıy uıymdastyrý jáne daıyndyq jumystary júrgiziledi. Osy kezeńde basshylyqqa úmitker qarastyrý máselesi de nazardan tys qalmaıdy. Aqyry, júzdegen adamnyń ishinen Saǵat Jaıpaquly bul qyzmetke laıyq  dep tanylady. 1970 jylǵy 1 mamyrdan bastap tuńǵysh qazaq radıosy resmı túrde óz jumysyn bastaıdy. Ol kezde Shyńjańnan Beıjińge qyzmetke shaqyrylatyn qazaqtar biren-saran ǵana bolatyn.

Bul Saǵat úshin ǵana emes, jalpy jergilikti qazaqtar úshin este qalar tarıhı sát edi. Sol tusta óte qatań saıasat ustanyp otyrǵan Qytaıda az ult ókiliniń Shyńjańnan shyǵyp, Beıjińge basqarýshy qyzmetke kelýi ǵaryshqa ushqanmen birdeı jetistik sanalatyn. Sóıtip, ómirinde zor jeńiske jetken Saǵattyń keýdesin qýanysh kernep, jumysqa bilek sybana kiristi. 1971 jyldan bastap 1984 jylǵa deıin qazaq radıosy kúnine túske deıin jarty saǵat jáne tústen keıin jarty saǵat, jıyntyǵy bir saǵat aqparat taratty.

Qazaq radıosynyń shtatynda 18 adam bar edi. Soǵan qaramastan bulardyń atqarǵan jumysynyń mashaqaty kóp boldy. Ol kezdegi resmı termınderdiń barlyǵy qytaısha aıtylatyn. Qazaqsha ataýlar bolmady. Qazirgideı samsap turǵan sózdikter joq. Qazaqsha termınologıa tolyq qalyptaspaǵan kez. Ádebı nemese turmystyq deńgeıde bolmasa, qazaqtardyń resmı tili qoldanylmady.

Saǵat basqarǵan ujym bıliktiń joǵary organdarymen keńese otyryp, eki jyl boıy tynbaı jumys istedi. 1973 jyly Beıjińdegi zıaly qaýym jıylyp, jergilikti  qazaqtardyń tuńǵysh termınologıalyq jáne jer-sý ataýlarynyń sózdigin bastyryp shyǵardy. Aıta ketetin jaıt, ol kezde Qytaıdy meken etetin ulttardyń ishinde qazaqtan sany asyp túsetinderi de bar edi. Biraq olar qazaqtaı erkindikke ıe bolmaǵan. Ózindik buqaralyq aqparat quraldary da joq-ty. Sóıtip, Qytaıdaǵy qazaq tildi buqaralyq aqparat quraldary meılinshe belsendilik tanyta bastaıdy. Bular úkimettiń nazaryna iligedi, senimge kiredi.

Jumysyn abyroımen atqara  bilgen Saǵat Jaıpaquly bılikten tek alǵys ala otyryp, qazaq radıosyn 15 jyl basqarady. Saǵat ýyǵyn tiktegen aqparat quralynyń keregesi keńeıip, shańyraǵy bıiktep, áli kúnge deıin aǵaıynnyń boıyna qan taratyp tur. Qazir qazaq radıosy óziniń aýdarma qyzmeti men tilshiler qosyny bar, baǵdarlamalary kóp, tyńdarmany mol bedeldi mekemege aınaldy. Ony búginde Qanatbek Jumabaıuly degen qandasymyz basqarady.

Qazaq radıosynyń negizin  qalap, 15 jyl boıy úzdiksiz eńbek etken Saǵat Jaıpaquly Shyńjańǵa qaıtýdy uıǵarady. Bul kezde Janar mektepte, úlken uly Amantaı ýnıversıtette oqyp júr edi. Dál osy tusta Janardyń juldyzy jandy. Ol sol jyldarda tuńǵysh ret kórkem fılmge basty rólge shaqyryldy. On jeti jastaǵy boıjetkenniń kıno áleminegi alǵashqy qadamy sátti bastaldy. Saǵat aǵaı buǵan tek qana qýanady. Balalaryn qalaǵan oqýyna jiberdi. Olardyń el kórip, jer kórip, ósip-ónip, órkendep-damyǵanyn qalaıdy. Perzentteriniń jolyn ashýǵa tikeleı septigi tımese de, eshqandaı tosqaýyl qoımady.

