Muraǵat derekteri men basylymdarǵa nazar aýdara kelsek, 1921 jyly Qazaqstannyń bes gýbernıasy men bir ýezi, atap aıtsaq, Orynbor, Aqtóbe, Oral, Bókeı, Qostanaı gýbernıalary men Adaı ýezi asharshylyqqa ushyrady [1]. 2 653 300 adam turatyn Qazaqstannyń batys bóligimen jáne onymen shekaralasatyn Qostanaı gýbernıalarynyń asharshylyqqa dýshar bolýynyń obektıvti jáne sýbektıvti sebepteri bar edi. Olardyń árqaısynyń ara jigin taratpaı jalpy aıtsaq, 1921 jylǵy ashtyqtyń negizi áride, tereńde jatty. 1916 jyly qazaq jastaryn tyl jumystaryna alý, shaqyrylǵandardyń bas saýǵalap qashýy, halyq narazylyǵynyń órship, Torǵaı tóńiregin qamtyǵan ult-azattyq kúresi, aq pen qyzyl kezekpe kezek bılikke kelgen alasapyran azamat soǵysy, er azamattyń at ústinde bolýy qalyptasqan sharýashylyq júıesin toqyraýǵa ushyratty. Onyń ústine 1920 jylǵy jut pen 1921 jylǵy qurǵaqshylyq aýyl sharýashylyǵyn turalatyp, halyqqty kúızeliske dýshar etti.

Bul azamattyq soǵysynyń endi ǵana aıaqtalǵan, bólshevıkter el ishindegi saıası- ekonomıkalyq, áleýmettik shıelenisti óz paıdasyna áli tolyq sheshe almaǵan ólara kezeń edi. Kronshtat búligi, sharýalar narazylyǵy, bólshevıkter bıligin áli de moıyndaı qoımaý – sol kezeńniń jalpy ahýalynyń sıpatyn kórsetetin.  Osy kezeńde tek qana Qazaqstanda ǵana emes, Reseıdiń birqatar jerinde de Astrahan, Sarısyn, Saratov, Samara, Sımbırsk, Ýfa gýbernıalary asharshylyq qursaýyna túsken bolatyn.

Árıne, Qazaqstandaǵy aýyr jaǵdaıdy ortalyqtaǵy bólshevıktik bılik bildi. Solaı bolǵanymen, asharshylyqqa ushyraǵan Reseı gýbernıalarǵa kómek kórsetýdi talap etti. Óz elindegi asharshylyqtyń dendep, etek alyp bara jatqanyn kórip, bilip otyrǵan qazaq eliniń bıligi aldarynda turǵan eki máseleni de sheshý jolyn ustandy. Reseıge ishinara kómek jasaǵanymen, el ishindegi jaǵdaıdy retteýdi birinshi kezekke qoıdy. Sondyqtan da bolar, Qazaq Ortalyq Atqarý Komıteti atynan Á.Jankeldın men Kıselev Qazaqstandaǵy asharshylyq jaıyn aıta kelip, jaǵdaıdy retteý ári bir jaǵynan jeńildetý maqsatynda Qazaqstan terıtorıasyndaǵy basqa ult ókilderin, mysaly, ýkraındardy óz respýblıkalaryna qonys aýdarýǵa ruhsat berýin surady. Ashyq aıtylmasa da, bir sebepteri nemese ortalyqtyń alystan oılaǵan maqsattary boldy ma bul usynysqa kelisim bermedi. Sonymen qatar, aldyn ala josparlanǵan Qazaqstanǵa Reseıden qonys aýdarýǵa tıisti 2 mln adamdy ornalastyrý máselesi de ózgerissiz qaldy [2].

