Qoǵam men adam bir-birimen tyǵyz baılanysty. Qoǵam joq jerde adamnyń ómir súrýi múmkin emes. Qoǵamdaǵy asqynyp bara jatyrǵan derttiń biri – para alý. Para berý de kóbeımese azaımaı otyrǵandyǵyn joqqa shyǵara almaımyz. Biz qazir balalarǵa mektep jasynan bastap para berýdi úıretip jatqan sekildimiz. Balalardyń bári aqshaǵa senip ketken, UBT-dan aqshamen ótemin ǵoı dep oılaıdy kóbisi. Muǵalimderimizde para alýǵa daǵdylanyp alǵan. Árıne bári emes, degenmen ondaılar bar. Olarǵa memleket istegen qyzmetterine saı aı saıyn jalaqysyn tólep otyr emes pe?! Aqshany ár adam mańdaı terimen eńbektenip tabý kerek. Álde osyny maqtaýly mamandyq ıeleri sanalatyn muǵalimderimiz bilmeıdi me?! Qarap tursańyz solardyń bári aqyl toqtatqan jandar. İstegen isteri durys adamnyń isteıtini emes. Qarap turyp kúıinip ketesiz. Jeńil jolmen kelgen las aqsha abyroı ákelmeıdi. Para alý sonyń ishinde oqýshylar men stýdentterden aqsha alý baryp turǵan eń soraqy is. Jol aqylary ózderine jetpeı, úıden jibergen aqshamen ázer kúneltip júrgen ash stýdentterdi tonaǵanda ne paıda tappaq? Para alý – mádenıetti túrde tonaý. Óz basym osyndaı anyqtama berer edim. Keıbir ýnıversıtetterde synaq kitapshasynyń arasyna aqsha qystyrmasa jaqsy baǵa qoımaıtyn oqytýshylar bar eken. Olardyń ózderiniń stavkileri bolady eken. Mysaly bes degen baǵa alý úshin suraqtarǵa jaýap berýmen qatar eki myń teńgeni ebin taýyp berýińiz kerek. Óıtpegen jaǵdaıda kórgen kúnińiz qarań. Kimniń tómen baǵa alǵysy keledi. Shákirtaqylary ne kıimine, ne tamaǵyna jetpeıtin baıǵus stýdentter kafeler men restorandarda ofısıant, ydys jýýshy, barmen bolyp jumys isteýge májbúr. Ólmeýdiń amaly. Ne degenmen tirlik isteý kerek. Bir aıǵa deıin olarǵa aqshany kim beredi? Aqsha degeniń aspannan jaýmaıdy ǵoı. Keıde stýdentter qaýymyn aıap ketesiń. Olardy beıresmı túrde – «mádenıetti qaıyrshylar» deıdi. Oryndy pikir. Bárine kóngish halyq. Ár stýdentten álgindeı aqsha alǵanda oqytýshylar baıymaı kimder baıysyn. Sanasyna bersin deýden ári asa almaıtynymyz taǵy bar. Qursynshy bul dertti joıý múmkin emes qoı  deımiz. Osy qazaqty «qursynshy» qurtady. Qashanǵy bárine kóz juma qaraı beremiz. Elimizde para alý men para berýge qarsy zań bar. Biraq kópshiligi ol zańǵa pysqyryp ta qarap jatyrǵan joq. «Barmaq basty, kóz qysty» áli de bolsa bar. Báriniń kózdegeni qoldan kelse qonyshtan basyp qalý. «Bal ustaǵan barmaǵyn jalaıdynyń» keri. Óz qyzmetterin asyra paıdalanyp aqshaǵa kenelýdi qalaıdy. Eń bastysy qaltalaryn qalyńdatsa bolǵany. Basqa adam ol aqshany qalaı taýyp jatyrǵandyǵyna bastaryn da aýyrtpaıdy. Joǵary jaqta mıllıondap, tipti mıllıardtap jep, shetel asyp jatyrǵandar bar. Onyń bárimemlekettiń aqshasy. Al memlekettiń aqshasy siz ben biz sekildi qarapaıym adamdardyń tólegen salyǵynan quralytynyn esten shyǵarmaıyq. Osynyń bárine memleketimiz sharasyz. Qoldan keler qaırań joq. Qazirgi tańda eden jýýshynyń da artynda myqty tiregi bar. Olar da osy jumysqa aqshanyń kúshimen kiredi eken. Bir mekemeniń kishi qyzmetkerin áńgimege tartqanda osyndaı áńgimeniń shetin shyǵardy. Ony aıtqan kisini ataýdy jón dep tappadyq. Bireý úshin bireýdi kústanalaýdyń bizge qajeti joq. «Aıtpasa sózdiń atasy óledi». Mundaı jaǵdaılar oryn ala beretin bolsa aldaǵy sanda shyndyqty ókirtip turyp jazatyn bolamyz. Biraq mundaı jaǵdaı oryn almaıtyn shyǵar dep oılaımyz. Kimniń baspasóz betine shyǵyp masqara bolǵysy keledi. Ýnıversıtettegi jaǵdaıdy aıttyq. Endi memlekettik mekemelerdegi jaǵdaıǵa toqtalsaq. Memlekettik mekemelerdiń biri – aýrýhana. Onda adamdar aýyrǵan jerin qaratýǵa, emine shıpa tabý úshin barady. Aýyra kórmeńiz. Aýyra qalsańyz dárigerge qaralyp shyǵýdyń ózi qıametqaıym. Bitpeıtin qujattarmen júrip ıt silikpeńiz shyǵady. Ári-beriden soń ózińiz sharshaısyz. Analız tapsyrý úshin kezek, qan qysymyńyzdy ólshetý úshin kezek, taǵy bir nárse úshin kezek. Áıteýir bitpeıtin kezekter. Dárigerge jetkenshe júıkeńiz juqaryp bitedi. Keı medbıkeler kezeksiz ótkizý úshin azdap aqsha alatyn kórinedi. Biraq paranyń az kóbi bolmaıdy. Qandaı mólsherde aqsha alsyn ol para bolyp esepteledi. Ýaqyttaryn sarp etkisi kelmeıtin jandar para berýge májbúr. Óıtkeni qazir eshkimniń artyq ýaqyty joq. Naryq zamany sizdiń jaıbasarlyǵyńyzdy kútpeıdi. Zaman kún saıyn ózgerip jatyr. Jumyr jerde ǵumyr keshken ár pende zamannyń aǵymynan qalmaı ómir súrýge tyrysady. Sol úshin talpynady. Tazalyqqa jaýap beretin sanapedstansıa qyzmetkerleri de para alýǵa úıir. Jumystarynda shıkilik bar ár mekeme olarǵa parany aıtqyzbaı beredi. «altyn kórse perishte joldan taıady» degendeı ońaı oljany kim jaman kórsin. Bir jyrtyǵymdy bolsyn jamap alarmyn degen jaman nıetpen usynǵan aqshany qaltalaryna súńgitip jiberedi. Para alatyn taǵy bir mamandyq ıeleriniń biri – maı qyzmetkerleri. Buny ekiniń biri biledi. Olar aqshany ala taıaqtyń artynda turyp, júrgizýshilerden anany bir, mynany bir syltaýlatyp alady. Maı degeniń qazir ekinshi qudaı. Toqtatqan mashınasynan birnárse alyp qalmasa ishkenderi as bolmaıdy. Júrgizýshiler de olardy jaman úıretip bolǵan. Toqtata qalsa aqsha qystyrýdy ádetke aınaldyrǵan. Olardyń qunyqqany sonshalyq parany ashyq túrde suraýǵa kóshken. Atam qazaq: «Dánikkennen qunyqqan jaman» demep pe edi? Bul sózdi olar esten shyǵarǵan. Bilse de úırenshikti tirligin jasaýǵa ádettenip ketken. Sózimiz qur shyqpaý úshin birneshe adamnyń pikirin bilip, suraq qoıǵan bolatynbyz. Eskerte ketetin jaıt suhbat alyp, pikir bildirgen adamdardyń aty-jónderin ózgertip berip otyrmyz. Bul jaǵdaı qaıtalana berse aty-jónderimen shyǵarýdan da taıynbaımyz. Para alǵan adamnyń da aty-jónin jarıalaıtyn bolamyz.