Sóıtip, balalary Beıjińde qalyp, ózi baıyrǵy jurtyna, Shyńjańǵa attandy. Úrimshi qalasyna kelgen soń Shyńjań halyq baspasynyń qazaq redaksıasyn basqardy. Jalpy, memlekettik qyzmetke ómiriniń 45 jylyn arnady. Keıin zeınetke shyqqanda da, tynym tappady. Osy kúnge deıin qolynan qalamy túspeıdi. Eki kitaby jaryq kórdi. Alǵashqysy «İz» dep atalady. Onda ózi jazǵan ocherk, esse, áńgime, shalqyma, estelikter toptastyrylǵan. Ekinshi kitaby – aýdarmalar jınaǵy. Bul jınaqqa Qytaı jazýshylarynyń jáne qytaısha jazatyn qazaq qalamgerleri týyndylarynyń tárjimalary engizilgen.

Saǵat aǵa áli kúnge deıin qytaı oıshyldarynyń, aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdarady. Óziniń negizgi sharýasynan qoly qalt etse, ózge qalamgerlerdiń kitaptaryn shyǵarýǵa kómektesedi. Redaktorlyq etedi, resenzıa jazady. Qysqasy, bos jatqandy jany qalamaıdy. Qazaq jurtyndaǵy barshaǵa tanymal qalamgerlermen áli kúnge deıin aralasyp turady. Sondaı kóńili jaqyn dostarynyń biri – kórnekti jazýshy Qabdesh Jumadilov. Ol kisimen telefon arqyly jıi sóılesip, jol túskende bir-birine qonaqqa kelip turady.

Qazir Saǵat aǵa ózimen syılasqan jandar týraly estelik jazyp jatyr. «Osy esteligimdi shyǵarǵym keledi. Kim biledi… Búgin barsyń, erteń joqsyń», – dep kúrsine berip edi, qaǵylez Tursyn apamyz qaıtadan sózin bólip jiberdi: «Shyǵarasyń! «Bir jumysty bastadyń ba, aıaǵyna deıin apar» dep óziń aıtýshy ediń ǵoı…».  Oǵan Saǵat aǵa: «Áı, tynysh otyr deımin saǵan!», – dep ázildep, zilsiz zekip jatyr.  «Kóńilderińe almańdar, balalar, biz óstip únemi jaǵalasyp, aıtysyp turamyz. Erteń bizdiń jasymyzǵa kelgende sender de sóıtesińder!», – deıdi apamyz. İshimizden «Soǵan jetkizsin… Áýmın!» dedik. Tursyn apaı: «Boldy endi, ary qaraı meni tyńdańdar», – dedi de, óz ómirbaıanyn baıandaı jóneldi…

Seksen  kóktem,  seksen  qys…

Tursyn Jolymbetqyzy Shyńjań qazaqtary arasynda aqyndyq ónerimen tanymal. Ózi Shyńjań ólkesi Sanjy óńiriniń týmasy. Apamyzdyń eńbek joly da Saǵat aǵanyń ómirbaıanyna uqsas. Ekeýi ómir boıy qyzmettes bolǵan. Biraq Tursyn apaı azamaty sekildi basqarý isine emes, taza shyǵarmashylyqqa beıimdeý. Osy kúnge deıin júzdegen óleń jazypty. Tórt jyr jınaǵy men eki estelik kitabyn shyǵarypty. Tursyn apaı ómir boıy kúndelik jazyp keledi. Ómiriniń árbir kúnin, árbir shýaqty sátin únemi qoıyn dápterine túsirip júredi. Onyń barlyǵyn jıystyrsa, jıyrma shaqty kitap bolyp qalar.