Qazaqstanǵa Reseıden 2 mln adamdy qonystandyrý qajet degen másele kún tártibinde turǵanymen, osy ýaqytta Qazaqstanda atalǵan bes gýbernıa men bir ýeze asharshylyqqa ushyraǵandar sany da málimet boıynsha 2 mln adam edi. 1922 jyldyń qańtaryndaǵy málimet boıynsha Orynbor gýbernıasynda – 437 776, Qostanaı gýbernıasynda – 252 816, Aqtóbe gýbernıasynda – 359 326, Oral gýbernıasynda – 277 835, Bókeı gýbernıasynda – 100 myń, Adaı ýezinde – 75 myń asharshylyqqa ushyrady [1]. Bul málimettiń ózin ortalyqtyń qyryna ushyrap qalmaý úshin qazaq bıligi azaıtyp bergen de bolýy múmkin. Sebebi, osy jyldary el isine belsene aralasyp, eldiń aýyr halin óz kózimen kórgen M.Áýezov «...ashtyqtan qutqarý úshin dál qazir shuǵyl shara qoldanylmasa, onda qazaq respýblıkasy qazaqsyz qalady» degendi beker aıtpaǵan bolýy kerek [3, 79 b]. Bul bıliktiń dármensizdigi men ashtan qyrylyp jatqan qazaqty kórgen adamnyń jan aıqaıy, yshqynýy edi. Qazaqstanda osynshama 2 mln adam asharshylyqqa dýshar bolǵanda, olardy asharshylyq tuzaǵynan alyp shyǵý úshin qajetti azyq-túlik qoryn qalyptastyrý, olarǵa kómek berý orynyna taǵyda osyndaı 2 mln adam adamdy Reseıden Qazaqstanǵa qonys aýdarý eshbir logıkaǵa kelmeıtin edi.

Biraq, Qazaqstanda asharshylyq tuzaǵyna túskender joǵaryda atalǵandar ǵana emes basqa da jaǵdaıy durys degen gýbernıalar jaıy da ońyp turmady. Tek qana, Aqmolada ashtyqqa ushyraǵandar sanyn 100 670 adam dep kórsetildi. Aqmolanyń ózinde jaǵdaı osylaı bolǵandyǵyna qaramastan, olarǵa Moskvadan berilgen jospardan tys taǵy da 300 myń tonna astyqty Reseıge jiberý mindetteldi [4, 288 b]. Lenınnen jumysshylar men sharýalarǵa kómektesý kerek degen jedelhat kelgen soń Aral balyqshylary da 1921 jyldyń 25 jeltoqsanynda Reseıge 14 vagon balyq tıep jóneletti [5, 170 p]. Ashtyqqa ushyraǵan Qazaqstanǵa ortalyqtan kómek kelgeni bylaı tursyn, qaıta azyq-túlik jiberý talap etildi.

Aqıqatyn aıtsaq, osy kezde ultjandy qazaq zıalylary, onyń ishinde S.Sadýaqasov pen M.Áýezov asharshylylyq jaıyn aıtyp dabyl qaqty. «...dál osy, 1921 jyldyń kúzi men 1922 jyldyń kóktem aılaryna deıingi aralyqta últtyń múdeıtin qorǵaıtyn asa kókeıtesti sharalardyń birde-bireýi Smaǵul men Muhtardyń qatysýynsyz ótken joq. Bul qarsańda qazaqtyń «qarataıaqtary» (zıalylardy qyr qazaqtary osylaı ataǵan) buryn-sońdy bolyp kórmegen dárejede uıymshyldyq tanytyp, ishinara saıa izdegen saıaqtary bolmasa, qalǵandarynyń barlyǵy da ulttyq múddeniń aınalasyna toptasty [3, 75 b].

Qazaqstannyń soltústik batys aımaǵyn qamtyǵan ashtyq qazaq ultynyń keleshegine, ult bolyp qalýyna qaýip tóndirdi. Ashtyq qaýipi kúnnen kúnge ulǵaıyp, jan saqtaý úshin qolyna túskenniń bárin jep, tipti adam etin adam jep jatqandyǵy jónindegi sýyq habarlar jetip jatqandyǵyna qaramastan Orynbordaǵy qazaq bıligi orynynan qozǵalyp batyl sharalarǵa bara qoımady. Onyń, eki túrli sebebi bar edi. Birinshiden, Qazaq Ólkelik Revolúsıalyq komıtetiniń músheleri negizinen qazaq emes ult ókilderinen quraldy da, qazaq dalasyndaǵy aýyr halge sonshalyqty mazasyzdana qoımady. Olar kerisinshe, Reseıdiń asharshylyqqa ushyraǵan aýdandarynan Qazaqstannan azyq-túlik kómegin uıymdastyrýǵa belsene kiristi. Qazaq otbasylarynyń tirshilik etip otyrǵan aldyndaǵy azyn aýlaq malyn,  astyǵyn jınap aldy. Ekinshiden, qazaq zıalylary arasynda da taptyq ustanymdaryna baılanysty jik týyp, bıliktegi tapshyldar el ishindegi asharshylyqty, aýyr haldy baıandap shara qoldanýdy talap etken zıalylardy, alashordashylardyń keńes úkimetine qarsy áreketi dep qabyldady. Sonymen qatar, ultjandy qazaq zıalylarynyń ulttyq máselelerdi kóterýi bıliktegi basqa ult ókilderine de unaı qoımady. Olardyń arasynda kelise almaýshylyq jıi boldy. Sondyqtan, bılik qazaq elindegi asharshylyqqa bastapqy kezeńde belsene kirispedi.