Erkinbek Aıbaruly, İ kýrs stýdenti:

-    Men M.Ótemisuly atyndaǵy BQMÝ-niń fılologıa fakúltetiniń stýdentimin. Suraǵyńyzǵa keler bolsam elimizde para alý jáne para berý faktileri bar. Buny jasyra almaımyz. Óz basym para berip kórgen emespin. Ýnıversıtetimizde para alý faktisi bolǵanyn estimeppin. Bolmaı-aq ta qoısyn. Eger menen para suraıtyn bolsa, tıisti oryndarǵa habarlasamyn.

  Gúlmıra Maratqyzy, İİ kýrs stýdenti:

-  Men aqyly oqý bóliminde bilim alyp jatyrmyn. Oqý ornymdy aıtpaı-aq qoıaıyn. Menen ekzamen ýaqytynda para suraǵandar boldy. Suraǵanda tike kelip suramaıdy árıne. Grýppanyń starostasyna osyndaı aqsha jınańdar dep aıtady. Jaqsy baǵa alý úshin amalsyzdan jınap beremiz. Jumysqa turarda dıplomdaǵy baǵaǵa da qaraıdy ǵoı. Sony bilip alǵan ustazdardyń bir bóligi para alatynyn jasyra almaımyn. Bul jaqsy is emes qoı ne degenmen.

 Berik Abılov, taksı júrgizýshisi:

-   Suraǵyń óte oryndy inim. Para alatyndar jetip artylady. Bul ult bolyp kúresetin is. Óz basym maı qyzmetkerine eki ret para berdim, jasyryp qaıteıin. Árıne kóp emes, biraq para bolyp esepteledi ǵoı. Mashınamnyń faryn jaqpaǵanym úshin, ekinshisi jyldamdyqty shamadan tys asyrǵanym úshin aqsha tóledim. Maı qyzmetkeriniń ózi jaǵdaıdy tym árige aparmaı-aq qoıaıyn. Osyndaı aqsha ber dedi. Qazir erejelerdi buzbaýǵa tyrysyp júrmin.

Jamıla Esimova, qala turǵyny:

-  Jumysqa turý úshin dárigerdiń ruqsaty kerek degesin qujattardy qunttaýǵa kiristim. Álgi qujattardy rásimdeý úshin pálenbaı dárigerge kirip, mór qoıdyrýym kerek. Onymen júrsem bıyl bitpeıtin túri bar. Aýrýhananyń bir qyzmetkerimen sóılesip kórip edim, azdaǵan aqsha berseń istep beremin degendi aıtty. Sóıtip ony rızalap, tıisti qujatqa ońaı qol jetkizdim. Bundaı qadamǵa men amalymnyń joqtyǵynan bardym. Tezirek jumysqa turýym kerek boldy. Qazirgi kezde ómir súrýdiń ózi qıyndap ketti ǵoı. Endi para bermeımin ǵoı dep oılaımyn.

Suhbattasyp, áńgimelesken adamdarymyz osylaı deıdi. Osyndaı jaıttardy óz qulaǵymmen estip, jaǵamdy ustadym.

Janaıdar BOLATBEKULY