Jastaıynan qazaqtyń aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalaryn oqyp ósken. Ózdiginen árip tanyp, bilim alýǵa qushtarlyq tanytqan Tursyn eńbek jolyn İle oblystyq gazetiniń tilshisi qyzmetinen bastaǵan. Ol kezde erikti tilshi degen qyzmet bolypty. Bular – aqysyz nemese mardymsyz jalaqymen jumys isteıtin tilshiler. Sol qyzmette júrip Saǵat aǵaımen tabysypty. Bıyl Tursyn apaıdyń jasy seksen birge shyqty. Jazý-syzýyn áli toqtatqan joq. Onyń óleńderi osy kúnge deıin Shyńjańnyń bedeldi basylymdarynda jarıalanyp turady. Ózi óte talǵampaz. Tek jańa óleńderin ǵana jaryqqa shyǵarady.

Aqyn apamyz qazir óziniń jańa óleńder jınaǵyn ázirlep jatyr. Ol jınaq jaqyn arada «Qıaldan týǵan qıqymdar» degen atpen jaryqqa shyqpaq. Keıingi týyndylarynyń biri – «Seksen» degen óleńin óziniń mereıli jasyna arnap shyǵarypty. Sol óleńdegi eki-úsh shýmaqty oqyp berdi de suhbatty toqtatýymyzdy surady. «Jalpy, men ózim týraly aıtqandy unata bermeımin», – dedi sosyn. Men qaıtadan Saǵat aǵaıǵa burylyp, Tursyn apaıǵa qalaı jolyqqanyn suradym. Biraq aǵaı aýzyn ashyp úlgerer-úlgermesten apamyz qaıtadan onyń sózin bólip jiberip: «Ony ózim aıtýyma da bolady, men bastaıyn», – dedi… Sóıtip, aqkóńil apaıym áńgimeni qaıta sabaqtady. Mine, bul endi taza aqynnyń minezi…

Taǵdyr  qosqan  tilshiler

Bular qyzmet barysynda tanysypty. 1952 jyly ekeýi de eki myń qazaqpen birge partıa mektebine úıretý kýrstaryna oqýǵa túsedi. Ol kýrstary bitkenshe birin-biri tanymaǵan eken. Saıası saýat ashqandar qataryna qosylǵan olardyń qyzmetke ornalasýyna múmkindik týady. Tursyn óziniń týǵan ólkesi İle jaǵyna ketedi. Al Saǵat Úrimshiden qyzmet taýyp, osy qalany mekendep qalady. Bul İleniń úlken oblys bolyp qurylǵan kez edi. Qazaqtar negizi sol aımaqta shoǵyrlanǵan soń «Shyńjań gazeti» basylymynyń qazaq redaksıasy sonda kóshiriledi. Al Úrimshide onyń bólimshesi ǵana qalypty. Úsh kúnde bir shyǵatyn «Malshylar gazeti» degen ataýy bar basylym el-jurtpen qaýyshyp turady.

Keıin Saǵat sıaqty belsendiler jınalyp, munyń teris uıǵarym ekenin, bas bólim Úrimshide ornalasýy kerek ekenin moıyndatqan. Bir jyl ishinde redaksıa qaıta kóshedi. İlede jumys istegen 10 qyzmetkerdi jumysqa alý Saǵattyń moınyna júkteledi. Sol 10 adamnyń ishinde Tursyn da bolǵan. «Beker emes, ózim tańdadym. Áıtpegende buǵan Úrimshi qaıda?!», – dep qaljyńdap qoıady qarıa. Sóıtip, ekeýi tanysyp,  tabysyp, otaý quryp, 1957 jylǵy mamyr aıynda  shańyraq kótergen.

Sol kúnnen bastap juptary jazylǵan emes. Qýanyshty kúnderdi birge ótkizdi. Qaıǵyny da birge bastan keshirdi. Qudaı olardan balany aıaǵan joq. Biraq bárin birdeı uzaǵynan súıýge buıyrtpapty. Tula boıy tuńǵyshyn «qartaıǵanda ermek bolsyn» dep Saǵattyń enesi surap alady. Biraq ol bir jasqa jetkende shetinep ketken. Odan keıin Amantaı týǵan. Keıinnen shańyraqqa Asqar degen taǵy bir ul kelgen. Saǵattyń týǵan aǵasynyń bes qyzy bar eken. Uldy ańsap júrgen sol aǵasy Asqardy qalaıdy. Saǵat pen Tursyn kóp oılanbaı kelisim beredi. Bul perzenti de perishte kezinde ǵumyrmen qoshtasypty.