Ony osy jyldardaǵy Qazaq Ólkelik revolúsıalyq Komıtetiniń jumys josparynan da kórýge bolady. Nazar aýdarsaq:

1. VKP(b) nyń Hİİ sezine daıyndyq. 2. Reseıde ashtyqqa ushyraǵan aýdandarǵa azyq-túlik jóneltý úshin jergilikti ulttyń qolyndaǵylaryn jınap alý; 3. Buǵan qarsy halyqtyń narazylyǵyn uıymdastyryp ... otyrǵan «qazaq ultshyldaryna qarsy kúresý [3, 75 b]. Sol kezeńdegi Qazaqstandaǵy bólshevıktik bıliktiń ustaǵan baǵyty osyndaı boldy. Halyqtyń aldyndaǵy maly men qolyndaǵy sońǵy ózek jalǵap otyrǵanyn ásireqyzyl belsendiler qorqytyp-úrkitip jınap aldy. Ortalyqqa jaqsy kóriný úshin jergilikti halyqtyyń ózi asharshylyqqa dýshar bolyp otyrǵanda, jınalǵandardy Reseıge jóneltti. Al, bul jaǵdaıdy kórip bilip otyryp, mundaı iske narazylyq bildirgen qazaq zıalylaryn tapshyldar «ultshyldar», «proletarlyq ınternasıonalızmge qarsylar» retinde kinálady. Sonymen qatar, S.Meńdeshev bastaǵan bólshevıkter Moskvaǵa tómendegideı mátinde jedel hat joldaǵan. «Asharshylyq týraly qaýesetti taratyp júrgen ultshyldar. Olar qarapaıym sharýanyń muń muqtajyn joqtaǵansyp, eńbekshelerdiń nazaryn ózderine aýdarý úshin qasaqana baıbalam salýda» - degen. Profesor T.Jurtpaıdyń pikirinshe, «Shyndyǵynda, týra sol kezde S.Meńdeshevtiń týǵan aýylynda tútini tik shyǵatyn birde-bir úı qalmaǵan edi» [3, 76 b]. Eger, 1921 jyldyń naýryzyndaǵy málimetke sensek, S.Meńdeshevtiń eli Oral gýbernıasynda turatyn 470 028 adamnyń 446 536-sy, ıaǵnı 99% ashtyqqa ushyrady. Basqa gýbernıalarda jaǵdaı sál táýirirek degenmen olar da jaǵdaı ońyp turmady.

Asharshylyq meńdegen sol jyldary bıliktegi bólshevıkter ashtan qyrylyp jatqan qazaqtar taǵdyry jóninde másele kótergen ultjandy qazaq zıalylarynyń is-áreketin  keńestik qurylysqa qarsy ultshyldardyń ádeıi jasap otyrǵany  dep aıyptady. El ishindegi ashtyqty der kezinde tizgindeı almaǵan bılik ýaqyt ótkizip kesh qımyldady. Onyń ózinde ózderi ultshyldar dep aıyptap otyrǵandardyń talap etýimen. 1921 jyldyń 10 jeltoqsanynda qazaq qyzmetkerleri qatysqan keńeste kún tártibinde, birinshi, qyrdaǵy aýdandardyń ashtyqqa ushyraǵan turǵyndaryna naqty kómek kórsetýdi uıymdastyrý, ekinshi, qazaq qyzmetkerlerin osy jumysqa tartý jáne olardy tıimdi paıdalaný qaraldy. Birinshi másele boıynsha, M.Áýezovtyń baıandamasy tyńdaldy. M.Áýezov el ishindegi aýyr jaıdy baıandap «...Kóptegen aýdandardaǵy qazaqtar kópten beri tek qana kórtyshqanmen, tyshqanmen, sýyrmen, taǵy da sol sıaqty usaq jándiktermen ózegin jalǵaýda, sonyń kesirinen ár túrli juqpaly aýrýlar men indetter estip bilmegen deńgeıde taralyp barady» dep málimdedi.

