Jalpy jer sharyn meken etken adam balasy bir nárseni uǵynýy kerek: ekonomıka men ekologıa – egiz. Birinsiz biriniń kúni joq. Biraq kez kelgen kókirek kózi bar pendeni alańdatatyn bir nárse bar. Ol ekonomıka damyǵan saıyn ekologıaǵa sheksiz zıanyń tıgizip keledi. Aýa lastandy, toǵaı, orman qyrqylyp jatyr. qoqys qaldyqtary ár jerde shashylýda. Budan shyǵatyn jol bar ma? Bar! Ótken ǵasyrdyń 70 jyldarynan bastap, ekonomıkany jańǵyrtý arqyly ony ekologıanyń paıdasyna sheshý týraly áńgime aıtylyp, másele qozǵala bastady. Ótken ǵasyrdyń 70 jyldarynyń basynda oryn alǵan qarjylyq daǵdarystan keıin energoresýrstardyń baǵasy kúrt kóterildi. Energıany paıdalaný kúrt artty. Onyń zalaly da kóbeıe bastady. Budan shyǵý úshin ne istelingeni durys? Eń aldymen energıany uqypty ári tıimdi tutyný kerek  jáne ony kez kelgen adam balasynyń sanasyna sińirýi qajet. Qorshaǵan ortaǵa zalaly tımegeni durys. Paıdalanýǵa berilgen qýat kózderin tıimdi paıdalaný eń basty másele retinde kún tártibine shyqty. Muny qarapaıym tilmen aıtar bolsaq, álem ekonomıkany «jasyldandyra» bastady. Munyń bir sebebi , ekologıalyq turaqtylyq tómendedi. Bir ǵana mysal, jalpy álem tabıǵı kapaıtaldy úsh nársemen ólsheıdi, atap aıtqanda haıýanattardyń ómir súrýi, sý resýrstary men teńizdegi aýa men qorshaǵan ortadaǵy ekojúıeniń turaqtylyǵy. Biraq moıyndaıtyn taǵy bir nárse bar: ekologıaǵa tıgizgen adam balasynyń zıany sońǵy kezderi eki ese ósti. Tipti 2030 jyldardyń ortasyna qaraı tabıǵı resýrstardyń azaıýy bastalady. Muny sarapshylar aıqyn aıtyp otyr. Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń aıaǵyna qaraı álemdik ekolog sarapshylar dabyl qaǵa bastady. Osydan keıin «turaqty damý» degen sóz tirkesi paıda boldy. Ol ne? Bul­ – bolashaq urpaqtyń  tutyný qabiletine búgingiler zıan keltirmeýi tıis. Sol úshin 1987 jyly BUU minberinen usynystar aıtylyp, «Bizdiń ortaq  – bolashaǵymyz» atty baıandama jasaldy, qarar qabyldandy. Ortaq jumysty úılestirý týraly pikir aıtyldy. «Turaqty damý»  tujyrymdamasyn basshalyqqa ala otyryp, úsh máseleni  úılestirý kún tártibine shyqty. Ol memlekettiń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologıalyq qurylymyn úılestirý. Olar bir-birimen tyǵyz baılanysty. Árıne, jyl ótken saıyn artyp bara jatqan ekonomıkalyq ósim túbinde ekologıalyq apat týdyratynyn túsine otyryp, álemniń damyǵan elderi «jasyl ekonomıkany» qoldanysqa engizdi. Sondaı-aq ony tıimdi damytý modeline aınaldyrýdy kózdep otyr.

Tarıhqa nazar aýdarsaq, eń aldymen osy tirkesti nemese óndiriste «jasyl ekonomıkany» Ońtústik Koreıa qoldana bastady. Elý jyldan asa kedeılikti sheginde ómir súrip, soǵystan qaljyrap shyqqan Ońtústik Koreıa tıimdi basqarýdan soń ǵana eńsesin kóterdi. 2008 jyly el prezıdenti Lı men Bak «Tómen kómirsýtekti jasyl ósim» atty strategıalyq qujatqa qol qoıdy. Sol kezden beri Ońtústik Koreıa memleketi jalpy ishki ónimniń 2 paıyzyn jasyl tehnologıa salasyna bólip keledi. Atap aıtqanda, ol ne nemese  qandaı sala? Birinshiden, ol –energetıka, ekinshiden – kólik, úshinshiden –óndiristik jáne turmystyq qaldyqtar, tórtinshiden – ekologıalyq zertteýler. Ońtústik Koreıanyń  «jasyl ekonomıkaǵa» mán bergeni sonshalyq, tipti elde «Jasyl ósim ǵalamdyq ınstıtýty» halyqaralyq ǵylymı –zertteý ortylyǵy paıda boldy. Bul ortalyq qazirgi tańda álemdegi jańadan damyp kele jatqan 27 elge kómek kórsetip otyr. Qazir atalǵan ortalyqpen birlesip jumys isteıtin seristester óte kóp. Ońtústik Koreıa «jasal ekonomıkany» qalaı jandandyrdy, bul saýaldyń bárin ortalyqtan alýǵa bolady. Tipti 2011 jyldan bastap Ońtústik Koreıa el halqy úshin tólemaqynyń jasyl  kartasyn engizdi. Nege? Saýda oryndarynda qandaı da qyzmet aqysyn tólegen kezde siz osy jasyl karta arqyly eseptesetin bolsańyz, onda sizdiń kartańyzǵa bonýs túsip otyrady. Ony komýnaldyq tólemaqyǵa nemese uıaly telefonnyń tarıfine jumsaýǵa bolady.  Ońtústik Koreıa halqy  qazir bul baǵdarlamanyń paıdasyn kórdi áli de kóre beredi. Ońtústik Koreıa «Tómen kómirsýtekti jasyl ósim» baǵdarlamasy arqyly 2020 jylǵa deıin parnıktik gazdardy 30 paıyzǵa deıin tómendetýdi kózdep otyr.

Jalpy Ońtústik Koreıa ǵana emes, «jasyl ekonomıka» salasyna fın eli de  erekshe nazar aýdarǵanyn baıqaýǵa bolady. Keıingi bes-alty jylda Fınlándıa jel jáne kún elektr stansalaryn kóptep salýǵa  kiristi. Derekke nazar aýdarar bolsaq, fın eli qýat kózderiniń 40 paıyzǵa jýyǵyn osy kún men jelden alyp otyr. Tipti Fınlándıada keıingi kezderi kún energıasynan qýat alatyn nysandar men turǵyn úıler salyna bastady. Olar úı tóbesindegi kún batareıalary arqyly qýat kózin óndiredi jáne ony sol úıdiń ár páterine beredi. Ár páterde turaqty jaryq bar. Mine «jasyl ınovasıa» nemese «jasyl ekonomıkanyń qudireti».

Avstralıa da «jasyl ekonomıkaǵa» zor mán berip otyr. 2019 jyldyń aıaǵyna deıin elde álemdegi eń úlken kún elektr stansasynyń qurylysy aıaqtalady. Bul iske qosylatyn bolsa, eldegi 30 myń turǵyn úı kún batareıasynan elektr energıasynan jaryq alatyn bolady. Onyń ústine Avstralıadaǵy turǵyn úıdiń tórtten biri osy kún batarelarynan qýat kózin alyp otyr.

Árıne, álem elderi «jasyldana» bastaǵan ýaqytta Qazaqstannyń da qarap qalýǵa quqy joq. Bizde de qazirgi ýaqytta «jasyl ekonomıka» salasyn damytýǵa qatysty jospar bar.  Bul úsh kezeńdi qamtıdy. Bul týraly biz kezinde keńirek aıttyq. Oǵan qaıtadan toqtalýdyń esh qajeti joq. Aıta ketetin bir ǵana nárse bar: Eger «jasyl ekonomıka» jandanatyn bolsa, onda elimizde jarty mıllıonǵa jýyq jumys orny qurylady. Demek, adamdar turaqty jumysyn tabatyn bolady.