Qaıǵyǵa batqan ata-ana «endi eshkimge bala bermeımiz» dep ýádelesedi. Osy áńgimeni aıtyp otyrǵanda Saǵat aǵa tereń kúrsindi: «E, múmkin, eshkimge bermegende barlyǵy da aman bolar ma edi, kim biledi…». «Al menińshe ol ekeýi óz qolymyzda da uzaqqa barmaıtyn edi… Óıtkeni ekeýi de óte sulý bolatyn. Men óz ómirimde sábıdiń ondaı sulýlyǵyn kórmeppin. Kózderine, dene bitimderine deıin elden erekshe edi. Qudaı tek olardy bizge kórsetý úshin ǵana jaratqan sekildi. Biraq esesine Alla altyndaı qyzdarymdy berdi ǵoı…», – dep qoıdy Tursyn apaı.

Keıinnen Janar men Maıgúl dúnıege keledi. Balalarynyń barlyǵy da alǵyr, zerek bolyp ósti. Bul úı talantty ul-qyzdardyń berekeli besigine aınaldy. Amantaı ákesiniń jolyn qýyp, ádebıetshi boldy. Keıin buqaralyq aqparat quraldarynda qyzmet istedi. Janary mıllıardty moıyndatty. Halyqaralyq deńgeıdegi tanymal tulǵaǵa aınaldy. Bar qazaqtyń maqtanyshy. Nemereleri Aıdos pen Maıra da óz qatarynan oza shapty. Maıra – búginde Shyńjań kóleminde tanylyp kele jatqan sánger. Qazaqtyń sulýlyǵyn qalyń elge tanytyp júr. Al Aıdos týraly áńgime bólek…

Qytaısha  qalam  terbegen

Aıdos Amantaıuly – qytaı tilinde roman jazǵan tuńǵysh qazaq. Árıne, Aıdostan buryn da qytaısha qalam terbegen qazaq jazýshylary barshylyq. Áıgili qalamger Ákbar Májıtten bas­tap qalyń qytaıdyń tilinde jazyp, elge taǵy­lym­dy shyǵarmalar usynyp, oqyrman yqylasyna bólenip júrgen qandastarymyz jetkilikti. Biraq Aıdos asa aýqymdy janrda baq synap kórýdi uıǵarypty. Ol romanyn nebári jıyrma eki jasynda jazdy. Jıyrma tórt jasynda bul týyndy on myń danamen basylyp shyqty. Jas jigittiń «Aıdos – Sholpan» degen romany Qytaıdyń shy­ǵarmashylyq áleminde edáýir dúmpý týǵyzdy. Qy­taılyq ataqty aqyn-jazýshylar, belgili qalam­gerler jańa kitapqa arnap pikir jazdy. Sol eń­begi úshin Aıdos Memlekettik syılyq aldy. Jastaıynan qalam ustaǵan bala 13 jasynda óleń jaza bastapty. 16 jasynda tuńǵysh óleńder jına­ǵyn shyǵarǵan. Onyń aqyndyq ónerine tánti bolǵan talaı qytaılyq qalamger joǵary baǵa beripti.

«Halyq ádebıeti» jýrnalynyń basshysy Chú Dýnhýa Aıdostyń óleńder jınaǵymen  tanysyp shyqqannan keıin ony úıine arnaıy izdep kelipti. Emin erkin sóılesip, tanysyp, óziniń alǵan áserin qaǵaz betine túsiredi. Ol Aıdostyń kórkem tili men shyǵarmashylyq tabıǵaty ǵajap ekenin, jansyz dúnıege til bitirip, ony adamzatpen syrlastyratynyn aıtady. «Onyń óleńderin oqysańyz, mán-mazmunyna jete boılap, tereń rýhpen tildeskendeı kúı keshesiz. Bul onyń óleń ónerindegi bastaýy ǵana. Aldaǵy jarqyn bolashaǵy munan da nurly bolady dep senemiz!», – deıdi qalamger óz jazbalarynda.