Osy keńesten keıin ǵana, qaqaǵan qysta ashtyqqa ushyraǵan aýdandarǵa kómek kórsetýge qadam jasaldy. Biraq, qaharyna mingen qysta el jaǵdaıy odan saıyn aýyrlap ketken edi. Osy keńeste shalǵaı jatqan Torǵaıǵa Qostanaı arqyly jiberiletin kómek barmaı qalady, azyq-túlik Qostanaıdyń óz basynda qalyp jergilikti halyqqa jetpeıdi degen bolý kerek  qabyldanǵan qaýlyda «Torǵaıǵa jiberiletin azyq-túlik járdemi Qostanaıdan bólek jiberilýin ortalyq arqyly sheshýge qol jetkizsin» delendi[6, s.197 ].

Qostanaıǵa arnaıy barǵan S.Sadýaqasovtyń jazýynsha, Qostanaıda ashtarǵa arnalǵan asqanalar men balalar úıi ashylǵanymen, ol qalyń qazaq ishinde ashylmaǵan. Qostanaıdyń óz basynda ashylǵan asqanalarda tamaqtandyryp jatqan ashtar ishinde qazaqtar joq. Al, asqanaǵa qajetti et úshin maldy ash qazaqtardyń ózinen alyp otyrǵan. Qazaqtarǵa járdem bermek túgili olardyń qolyndaǵylaryn jınap alǵan. «Qostanaıdyń orystarynan qazaqtyń hali jaman. Qazaq ishinde ashtyq jazǵa qaraı kóbeıdi. Jer qaraıyp ketken soń qaıta qar jaýap, maldyń jartysyna jýyǵyn qyryp ketti. El ishinde ólip jatyr. ...Qostanaı mekemeleriniń ashtarǵa járdem berýi de basqasha. Ózderiniń Qostanaıynsha!.. ...Bul aıtqandar – ertegi emes, shyp-shyn oqıǵa. Qostanaıda bolyp otyrǵan oqıǵa» - dep ashyna jazdy [7, 280-281 bb]. Sondyqtan da bolar, Torǵaıǵa jiberiletin azyq-túlik járdemi Qostanaıdan bólek jiberilsin degen qaýlynyń qabyldanǵany.

Alǵashynda ashtyqqa ushyraǵan Qostanaı gýbernıasyna kómek kórsetý, azyq-túlik qoryn qalyptastyrý, ony jetkizý Aqmola gýbernıasyna júkteldi. Biraq, bul keıin eki túrli sebeppen ózgeriske tústi. Birinshiden, 1922 jyldyń basynda ashtyq qursaýyna túsken Chelábınsk, Qostanaı, Samara gýbernıalarynan ashtar legi shamamen 470 myń adam jan saqtaý úshin Aqmola gýbernıasyna aǵylyp  keldi. Bul árıne, qoldaǵy bar azyq-túlik qorynyń bir bóligin kómek kórsetý úshin jumsaýǵa múmkindik bermedi. Syrttan kelýshiler jańa problemalar týdyrdy. Ekinshiden, gýbernıa quramyndaǵy Petropavl, Kókshetaý, Atbasar ýezeri de osy kezeńde ashtyqqa ushyrady da, gýbernıa ákimshiligi ortalyqtan atalǵan ýezerdi asharshylyqqa ushyraǵandar retinde sanap, jınalǵan azyq-túlik qoryn ishki qajettilikke jumsaýǵa ruhsat surady.

Osydan keıin Qostanaı gýbernıasyna kómek kórsetý ashtyqqa ushyramaǵan dep sanalǵan Semeı gýbernıasyna mindetteldi. Qostanaı gýbernıasy ashtaryna kómek kórsetý basty máseleniń birine aınaldy. Sebebi, gýbernıa halqynyń 90%-y ashtyqqa ushyraǵan edi. Qostanaı gýbernıasy ishinde shalǵaıda jatqan Torǵaı ýeziniń jaǵdaıy óte aýyr boldy. 1921 jyldyń jazyndaǵy qurǵaqshylyq, shóptiń shyqpaýymen jetispeýshiliginen jáne qatal qystan ýeziń 13 bolysynda da mal qyryldy. Maldyń qyrylýy, jergilikti halyqty tirshilik kózinen aıyryp asharshylyqqa ushyratty. 13 bolys ishindegi neǵurlym qýatty sanalǵan Torǵaı, Shubalań, Maıqaraý, Saryqopa, Kórtoǵaı jáne Qaraqoǵa bolystarynda da mal basy kúrt kemidi. Eldi ashtyq jaılady. Halyq óz ata mekenderin tastap Aqtóbe, Qostanaı, Jezqazǵan jaqqa bosty. Aqtóbege jetkenderi odan ári basqa aımaqqa ketti. Sebebi, Aqtóbe gýbernıasynyń de hali ońyp turmaǵan edi. Ol jaqtaǵy halyq ta bosqynshylyqqa ushyrap jaǵdaıy jaqsy Túrkstan gýbernıasyna qaraı aǵyldy.

Sonymen qatar, shalǵaıda ornalasýy, kólik qatynasynyń qıyn bolýy, kómektiń der kezinde jetpeýinen Torǵaı ýezi halqynyń jaǵdaıy nasharlady. Syrttan keletin azyq-túliktiń jetýi de qıyn boldy [8]. Sondyqtan, qıyn jaǵdaıda qalǵan Torǵaı ýeziniń atqarý komıtetine respýblıkalyq organdarmen tikeleı  baılanys jasaýǵa ruhsat berildi [9].

Osy jyldary el qyzmetine belsene aralasqan M.Áýezov «Eńbekshi qazaq» gazetine asharlyqqa baılanysty kólemdi maqala jarıalap, eldi ashyqqandarǵa jylý jınaýǵa, kómek kórsetýge shaqyrdy [10; 3,84 b]. Eldiń aýyr haline qazaq zıalylary kóz jumyp qaraı almady. M.Dýlatov ta «Aqjol» gazetine birneshe maqala jarıalap, shyndyqty jazyp, qazaq bıligi qozǵalsyn, qımyldasyn degen nıette boldy. «Torǵaı úıezinde mal qyrylyp jatyr. Jazǵy salym asharshylyq kútip otyrmyz. Alystan azyq tasıtyn kólik qalǵan joq. Qarqaraly úıezinde sharýa kúızeldi. Mal ólip jatyr. Jurt jaıaý, ash, jalańash... Temir úıezinde jut. Aýrý qalyń, kúnde janaza... Bókeı ordasynyń qazaqtary tomyrshyq degen shóptiń dánin qaǵyp jep jatyr... Yrǵyz úıeziniń qazaqtary sarshunaq tyshqandy jep jatyr. Kúzdigúni ólgen maldardyń óleksesin qar astynan qazyp alyp jep jatyr. Ólekse ári as bolmaı, bısharalar qyrylyp jatyr, - dep jazdy [11,53 b].

El ishin jaılaǵan ashtyq týraly aıtylyp, gazette jarıalanǵandarǵa «bul ultshyldardyń bosqa daýryǵýy, keńes úkimetine qarsy is-áreketi, sondyqtan ultshyldarǵa qarsy kúresti kúsheıtý kerek» dep áreketsiz otyrǵan bılikke M.Dýlatov janushyra ashyq túrde «Ashtyq qyrǵynynan qaıtsek qutylamyz? degen maqalasyn Qazaqstan úkimetiniń nazaryna  dep ataýmen jazdy. «Eldi el qylý, qyrǵynnan qutqarý úshin azamat tegis atqa miný kerek. Biraq, azamat ókimetten ruhsatsyz atqa mine almaıdy. Sondyqtan qazaq ókimeti qazaqty el qylamyn dese, zakon jolymen bekitip, ashtar úshin kúıli elderden jylý jınaýǵa ruhsat etsin. Elge senimdi, bilimdi, taza azamattardy bastyq qylyp, 20-30 komısıa shyǵarsyn. Bularǵa kerekti kúsh-kómegin bersin. Komısıalar úıezdi, oblysty, aýdanǵa bólip aralasyn, jınalǵan maldaryn jaz boıy asharshylyq bolyp jatqan jerlerge aıdasyn. Ash bosqyndardy aman elderge kóshirip ornalastyrsyn» - deı kelip, «...jalǵyz ókimet tarapynan kórsetilgen járdemge ǵana súıenip otyrsaq, eldi qyryp alamyz. Ókimet járdemin kórsete bersin, ol óz aldyna, ózimiz jurttyń qamyn oılaýymyz kerek» dep el zıalylaryn el ishine barýǵa, kómek kórsetýge shaqyrdy.

Qazaq ókimeti el ishindegi jaǵdaıdyń odan ári ýshyǵyp bara jatqanyn bildi. Endi sheginerge jer qalmaǵanyn túsindi me, álde ashtyqty joıý isine qalyń qazaqty jumyldyra bastaǵan «alashordashylar» yqpalynyń ósip bara jatqanynan, onyń syrtynda el ishindegi ahýaldyń aýyrlap, ashtyqtyń jaılaǵanyna kózi jetken soń ba ult zıalylaryna ruhsat berdi. Onyń syrtynda asharshylyqtan bosqan eldiń tasqyny qazaq shekarasynan tysqary ketken edi. Ortalyq Atqarý Komıteti ashtarǵa kómek kórsetýdi uıymdastyrý úshin óz ókilderin gýbernıalarǵa, 1921 jyly sáýirde Aqmolaǵa Qıaqov, Semeıge Toǵjanov, Qostanaı-Torǵaıǵa S.Sádýaqasov jiberildi.  [12,24-26 pp]. QOAK ókili retinde osy jyldary el isine belsene aralasyp júrgen M.Áýezov te Semeı gýbernıasyna bardy.

S.Sádýaqasovtyń ta «Qostanaı-Torǵaı» maqalasy osy sapar nátıjesinde jazylyp, 1922 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynyń 7-8 sanynda jarıalandy. Osy maqalasynda S.Sádýaqasov «Júsipbek Aımaýytov sońǵy bir maqalasynda Orynbor azamattaryna «ashtardyń janyna baryńdar» dep jazdy degen edi. Ulttyq múdeni qashanda joǵary ustaǵan J.Aımaýytov basqa da ult janashyrlarymen birlesip asharshylyqa ushyraǵan elge kómek kórsetý maqsatynda ózi tikeleı aralasyp, basqalarǵa úlgi bola otyryp jylý jınady.

Ashtyq Torǵaı elin esińgiretken tusta M.Dýlatov el aralap saýyn aıtyp, ashtyqqa ushyraǵandarǵa qol ushyn berýlerin surap Semeı gýbernıasynyń úsh ýezin aralap shyqty. M.Áýezov Ertis boıyn aralap elden mal jınady. Á.Bókeıhanov ózi bas saýǵalap júrse de 1921 jyly tobyqtynyń Shaǵan, Buǵyly, Shyńǵys, Muqyr, Qyzyladyr jáne naımannyń syban bolystarynan saýynǵa mal jıyp, Torǵaıǵa mal aıdap bara jatqan Júsipbek Aımaýytovqa tabystaıdy [3,90-91; 98-99;137 bb.]. Janushyra qımyldaǵan A.Baıtursynov ta qysyl taıań jaǵdaıdy baıandap, ashtyqtan halyqty aman alyp qalý úshin kómek qoldaryn sozýdy surap úndeý jazdy.

Jylý malyn jınaýshy ult zıalylarynyń el ishindegi bedeliniń, yqpalynyń joǵarylyǵy, olarǵa degen halyqtyń senimi bolar 1922 jyldyń jazynda 7 myń bas mal jınaldy.

