Toqsanynshy jyldardyń basynan bastap, postkeńestik keńistiktegi elderdiń barlyǵy derlik nashaqorlyq derttin bastan ótkerdi. Ol bizge uıymdasqan qylmystyq top arqyly keldi jáne áli de bizdiń elimizdiń myńdaǵan jas pen eńbekke qabiletti azamattarynyń ómirin qıyp jatyr.

Qazaqstan óziniń geografıalyq ornalasýyna baılanysty esirtki saýdasymen aınalysýdyń ortalyǵyna aınaldy, ol Aýǵanstannan bastalyp, jáne Reseı nemese Batys Eýropaǵa deıin jetedi. Táýelsizdik jyldarynda memleket jaǵdaıdy edáýir jaqsartýǵa jáne esirtkige táýeldiler sanyn azaıtýǵa tyrysty. Biraq jańa qıyndyqtar týyndaı tústi – nashaqorlyqtyń «jasarýy». Sıntetıkalyq esirtkini keńinen qoldaný, sondaı-aq olardy satýǵa ınternetti paıdalaný jahandyq problemaǵa aınalýda. BUU-nyń sońǵy málimetterine sáıkes, álemde 483-ten astam jańa psıhoaktıvti zattar tirkelgen, olardyń 60-qa jýyǵy Qazaqstanda jáne kórshiles memleketterde qoldanylady.

Osy jyly birneshe ret ár túrli halyqaralyq oryndarda Qazaqstannyń esirtki saýdasymen jáne esirtki bıznesimen kúres salasyndaǵy tájirıbesi ozyq dep tanyldy, al keıbir elder tipti ony qabyldaýǵa jáne ony ishteı jáne syrttaı esirtki qaýip-qaterlerinen qorǵaý strategıasyna beıimdeýge daıyn ekendikterin de bildirdi.

Atap aıtqanda, bizdiń mamandarymyzdyń úılesimdi jumysy EQYU bastamasymen qurylǵan esirtkige qarsy konferensıada joǵary baǵalandy. Jaqynda Mońǵolıa memleketiniń Ádilet mınıstrligi men İshki ister mınıstrligiiń esirtkige qarsy kúres departamentiniń dırektory J.Erdenebold qazaqstandyq tájirıbeni qabyldap, iske asyrýǵa nıet bildirdi. Ol retteýshilik jáne jedel aqparat almasýdy uıymdastyrýdy, sondaı-aq osy salada jumys isteıtin mońǵol polısıasynyń ofıserlerin QR İİM oqý oryndarynda oqytý múmkindigin qarastyrýdy usyndy.

Moıyndaý kerek, Qazaqstan shynymen de osy salada mol tájirıbe jınady jáne muny basqa eldermen bólisýge de turarlyq. Qazaqstan júrgizip otyrǵan esirtkige qarsy saıasattyń negizgi kilti esirtki bıznesimen jáne esirtki tasymalymen kúreske kúsh-jigerdi ishki elde, aımaqtyq, tipti búkilálemdik deńgeıde biriktirý maqsatynda seriktester men pikirlesterdiń keń jelisin qurýǵa baǵyttalǵan taktıka boldy. Qazaqstan parlamentiniń tómengi palatasynyń spıkeri Nurlan Nyǵmatýlın bir kezderi «qazirgi zamanǵy qaýip-qaterlerdiń barlyǵy derlik transshekaralyq sıpatqa ıe, sondyqtan kórshi eldermen jáne halyqaralyq seriktestermen tyǵyz yntymaqtastyqsyz bul qubylystarǵa tıimdi qarsy turý múmkin emes» dep málimdegen bolatyn.