Bıyl Aıdos QazMÝ-dy támamdady. Endi shetelde oqymaq oıy bar. Osy jazda emtıhan tapsyryp, AQSH-tyń Nú-Iork shtatyndaǵy Bınghemton ýnıversıtetiniń grantyn ıelendi. «Sáti tússe, ónerimdi shetelde júrip shyńdaımyn», – deıdi ol. Jalpy, sheteldikterdiń birazy onyń shyǵarmalarymen tanysyp úlgergen. Kanan Mors degen amerıkalyq jazýshy Gýanchjoý qalasyna qytaı ádebıetin zertteý úshin arnaıy kelipti. Ol jergilikti ádebıet jýrnalynyń betinen qazaqtyń turmys-saltyn sıpattaıtyn «Jetesiz» degen áńgimesin oqypty. Avtory – Aıdos Amantaıuly. Áńgimeni unatqany sonshalyq, ol týyndyny aǵylshyn tiline aýdaryp, pikir jazyp, birneshe shet tilderinde shyǵatyn jýrnalǵa jarıalapty. Bir qyzyǵy, sol áńgimeniń aǵylshynsha nusqasyn ózimizdiń otandastarymyz taýyp alyp, qazaqshaǵa aýdaryp, elimizdegi «Jalyn» jýrnalyna bastyrady. Jas qalamger búginde  júzden astam óleńniń, jıyrma shaqty áńgime men povestiń, bir romannyń avtory. Bıyl jasy 26-ǵa toldy.  Onyń asar asýlary áli de alda dep bilemiz…

Ulttyq  ulaǵat  uıasy

Bir shańyraqtyń baqyttylyǵy basqa bir áýletpen salystyrǵan kezde ǵana aıqyn baıqalady. Aınalamyzda mundaı mysaldar jetkilikti. Saǵat aǵa men Tursyn apaımen kezdeserden birer aı buryn Qazaqstannan bir joldasym kelgen-di. Beıjińde turaqty qyzmet istemek. Ózi qytaısha jóndi bilmeıdi. Sondyqtan, ol meniń páter izdeýge kómektesýimdi ótindi. Eki-úsh kún sabylyp júrip, aqyry turatyn jer taptyq. Beıjińde biraz ýaqyt qyzmette bolǵan qandastarymyz Shyńjańǵa qaıtyp barady eken. Olar úsh bólmeli páterin jalǵa berýdi uıǵarypty. Áke-sheshesi jáne er jetip qalǵan uly úsheýi turǵan kórinedi.

Úlken kisiler elge qaıtady, al balanyń bir ózi úsh bólmeli úıde turǵysy kelmeıdi. Sol bala arzandaý bir bólmeli páterge kóship, úlken úıdi jalǵa berip paıda tappaq. İzdegenge suraǵan. Dosyma úı unady. Baǵasyn da rettegendeı boldyq. Jas shamasy alpystan asqan kisiler keliskenimizge qýanyp, jaqynyraq tanysyp, jón surasyp jatyr. Áńgime barysynda álgi bala bizge bir aýyz til qatqan joq. Til qatpaq túgili, óz bólmesine kirip, esikti tars jaýyp aldy. Bul qylyǵy ersi kórinse de, biz úndemedik. Sol kúni biraz áńgimelesip tarqastyq. Kelesi kúni álgi kisiler qaıtadan telefon soqty: «Páterdi jalǵa bermeıtin boldyq. Balam kelispeı jatyr».

Biz ań-tańbyz. Qaıtadan páterge bardyq. Bizdi kórgen álgi bala kirpideı jıyrylyp, betin tyrjıtyp, áke-sheshesine qarap, murnynyń astynan mińgirlep, qytaısha bir-eki aýyz til qatty da, qaı­tadan bólmesine zyp berdi. Qazaqsha múlde bil­meıdi eken. Páter jaldaý baǵasy balanyń kóńilinen shyqpapty. Taǵy da aqsha qosýdy suraıdy. Keshe kelistik, qol alystyq. Munysy nesi dep, anasynan ulymen taǵy bir sóılesip kó­rýin suradyq. Anasy baryp uldyń esigin qaǵady. Álgi ashpaıdy, esiktiń artynan anasyna aýyq-aýyq aqyryp jiberedi. Yńǵaısyzdanǵan sheshesi: «Bul qalaı, balam-aý?», – dep esikti ashýdy qaıta-qaıta ótinip jatyr. Bezbúırek bala shyqpady, oǵan qosa túnimen uıyqtamaǵanyn aıtyp, barlyǵymyzǵa dereý  tynyshtalýdy buıyrdy…