Jınalǵan maldy shalǵaıda jatqan Torǵaı eline aparyp, ashyqqan elge taratý josparlandy. Onyń sebebi de bar edi. Birinshiden, ortalyqtan, sonymen birge gýbernıa ortalyǵy Qostanaıdyń ózinen, ári temirjoldan alys Torǵaı ýezi halqynyń jaǵdaıy óte nashar boldy. Olarǵa jol qashyqtyǵynan kómek jetýi qıyn edi. Ekinshiden, jaǵdaıy ejeptáýir Qostanaıdyń shovınısik pıǵyldaǵy orys sharýalary ashyqqan Torǵaı qazaqtaryna astyq jiberýge qarsy boldy [13,110 p]. Al, óz jaǵdaıy aýyr ashtyyq jaılaǵan kórshiles Aqtóbeden kómek kelýi múmkin emes edi. Úshinshiden, Semeıde jylý jınaý jumysyna torǵaılyq zıalylar, onyń ishinde M.Dýlatov belsene aralasty. Sol jyldary ot aýyzdy, oraq tildi, batyl M.Dýlatov ta ózi eliniń qıyn jaǵdaıy jetkize aıta bilgen bolar. Sonymen qatar, Semeı eline jete tanys A.Baıtursynov, M.Dýlatov, A.Birimjanov, Ǵ.Birimjanov, N.Quljanov, N.Quljanova, S.Kádirbaev, A.Iýsýpov jáne t.b. ult zıalylary shyqqan Torǵaı eliniń aýyr hali qazaq oqyǵandaryn, jalpy biletinderdi beı-jaı qaldyrmaǵan bolýy kerek. Jınalǵan jylý malynyń Torǵaı ýezine jiberilýine osy atalǵandar sebep boldy ma deımiz.

Semeı gýbernıasynyń komısıasy on eki bolystan jınalǵan maldy Torǵaı ýezine jetkizýdi, mal aıdaýdy uıymdastyrýdy, jalpy basshylyqty J.Aımaýytovqa júktedi. Jolǵa shyǵý úshin qajetti kerek jaraqty daıyndaý, izdep tabý isne birshama ýaqyt ketedi. Osy aralyqta mal aıdaıtyn malshylardy jaldady, malshylar úshin qos, dári-dármek daıyndady. Jınalǵan mal Qarqaralyda bolǵandyqtan 1922 jyldyń 19 tamyzynda shyǵyp, 1 qyrkúıekte Aqmolaǵa jetti.

Ashtyq bastalǵan sol jyldary adam boıyndaǵy jaqsy sapaly qasıetterimen qatar, jaman qasıetteri de baıqalyp kózge tústi. El-jurttyń biri, jaqsysy ashtyq qyspaǵyna túsken halyqqa qolyndaǵysyn bólip berip janashyrlyq, baýyrmaldyq tanytsa, sonymen qatar, ekinshi bireýleri, jamany aıtqaly otyrǵanymyz mal aıdaǵandar arasynda maldy aıyrbastaý, joǵaltyp jiberý, urlaý sekildi qasıeterimen kórindi. Aıdalǵan mal qyrkúıek aıynyń ortasynda Torǵaı ýezine jetti. Jol boıy 172 bas sıyr – óldi, 46 bas sıyr – tamaqqa jumsaldy, 9 bas – eńbek aqyǵa berildi, 22 bas mal – aıyrbastaldy, 14 bas – kıimge, basqa da kerek jaraqqa jumsaldy,  2 bas mal joǵaldy. Jylqydan da shyǵyn shyqty. 94 bas jylqy – óldi, 21 bas – tamaqqa jumsaldy, 145 bas – aqyǵa berilip, 47 bas – aıyrbastalyp, 2 bas – Qarqaralyda qaldyryldy. Eki túıe óldi. Aıdalǵan maldan 2082 bas sıyr, 1982 bas jylqy, 185 qoı, barlyǵy 4249 bas mal Torǵaı jerine jetti [14,62 p].

Aıdap ákelingen maldy Torǵaıǵa jetpeı 200 shaqyrym jerle Jaldama ózeni boıyna  qaldyryp, J.Aımaýytov Torǵaıǵa baryp mal úlestirýge baılanysty halyqpen ákimshiliktiń qatysýymen jınalys jasady. Maldy halyqqa taratý úshin arnaıy ýezik komısıa qurylyp, ár bolystan ókilder kirdi. Sonymen qatar, komısıa quramyna ýezik ashtar komısıasynyń tóraǵasy Quljanov pen el ishinde yqpaldy adamdardyń biri B.Bolǵambaev kirdi.