Qazaqstan BUU-nyń tıisti konvensıalarynyń toptamasyn ratıfıkasıalaý arqyly ozyq halyqaralyq tájirıbeni ishki zańnamaǵa jedel engizdi. Únemi bizdiń memleketimiz esirtki men esirtki quraldarynyń zańsyz taralýyna qarsy kúres jónindegi strategıalardy jáne memlekettik baǵdarlamalardy joǵary deńgeıde qabyldaıdy, qazirgi zamanǵy syn-qaterlerge barabar jaýap berý úshin qoldanystaǵy zańnamaǵa túzetýler engizedi jáne jańa zańnamalyq, normatıvtik aktilerdi qabyldaıdy. Máselen, 2015 jyly Qazaqstan esirtki qylmysy úshin ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrýdy kózdeıtin zańnamaǵa ózgerister engizý boıynsha buryn-sońdy bolmaǵan sharalar qabyldady. Búgingi tańda esirtki jasaýshylar eń uzaq merzim alǵan eki presedent quryldy. Al jaqynda, osy jyldyń basynda jańa psıhoaktıvti zattardyń paıda bolýyna qarsy baǵyttalǵan jańa zań kúshine endi. Ol quqyq qorǵaý organdarynyń ókilettikterin edáýir keńeıtýge arnalǵan, sonymen qatar esirtkiniń zańsyz aınalymyna memlekettik baqylaý júıesin burynǵydan da jetildiredi degen senim bar.

Árıne, zańnamalyq kedergiler qanshalyqty joǵary bolsa da, olar qazirgi qaýiptiń deńgeıin tómendete almaıdy. Olar tek basqa sharalarmen keshendi túrde birge jumys isteıdi, olardy óz kezeginde eki mańyzdy baǵytqa bólip qarastyrýǵa bolady.

Birinshisi – Qazaqstandaǵy esirtki bıznesimen kúresetin barlyq múddeli qyzmetterdiń kúshin úılestirý. Osy maqsatta Qazaqstan Respýblıkasynyń Qaýipsizdik Keńesi İshki ister mınıstrliginiń janynan arnaıy organ – Esirtki bıznesine jáne esirtki aınalymyna qarsy kúres komıtetin qurýdy uıǵarǵanyn eske sala ketý kerek. Onyń mısıasy – esirtkiniń zańsyz aınalymy salasynyń ulttyq saıasatyn qalyptastyrý. Jaqynda, esirtki bıznesiniń onlaın rejımine aýysýyn eskere otyryp, İİM ortalyq apparatynda aqparattyq-kommýnıkasıalyq júıede esirtki qaýipsizdigi máselelerimen aınalysatyn arnaıy bólim quryldy. Bul ýaqytyly jasalǵan qadam. Resmı statısıkaǵa sáıkes, 2017 jyly quqyq qorǵaý organdary ınternet jelisiniń qazaqstandyq segmentinde zańsyz esirtki satatyn 430 ınternet-saıtyn anyqtap, buǵattaǵan, sodan keıin ótken jyly osyndaı 5 myń ınternet-resýrs zalalsyzdandyryldy. Osy jyldyń alǵashqy alty aıynda tórt myńǵa jýyq saıt jabyldy.

Ekinshi baǵyt – aımaqtaǵy jaqyn kórshilermen tyǵyz yntymaqtastyq. Qazaqstan Respýblıkasynyń İshki ister mınıstrligi esirtki bıznesine jáne esirtki aınalymyna qarsy kúres týraly kópjaqty kelisimder aıasynda Tájikstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Reseı, Ázerbaıjan jáne basqa TMD elderiniń quqyq qorǵaý organdarymen ózara árekettesedi. On jyldan astam ýaqyt buryn Birikken Ulttar Uıymynyń Esirtki jáne qylmys jónindegi búrosynyń qatysýymen qurylǵan esirtki, psıhotroptyq zattar men olardyń prekýrsorlarynyń zańsyz aınalymyna qarsy kúres jónindegi Ortalyq Azıa aımaqtyq aqparattyq úılestirý ortalyǵy erekshe ról atqarady. Bas keńsesi Almaty qalasynda ornalasqan. Bul barlyq aımaqta esirtkige qatysty jaǵdaıdy qadaǵalaıtyn ózindik sıtýasıalyq ortalyq.

Bul saladaǵy memleketaralyq yntymaqtastyqtyń tıimdiligi jaqyn arada ǵana dáleldendi. Bul jerde osy jyldyń basynda SHYU-na múshe memleketter aýmaǵynda ótkizilgen halyqaralyq esirtkige qarsy «Paýtına» operasıasy týraly sóz qozǵalyp tur. Ol psıhoaktıvti zattardy, sıntetıkalyq jáne basqa da esirtkilerdi, sonyń ishinde, ınternet-resýrstar men elektrondyq tólem júıelerin qoldanýmen qamtamasyz etý jáne taratý arnalaryn toqtatýǵa baǵyttalǵan. Operasıaǵa Úndistannyń, Qytaıdyń, Qyrǵyzstannyń, Pákistannyń, Reseıdiń, Tájikstannyń, Ózbekstannyń esirtkige qarsy bólimsheleriniń ókilderi, sondaı-aq Aýǵanstannan kelgen baqylaýshylar, BUU Esirtki jáne qylmys jónindegi basqarmasy jáne Ortalyq Azıanyń aımaqtyq aqparattyq úılestirý ortalyǵy qatysty. Úılestirý shtaby Qazaqstan Respýblıkasynyń ońtústik astanasynda quryldy.

Taratylǵan aqparatqa sáıkes, SHYU-na múshe memleketterdiń aýmaǵynda quqyq qorǵaý organdarynyń 76,5 myń qyzmetkeri tartyldy, olar esirtkiniń 1140 qylmysyn anyqtady. 6,8 tonnaǵa jýyq túrli esirtki tárkilendi, onyń ishinde 2,5 tonna apıyn, 1,3 tonnadan astam geroın, 1,8 kg kokaın, bir tonnadan astam marıhýana, 837 kg gashısh, sondaı-aq 84 kg sıntetıkalyq esirtki jáne shamamen 41 kg psıhotroptyq zattar tárkilendi. SHYU elderinde esirtki qylmysy úshin eki myńnan astam adam ustaldy. Esirtkiniń zańsyz aınalymy úshin 70 myń AQSH dollaryna jýyq zańdastyrylǵan qarajat pen múlik tárkilendi. Qazaqstandyq tarap júz keliden astam esirtki, onyń ishinde 2 keli geroın, 98 keli marıhýana, 1 keli gashısh tárkiledi. 252 esirtki qylmysy anyqtaldy, 10 qatysýshydan turatyn uıymdasqan qylmystyq esirtki tobynyń qyzmeti joıyldy. Esirtki zattaryn satýdan 1 mıllıon teńgeden astam aqshany zańdastyrý áreketi toqtatyldy.

SHYU Bas hatshysynyń orynbasary Nurlan Aqqoshqarov «Paýtına» sıaqty operasıalardy júrgizýdiń mańyzyn atap ótip, oǵan jyl saıynǵy mártebe berýdi usyndy.

Qazaqstan osy saladaǵy BUU-nyń barlyq negizgi konvensıalaryn ratıfıkasıalaý arqyly esirtki bıznesine qarsy kúrestiń halyqaralyq júıesine qosyldy. «Qazaqstan-2050» strategıasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «ult densaýlyǵy – bul bizdiń tabysty bolashaǵymyzdyń negizi» dep atap kórsetken bolatyn.

2005 jylǵy 29 qarashada memleket basshysynyń jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasynda nashaqorlyqqa jáne esirtki bıznesine qarsy kúrestiń 2006-2014 jyldarǵa arnalǵan strategıasy bekitildi. Ony júzege asyrý barysynda qazaqstandyqtar arasynda esirtkige táýeldiler, eń aldymen, geroınge táýeldiler sany 35%-ǵa azaıdy.

Qazaqstan esirtki bıznesine jáne esirtki aınalymyna qarsy kúres týraly kópjaqty kelisimder aıasynda, onyń ishinde esirtki, psıhotroptyq zattar jáne olardyń prekýrsorlarynyń zańsyz aınalymyna qarsy kúres jónindegi Ortalyq Azıa aımaqtyq aqparattyq úılestirý ortalyǵynyń negizinde BUU keńsesiniń qatysýymen tyǵyz yntymaqtastyq ornatty. Osy sharalardyń arqasynda Qazaqstanda tirkelgen nashaqorlardyń sany 2014 jylǵy 33 myńnan 2019 jyly 22 myńǵa deıin azaıdy.

Qazaqstan esirtki bıznesine jáne esirtki aınalymyna qarsy kúres júrgizýde aımaqtaǵy kóshbasshylardyń biri bolyp sanalady. Halyqaralyq sarapshylar atap ótkendeı, qaterler men synaqtarǵa memlekettiń júıeli jáne barabar reaksıasy turǵysynan biz, mysaly, Reseıden, kem degende bes jylǵa alda kelemiz.

Qarlyǵash Zaryqhanqyzy