Ata-ana únsiz qaldy. Bala túnimen jumys isteıdi eken. Kúndiz uıyqtaıdy. Al ol uıyqtap jatqanda úıdegiler aıaqtarynyń ushymen júrýge tıis… Sonymen, áke-sheshesi tym-tyrys qana kóshe bastady. Túıinshek-túıinshek, dorba-dorba júk­terdi úlkenderdiń ózderi, olardyń áriptesteri kóterisip, bir-birlep syrtqa áketip jatyr. Bala bolsa, qalyń uıqyda…

Sol joly jaǵamyzdy ustap qaıtqanbyz. «Bul jaıt bizdiń qazaqqa da jetken be?!» dep tańǵalǵanmyn. Qazir shet memleketterde turatyn qandastarymyzdyń búgingi urpaǵy asımılásıaǵa ushyrap jatqan kórinedi.  Tilin, dilin umytyp, óz ultyn mensinbeıtindeı dárejege jetkender barshylyq eken.

Janardyń áke-sheshesimen suhbattasyp otyr­ǵan­da ata-anasyn jazǵyrǵan álgi jalǵyz bala esime tústi. Qalyń Qytaıda alýan túrli qazaqtar ósip keledi. Bastapqy bolmys-bitimin saqtap qal­ǵan­dar da, ulttyq kelbetin ózgertip alǵandar da kezdesedi. Biraq  Janardyń ushqan altyn uıa­syn kórgen soń óz ultyn syılaıtyn, ulttyq qun­dylyqtaryn qasterleıtin, sanaly urpaq tár­bıe­leıtin qandastarymyz barshylyq ekenin ańǵardym.

Saǵat aǵa men Tursyn apa shańyraǵynyń tirshiligi maǵan qatty áser etti. Qazaqtar qashan da eliktegish halyq emes pe?! Sol sekildi qalyń elde júrgen qandastarymyzdyń ishinde qytaılarǵa elikteıtinderi de ushyrasady. Tipti, eliktep júrip, solarǵa sińip ketkender de bar. Al bul ot­basyndaǵy árbir jan ózderiniń qazaq ekendigin qashan da maqtan tutady.

Ulttyq ımýnıtet únemi jadyny jańǵyrtyp turady. Saǵat pen Tursyn – aǵa býynnyń ókilderi, olar óziniń qazaqylyǵyn saqtap qalǵan. Al Janar – sheteldikter ortasynda kóp júrgen óner tarlany. Onyń ómiriniń jartysynan kóbi ózge ulttar arasynda ótti. Biraq ol qazaq ekenin bir sátke de umytqan joq. Aıdos ta solaı. Qytaısha jazsa da tek qazaqtar týraly qalam terbeıdi. Onyń shyǵarmalary arqyly qazaqty qalyń jurt tanydy. Bul – shynynda da áleýeti mol áýlet. Osyndaı shańyraqqa qarap, shúkirshilik etesiń. Ózge elde júrip, óz halqynyń múddesin oılap, ultynyń abyroıyn asqaqtatqan, ónegeli otbasyn quryp, ónerli urpaq tárbıelegen qos qarıaǵa amandyq tilep attandyq.

Búkil Shyńjańǵa shuǵylasyn shashyp turǵan shattyqqa toly shańyraqty qımaı ketip baramyz…

Dáýren BAÝYRJANULY,

«Egemen Qazaqstan».

Beıjiń – Úrimshi – Beıjiń.

Sýretterde: S.Jaıpaquly; T.Jolym­betqyzy; A.Amantaıulynyń qytaı tilindegi romany; áýlet.

"Egemen Qazaqstan"