Osylaı ákelingen mal Torǵaı eline taratylyp ashtyqtan qınalǵan jandarǵa kómek kórsetildi. Bul arada J.Aımaýytovtyń el tanyǵan tulǵa, adal azamat retinde qyzmet etti. Ashtyq eseńgiretken elge bir adamdaı kómek kórsetti. El aralap mal jınaýǵa qatysty, aıdap ákelýge, jáne ashyqqan halyqqa taratýǵa basshylyq jasady. Biraq, bul J.Aımaýytov shyrǵalańynyń basy, qozǵalys núktesi edi.

Aqıqatyn aıtsaq, alash zıalylary osy qıyn ýaqytta taǵy da ultjandylyqtaryn kórsetti, qazaq taǵdyry jolynda bastaryn báıgege tikti. Burynǵy alashordashylardyń el ishinde abyroı bedeliniń ósýi, halyq sózin sóıleýi bólshevıktik bılikke unaı qoımady. Olardyń qazaq úshin jasaǵandaryn keńestik bılikti muqatý, keńestik saıasatqa ashyq qarsylyq, qastandyq dep qabyldady. Ári osy kezeń qazaq zıalylarynyń arasyndaǵy jiktelýdiń ashylý kezeńi edi. Sebebi, alashordashylar kezinde alasapyran ýaqytta ult múddesi úshin ýaqytsha úkimetpen de, aqtar men de jaqyndasqany belgili. Al, endi olardyń keńes bıligi jaǵyna shyǵyp qyzmet etip qatar júrgenin keshegi qarsylasy tapshyl, bólshevıktik ustanymdaǵylar qabyldaı almady. Ashtyq jyldary da batyl qımyldap, el ishine baryp, el muńyn aıtyp ashyqqandarǵa járdemdesip qyzmet jasaýy keńestik bılikti elemeý, ony tómendetý bolyp sanaldy.

Ashshy da bolsa aıtyp ótetin jaı jáne bir tańqalarlyǵy partıa men memleket basynda otyrǵan Álibı Jankeldın, Seıtqalı Meńdeshevter óz elderi ashtyqqa ushyrap jatqanda únsiz otyrdy, qozǵala qoımady. El aralap, óz erikterimen ashtyqqa dýshar bolǵan elge kómek kórsetýin surap, jylý jınap júrgen M.Dýlatov pen Á.Bókeıhanov ashtyqty paıdalanyp, halyq ishine baryp, keńes úkimetine qarsy astyrtyn áreket jasaýda dep aıyptalyp túrmege túskende de «olar el úshin júr-aý» dep qol ushtaryn bermedi. M.Dýlatovty Semeıde tutqyndap, olan soń OGPÝ ókiliniń buıryǵymen Orynborǵa jiberdi. Biraq, ashshy men tushshyny kórgen M.Dýlatov ózin ustaı bildi. Sodan da bolar, tergeý, jaýap alýdan soń isinen qylmysty áreket tappady ma bosatty.

Osy ýaqytta partıalyq tazalaý saıasaty júrdi de «partıany álsiretip, onyń birligin buzyp kelgen jikshil toptardyń bárin dereý taratý talap etildi. Barlyq partıa uıymdaryna qandaı da bolsyn jikshil áreketterge jol berilmeýin qatań qadaǵalaý júkteldi. Sonymen qatar, «kontrevolúsıalyq kúshter men antıpartıalyq ýklondarǵa qarsy kúresý mindeti» qoıyldy. Bul kontrevolúsıashyl, býrjýazıalyq ýklon degen qońyraýy bar keshegi alashordashylardy kez kelgen jaǵdaıda aıyptaýǵa múmkindik berdi [15,213 b].

Osy jyldary memlekettik qyzmetke senimsiz elementterdi, solardyń ishinde burynǵy alashordashylardy, olarmen baılanysy barlardy jibermedi jáne olardy qaıta tekserýden ótkizdi. Bul Alashorda quramynda bolǵan jáne olarmen baılanysy bar degen zıalylardy ashyq qýdalamasa da, memlekettik qyzmetten shettetýge múmkindik berdi. Tekserýge tústi, bury