«Jasyl ekonomıka» atalǵan salaǵa tyń serpin beredi. Ekologıalyq tepe teńdik qalpyna keledi. Parnıktik gazdar azaıady. Aýanyń lastanýy tómendeıdi. Óndiristiń jańa salasy damıdy. Basqalardy aıtpaǵannyń ózinde Qazaqstanda aýqymdy eń iri eki joba dúnıege keldi. Astanadan 30 shaqyrym jerdegi Arnasaı shaǵyn eldimekeninde «Jasyl tehnologıalar ortalyǵy» ashylǵany belgili. Onda 35  ınovasıalyq joba jumys isteıdi. Munda arnaıy oqytý ortalyqtary bar. Ortalyq qazirdiń ózinde san myńdaǵan azamattarǵa qosymsha bilim bergen. Bul ortalyqtan bilim alǵan adam «jasyl ekonomıka» men tehnologıanyń ne ekenin bilip, oqyp úırenip shyǵady. Munda kún batareıalary, jylyjaılar, kómir qyzýyn arttyratyn peshter, basqa da tehnologıalar jumys istep tur. Bir tańqalarlyǵy, bul jerdegi biraz tehnologıalardy otyndyq ónertapqyshtar men ǵalymdar jasaǵan. Bolashaqta Arnasaı sıaqty «jasyl» tehnologıasy damyǵan aýyldy Qazaqstannyń birneshe eldimekenine  aparý kózdelip otyr.

Sondaı-aq elimizde alǵash ret iske qosylǵan  TalanTowers iskerlik ortalyǵynyń jaǵymdy jumysyn da atap ótken jón. Bul ortalyqtyń da álem moıyndaǵyn arnaıy sertıfıkaty bar. Onda elektr energıasyn únemdeıtin lıft, kún batareıalary, kúnniń ystyǵynan saqtaıtyn arnaıy terezeler jáne taǵy basqa qondyrǵylar bar. Atalǵan ortalyqta «jasyl shatyr» tehnologıasy bar. Eń bir qyzyǵy, kún sýyq bolǵannyń ózinde jasyl tehnologıanyń qýaty arqyly shatyr nysannyń ishinde jylýdy qalypty ustap turady. Al jazǵy aılardy nysannyń ishi bir qalypty temperatýrada turaqty túrde salqyn bolady.

Mundaı jobalar shúkir, Qazaqstanda barshylyq. Mysaly, «Batys Qytaı -Batys Eýropa» halyqaralyq jolymen Qordaıǵa qaraı jol tartsańyz, jazyq dalada aınalyp turǵan jel dıirmeni kózge túsedi.  Bul – jel elektr stansalary. 2013 jyldan beri turaqty jumys istep kele jatyr. Bul kezdeısoq ta emes. Qordaı asýyndaǵy jeldiń jyldamdyǵy óte qýatty. Ornalasqan jeri de yńǵaıly, jyldyń qaı mezgili bolsyn, jel soǵyp tur. Odan alynatyn qýat kózin qazir atalǵan aımaq tolyqqandy paıdalanyp otyr.

Álem elderiniń «jasyl ekonomıkaǵa» kóshe bastaýynyń basty syry – adamzattyń ıgiligi úshin jasalynyp jatqan qadam ekeni túsinikti. Óıtkeni bárinnen de qymbaty – adam men onyń densaýlyǵy. Sondyqtan da óndiristik jáne turmystyq qaldyqty azaıtyp, ony qaıta óńdep jerge myńdaǵan aǵash egip, ıgilikti is jasaǵan kezde ǵana biz ekologıanyń buzylýynyń aldyn alamyz. Álemniń jáne Qazaqstannyń «jasyl ekonomıkaǵa» bet bura bastaǵanynyń basty syry osy.

Rasynda da qazirgi kezeńde  Qazaqstan barlyq múmkindikti paıdalana otyryp, «jasyl ekonomıkany» damytýǵa qolaıly jaǵdaı jasap otyr. Barlyq zańnamalar da qoldanysta. Elbasy, Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nazarbaevtyń Jarlyǵymen «jasyl ekonomıkaǵa» kóshý týraly tujyrymdama qabyldandy. Elbasynyń halyqqa arnaǵan Joldaýlarynda da bul másele jıi aıtty. Óıtkeni onyń mańyzdylyǵy kún sanap artyp keledi. 2014 jyldan bastap «Jasyl ekonomıka» týraly zań iske asty. Sondyqtan zań men zańnama, tujyrymdama barda, ekonomıkanyń «jasyldana» túsýi quptaıtyn qadam der edik.