Qazirde Qazaqstan BUU-nyń beldi múshesi. Beldi deıtin sebebimiz, Qazaqstan búginde osy uıymnyń aıasynda birqatar jumystar istep, halyqaralyq deńgeıdegi bedelin kóterip otyrǵan el.

Kópshilik qaýym, BUU-nyń atymen elimiz Egemendigin alǵaly beri ǵana tanys. Al shyndap kelgende BUU-nyń tarıhy tereńde jatyr.

Uıym jáne uıysý

Bile bilsek, atalmysh uıym ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin qurylǵan. Bul uıymdy 1945 jyly jeńimpaz odaqtas memleketter qurdy. Uıymdy qurýdaǵy negizgi maqsat: beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaý; ulttar arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasty damytý; ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı jáne gýmanıtarlyq sıpattaǵy halyqaralyq problemalardy sheshýdegi yntymaqtastyqty nyǵaıtý edi.

Osy uıymǵa Qazaqstan 1992 jyly 2 naýryzda múshe boldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev, 1992 jyldan 2019 jylǵa deıin BUU-nyń Nú-Iorktegi shtab-páterinde 11 ret bolyp, birneshe ret BUU Bas assambleıasynyń jumysyna qatysty. 2011 jyldyń naýryzynda Qazaqstan men BUU tarıhynda elimiz úshin tuńǵysh ret tarıhı oqıǵa boldy. Qazaqstannan BBU-nyń ókili retinde Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas hatshysynyń orynbasary, BUU-nyń Jenevadaǵy bóliminiń dırektory laýazymyna taǵaıyndaldy. Ol osy laýazymda 2013 jyldyń 16 qazanyna deıin qyzmet etti jáne BUU Bas hatshysy Pan Gı Mýn «BUU-nyń Jeneva keńsesiniń eń sátti basshysy» retinde Qasym-Jomart Toqaevtyń iskerligin moıyndady.

Uıym jáne uıysý turǵysynda saıasatkerler qazirde Qazaqstannyń BUU-daǵy róline oń baǵasyn berip otyr. Olardyń paıymynsha, bizge mundaı halyqaralyq dárejedegi uıymdarǵa múshe bolý tek jaqsy bedel beredi.

– Qazaqstan men BUU yntymaqtastyǵynyń damýyndaǵy mańyzdy kezeńder kóp boldy. Máselen, biz endi ǵana eńse tiktep kele jatqan tusta BUU Bas hatshysy Kofı Annan 2002 jyly Qazaqstanǵa keldi.  Pan Gı Mýn 2010 jyly elimizde resmı saparmen boldy. Ol Astana qalasynda ótken Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń V Sezine de qatysty. BUU-na múshe bolý barysynda Qazaqstan halyqaralyq qatynastardy damytyp qana qoımaı, uıymnan kórnekti ornyn ıelendi. BUU aıasynda Qazaqstan ár jyldary iske asyrylǵan nemese júzege asyrylyp jatqan bastamalardy alǵa tartty, – deıdi ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Beısenbek Zıabekov.

Mamandar alǵa tartyp otyrǵandaı, Qazaqstan BUU aıasynda Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti shaqyrý; (AÓSSHK); AÓSSHK – Azıa kontınenti memleketterin biriktiretin halyqaralyq forým;

Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy kúnin jarıalaý; Iadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly shartqa (CTBT) qol qoıý tárizdi jumystarmen erekshelendi.

Bul rette ekonomıs-ǵalym Beısenbek Zıabekov:

– Qazaqstannyń BUU-daǵy úlesi zor. BUU ǵalamdyq máselelerge únemi nazar aýdaryp otyrady. Máselen, atalmysh uıymnyń aıasynda adam kapıtalyn, onyń ishinde adam densaýlyǵyn damytýǵa  tikeleı qatysy JITS, týberkýlez jáne bezgekpen kúres jónindegi jahandyq qor qurylǵanyn kópshiliktiń biri bilse, biri bilmeıdi. Mundaı jaıttardyń barlyǵy halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartýǵa, eldegi adam kapıtalynyń deńgeıin kóterýge baǵyttalyp otyr, – deıdi.

Baǵyt jáne baǵdarlama aıqyn

Jalpy, mamandar alǵa tartyp otyrǵandaı, BUU tek birjaqty máselelerdi qamtymaıdy. Mysaly, qazirgi ýaqytta BUU 18 uıymnan turady:

– BUUDB (BUU Damý baǵdarlamasy),

– IýNISEF (BUU Balalar qory),

– IýNFPA (Birikken Ulttar Uıymynyń Halyqtyq qory),

– BUU (BUU esirtki jáne qylmys jónindegi basqarmasy),

– BUU BJKB (BUU Bosqyndar isteri jónindegi Joǵarǵy Komısarynyń Keńsesi),

– BUU (BUU eriktileri),

– HEU (Halyqaralyq eńbek uıymy),

– IýNESKO (Birikken Ulttar Uıymynyń bilim, ǵylym jáne mádenıet uıymy),

– DDU (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy),

– DB (Dúnıejúzilik bank),

– HVQ (Halyqaralyq valúta qory),

– BUU / SPID (Birikken Ulttar Uıymynyń VICH / SPID máseleleri boıynsha birlesken baǵdarlamasy),

– DPI (Qoǵamdyq aqparat departamentiniń ókildigi),

– OCHA (BUU gýmanıtarlyq máselelerdi úılestirý búrosy),

– ESKATO (Azıa jáne Tynyq muhıty úshin ekonomıkalyq jáne áleýmettik komısıa),

– BUU EEK (BUU Eýropalyq ekonomıkalyq komısıasy),

– ISDR (Tabıǵı apattardy tómendetýdiń halyqaralyq strategıasy),

– BUU-nyń áıelderi

Mine, biz atap kórsetkenimizdeı, BUU-nyń atqaratyn sharýalary osylaı túziledi. Buǵan qosa, Qazaqstan men BUU arasyndaǵy yntymaqtastyq 2016-2020 jyldarǵa arnalǵan seriktestik negizdemelik baǵdarlamasy aıasynda júzege asyrylady. Baǵdarlamanyń basymdyqtarynyń biri: turaqty damý, qorshaǵan ortany saýyqtyrý, AQTQ/JQTB jáne týberkýlezdiń aldyn alý, genderlik teńdik, memlekettik basqarýdyń tıimdiligin arttyrý máseleleri.

Bul uıymnyń aıasynda halyqtyń qaýipsizdiginen bólek densaýlyǵyna aıryqsha kóńil bólinip otyrǵanyn alǵa tartqan uıym tarapynan «Qazaqstan jaqsy nátıjelerge qol jetkizip keledi», delindi.

Bul rette medısına ǵylymynyń doktory, profesor Janádil Myrzahanov:

– Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymy BUU-nyń janynan qurylǵan. Qazirde DDSU aıasynda kóptegen ister atqarylyp jatyr. Jalpy, óz basym Qazaqstannyń BUU aıasynda medısınalyq turǵyda kóptegen ister tyndyrǵanyn aıta alamyn. Abzalynda Qazaqstannyń halyqaralyq uıymdardyń jumysyna qatysýy – eldiń syrtqy saıasatyndaǵy mańyzdy basymdyqtardyń biri. Osyǵan baılanysty óz basym bul uıymnyń jumysyna tolyq oń baǵa bere alamyn, – dedi.

Jalpy, álem boıynsha 168 memleket múshe bolatyn jahandyq qaýymdastyqtyń Qazaqstanǵa degen senimi mol. Búgingi tańda álemde Qazaqstan óziniń bitimgerlik saıasatymen barlyǵyna belgili bolyp otyr. Sırıadaǵy qaqtyǵys, Ortalyq Azıadaǵy turaqtandyrý máselesin kóterý. Aýǵanstan máselesi, halyqaralyq Aral qorynyń 25 jyldyǵy, Afrıka elderiniń ózara aýyzbirshiligin nyǵaıtý, beıbitshiligin arttyrý da – Qazaqstan usynyp otyrǵan jumystar BUU-nan qoldaý taýyp keledi. Elimiz budan bólek Iran men Palestınadaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrý úshin medıatorlyq qyzmetti de óz jaýapkershiligine aldy. Bastysy, Qazaqstan ózge memlekettiń ishki ahýalyna aralasyp, tutastyǵyn buzýdan aýlaq. Qazaq kóshbasshysynyń usynystary álemdik qaýipsizdikke aıryqsha áser etkeni anyq. Buǵan elimizdiń BUU Qaýipsizdik Keńesine turaqty emes múshe bolyp saılanýy sebep. Oǵan qosa, Qazaqstan bul keńeske tóraǵalyq etý múmkindigin ıelenip, jer-jahandaǵy jaǵdaıdy jaqsartýǵa atsalysyp keledi, áli de jumysyn jalǵastyra beredi.

BUU-na múshe bolý elimizdiń syrtqy saıasatynyń negizgi basymdyqtarynyń biri bolyp qala beredi. Osyndaı jan-jaqty yntymaqtastyqtyń 28 jylǵa jýyq ýaqyt ishinde Qazaqstan men BUU berik seriktestik ornatty. Bizdiń memleket BUU-nyń 100-den astam kelisimderi men konvensıalaryna qosyldy, BUU-nyń 19 baǵdarlamasy men agenttikterin ornalastyrdy. Yntymaqtastyqtyń joǵary deńgeıi tuńǵysh prezıdenttiń BUU-nyń Nú-Iorktegi shtab-páterine jasaǵan 12 saparynda, sonymen qatar, byltyrǵy jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń BUU Bas assambleıasynyń 74 sesıasyna qatysýyn jáne BUU Bas hatshysynyń Qazaqstanǵa jasaǵan 4 saparynan kórinedi.

BUU-nyń Jarǵysyna negizdelgen, ujymdyq sheshim qabyldaý men dıalogtyń kúshine degen shynaıy senimnen týyndaǵan Qazaqstannyń negizgi bastamalary birneshe ret uıymnyń minberinen aıtylǵanyn da aıta ketý kerek.

BUU Bas assambleıasynda alǵashqy sóz sóıleý kezinde Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti ótkizýge bastamashy boldy. Sodan beri AÓSSHK qaýipsizdik máselelerin sheshýge ujymdyq kózqarastardyń platformasy retinde óziniń qundylyǵy men ómirsheńdigin dáleldedi. Biz AÓSSHK-ge 2020 jyly tóraǵalyq etip otyrǵan ýaqytta biz ony qaıta qurý jáne qaýipsizdik pen damý salasyndaǵy tolyqqandy aımaqtyq uıymǵa aınaldyrý úshin bar kúshimizdi salatynymyz sózsiz. Qazaqstannyń Eýropa men Azıa, soltústik pen ońtústik arasyndaǵy geografıalyq jáne saıası kópir retindegi róli bizdiń jahandyq aımaqtyq prosesterge qatysýymyzben ǵana emes, sonymen birge bizdiń deldal bolý jáne senim ornatý nıetimiz ben qabiletimizben de aıqyndalady.

Bizdiń kópjaqty ustanymymyzdyń berik jaqtaýshysy retindegi rólimiz BUU jumysynyń úsh baǵytynan kórinedi: beıbitshilik pen qaýipsizdik, damý jáne adam quqyqtary.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy