Qamshynyń elektrondyq poshtasyna Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Rashad Mamadovtyń Taýly Karabahtaǵy qaqtyǵysqa baılanysty mán-jaıdy baıandaǵan suhbaty kelip tústi. Suhbat barysynda elshi qaqtyǵystyń shyǵý tórkini, taraptardyń maqsaty men múddesi, Ázerbaıjannyń ustanymy týraly sóz qozǵalǵan.

– 27 qyrkúıekten bastap Qarabaqta urys qımyldary qaıta bastaldy, taraptar bir-birin atysty toqtatý rejıminde aıyptaýdy jalǵastyrýda. Bul týraly Ázerbaıjannyń ustanymy qandaı?

– Eń aldymen, men bul qaqtyǵystyń etnosaralyq nemese ultaralyq emes ekendigin túsindirgim keledi. Keńes zamanynan beri, dálirek aıtsaq, 1988 jyly Armán KSR Ázerbaıjanǵa aýmaqtyq talap qoıyp, Taýly Qarabaq avtonomıalyq oblysynyń ózderine qosý talap etti.

Taýly Qarabaq avtonomıalyq oblysy – kórshi memlekettermen, ıaǵnı Reseı, Grýzıa, Iran jáne Armenıamen shektespeıtin Ázerbaıjan Respýblıkasy aýmaǵynyń bir bóligi ekenin túsindirgim keledi.

1992-1994 jyldary Armenıa jas Ázerbaıjan memleketiniń (1991 jyly bizdiń elimiz óziniń táýelsizdigin jarıalady) ishki turaqsyz qoǵamdyq-saıası jaǵdaıyn paıdalanyp, ásker kúshimen Taýly Qarabaq pen kórshiles jeti aımaqty basyp aldy. Bul – Ázerbaıjan aýmaǵynyń 20%-y. Osy arqyly jaý Armenıa men Iran shekaralaryna qurlyq arqyly kirýge múmkindik aldy.

Okýpasıa kezinde Taýly Qarabaq avtonomıalyq aımaǵynda shamamen 170 myń azamat ómir súrgen. Onyń tek 130 myńy armán, qalǵandary etnıkalyq ázerbaıjandar. 1994 jylǵa qaraı, atysty toqtatý týraly kelisim jasalǵan kezde, Ázerbaıjanda mıllıonnan astam bosqyn men májbúrli qonys aýdarýshy tirkeldi. Sol ýaqyttan beri elder arasyndaǵy kelissózder EQYU Mınsk tobynyń sheńberinde júrip jatyr. Onyń teń tóraǵalary, ózderińiz biletindeı, AQSH, Fransıa jáne Reseı.

Kelissózder prosesiniń ártúrli kezeńderinde janjaldy sheshýdiń ártúrli nusqalary usynyldy. Biraq Ázerbaıjan árqashan óziniń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirý, respýblıkanyń okýpasıalanǵan aýmaqtarynan okýpasıalyq kúshterdi shyǵarý jáne bosqyndardy ózderiniń atamekenine qaıtarý prınsıpin basshylyqqa aldy. Ázerbaıjan taraby Respýblıka aýmaǵyndaǵy, atap aıtqanda Taýly Qarabaqta turatyn armán qoǵamdastyǵyna ózin-ózi basqarýdyń joǵary mártebesin berýge árqashan da daıyn.

Karabah máselesinde janjaldy sheshýdiń «Madrıd prınsıpterin» eske túsirý jetkilikti. Olar kezeń-kezeńmen sheshýdi qarastyrady. Atap aıtqanda, Armenıa Respýblıkasynyń okýpasıalyq kúshterin Ázerbaıjan aýmaǵynan shyǵarý, ıaǵnı bizdiń jerlerimizdi deokkýpasıalaý, bosqyndar men májbúrli qonys aýdarýshylardy qaıtarý, sondaı-aq Armenıa men Ázerbaıjan arasyndaǵy baılanystardy ashý, qalpyna keltirý jáne Taýly Qarabaqtaǵy armán halqynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Bul qaǵıdattar odan ári ázerbaıjan men armán qaýymdastyqtary arasyndaǵy kelissózder arqyly elimizdiń aýmaqtyq tutastyǵy men egemendigi aıasynda Taýly Qarabaqtyń mártebesin qarastyrýdy da qamtıdy.

Ázerbaıjan árdaıym qaqtyǵysty sheshýdiń beıbit prosesin ustandy, 1994 jyldan bastap bizdiń elimiz tolyqmasshtabty soǵysqa qarsy boldy. 2018 jyly Armenıadaǵy revolúsıa nátıjesinde halyq jańa premer-mınıstr Nıkol Pashınándy tańdaǵan kezde, bizge jańa sheneýniktiń kúsheıip, armán-ázerbaıjan qaqtyǵysyn sheshý úshin odan ári kelissóz júrgizý úshin parlamentti qaıta saılaýǵa múmkindik berý týraly habarlamalar jiberildi.

Biz Bishkekte joǵary deńgeıdegi kezdesý kezinde Armenıa premer-mınıstri Nıkol Pashınán Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıevke tıisti ótinish jasaǵan bolatyn. Munyń bári Ázerbaıjan árdaıym qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdiń jaqtaýshysy bolǵanyn, uzaq merzimdi beıbitshilikke qol jetkizýge, óz aýmaqtaryn qalpyna keltirýge jáne aımaqtaǵy beıbitshilikti qalpyna keltirýge úmittengenin taǵy bir dáleldeıdi.

Biraq, ókinishke qaraı, Armenıada jańa parlament saılanyp, laýazymdy tulǵalar taǵaıyndaǵannan keıin qazirgi bılik rıtorıkany ózgertýdiń jáne halyqty úlken álemge daıyndaýdyń ornyna kerisinshe jaǵdaı shıelenise tústi. Buǵan Pashınánnyń óz ulyn Ázerbaıjan Respýblıkasynyń okýpasıalanǵan terıtorıalarynda áskerı qyzmetin óteýge jiberýi túrtki boldy. Ári qaraı arandatýlar turaqty jáne Armenıanyń burynǵy bıligi kezindegiden de qatal bola bastady. Taýly Qarabaqtyń zańsyz separatıstik rejıminiń «basshysyn» saılaý úshin saılaý ótkizildi. Inaýgýrasıany Ázerbaıjannyń Shýsha qalasynda ótkizdi. Pashınán bul sharany kórneki túrde ótkizdi, bul ár Ázerbaıjannyń sezimin qorlamaýy múmkin emes edi.

Budan bólek, Armenıa Sırıa men Lıvıa armándaryn elimizdiń okýpasıalanǵan terıtorıalaryna jappaı qonystana bastady, osylaısha aımaqtyń etnıkalyq quramyn ózgertti, bul – áskerı qylmys jáne halyqaralyq quqyqtyń barlyq normalaryna qaıshy keledi. Armenıa basshylyǵy Taýly Qarabaqtyń Armenıa ekendigi týraly qısynsyz málimdemeler jasaı bastady. Eger olar osyndaı habarlamalar aıta berse, onda kelissózder prosesiniń qalaı jalǵastyrýǵa bolady? Eger Armenıa basshylyǵy osylaı oılasa, kelissózder prosesiniń máni joǵalady.

–  Siz bul jaǵdaıda osy janjaldy retteý boıynsha barlyq yqtımal dıplomatıalyq qadamdar taýsylyp jatyr dep aıtqyńyz kele me?

– Árıne. Armenıa qorǵanys mınıstri Davıd Tonoıan shet elderge jasaǵan saparlary aıasynda armán dıasporasynyń aldynda sóılegen sózderinde soǵys ashyp, jańa aýmaqtardy jaýlap alý kerektigin málimdedi. Sondaı-aq Pashınán da kelissózder prosesiniń toqtatylǵanyn jáne budan ári Armenıa kelissózder prosesiniń qatysýshysy emes ekenin rastaıdy. Premer-mınıstr jubaıynyń bir top áıelmen birge áskerı forma kıip, qolyna qarý ustap kelgen sapary armán tarapynyń bul máseleni beıbit jolmen sheshpeıtinin, janjaldy sheshýdiń áskerı rıtorıkasyn ustanatynyn aıqyn kórsetedi.

Sonymen qatar, jaqynda Armenıa 100 myńdyq eriktiler armıasynyń qurylǵanyn jarıalady. Eger bul el beıbitshilikke baǵyttalǵan bolsa jáne Ázerbaıjan tarapymen qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdi qalasa, onda nege mundaı áreketter jasaıdy?! Munyń bári bir ǵana nárseni kórsetedi, ıaǵnı Armenıa soǵysqa daıyndaldy. Bizdiń aqparatymyz boıynsha, olar dıasporadan kómek surady, sonymen qatar qarýly kúshterdi shektesý syzyǵyna tartty.

Sońǵy armán arandatýy 12-14 shildede Tovýz baǵytynda, ıaǵnı Ázerbaıjannyń batysynda, Armenıamen shekarada boldy. Jaýdyń qarýly kúshteri barlyq kólik komýnıkasıalaryn basqarýǵa múmkindik beretin bıiktikti alýǵa tyrysty. Biz Baký-Tbılısı-Djeıhan jáne Baký-Sýpsa munaı qubyrlary, sondaı-aq Ońtústik Kavkaz gaz qubyry (Baký-Tbılısı-Erzýrým), túrik Transanatolıı gaz qubyry (TANAP) jáne Ońtústik Eýropaǵa baǵyttalǵan Transadrıatıkalyq gaz qubyry (TAP) jáne, árıne, Baký-Tbılısı-Kars temirjoly týraly aıtyp otyrmyz. Sonymen qatar, halyqaralyq trassany Grýzıamen baılanystyratyn avtomobıl joly osy aýmaqtan jaqsy kórinedi.

– Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıev te óz málimdemeleri aıasynda Armenıanyń soǵysqa daıyndalyp jatqanyn birneshe ret aıtqan…

– Iá, prezıdent Ilham Álıev bul týraly barlyq halyqaralyq alańdardan, sonyń ishinde BUU minberinen málimdegen. Ol barlyq elderdi Armenıaǵa qatysty tıisti sharalar qabyldaýǵa shaqyrdy. Men sondaı-aq Qazaqstan syrtıqy ister mınıstrliginde ótken kezdesýde boldym jáne armán tarapynyń qarýmen basyp kirýge daıyndalyp jatqanyn habardar ettim.

Bıylǵy 27 qyrkúıekte Armenıanyń qarýly quramalary aýqymdy arandatýlardy júzege asyra otyryp, búkil maıdan syzyǵy boıynda Ázerbaıjan armıasynyń pozısıasyna jáne iri kalıbrli qarýlardan, mınometterden jáne ártúrli kalıbrli artılerıalyq qondyrǵylardan frontqa jaqyn aımaqta ornalasqan bizdiń eldi-mekenderge qarqyndy oq jaýdyrdy. Ázerbaıjan armıasynyń aldyńǵy qatarly bólimsheleri óz halqy men memleketiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin jaýapty sharalar qabyldady.

– Qarabaq qaqtyǵysyn retteýdegi Qazaqstannyń rólin qalaı sıpattaısyz?

– Qazaqstan strategıalyq seriktes ári Ázerbaıjan úshin dostas el. Bizdiń tamyrymyz, salt-dástúrimiz, tipti mádenıetimiz uqsas. Biz bir atanyń balalarymyz. Qazaqstannyń eks-prezıdenti Nursultan Nazarbaev Ázerbaıjandy barlyq halyqaralyq alańdarda árdaıym qoldap keldi. Mysaly, Armenıany Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa qabyldaǵan kezde Nazarbaev ony tek tanylǵan shekaralar sheńberinde, ıaǵnı okýpasıalanǵan aýmaqtarsyz qabyldaý týraly shart qoıdy. Biz úshin bul úlken qoldaý, biz ony baǵalaımyz.

BUU qaýipsizdik keńesiniń tórt qarary qabyldandy, olar armán qarýly quramalaryn Armenıa okýpasıalaǵan aýmaqtarynan dereý jáne artyq sózsiz shyǵarýdy talap etedi. Ókinishke qaraı, olar oryndalmady, al halyqaralyq qaýymdastyq bolsa, agresordy beıbitshilikke jáne ulttyq zańdardan joǵary zańdy kúshi men basymdyǵy bar halyqaralyq qujattardyń talaptaryn oryndaýǵa májbúrlemeı otyr. Osy sebepti bizdiń halqymyz 30 jyldan astam ýaqyt zardap shegip keledi. Sondyqtan, biz ázerbaıjan halqy óziniń jańa tarıhynyń qıyn kúnderin bastan keshirgen jaǵdaıda, qazaqstandyq qoǵamdastyq pen osy eldiń úkimetiniń moraldyq qoldaýyna úmittenemiz.

– Siz Ázerbaıjan qaqtyǵysty beıbit jolmen sheshýdi jaqtaıtynyn atap óttińiz, biraq sonymen qatar sizderde Kavkazda eń jabdyqtalǵan áskerlerdiń biri bar…

Ázerbaıjan Armenıa tarapynan únemi arandatýshylyqqa úırenip qalǵan. Sondyqtan bizdi Tovýz baǵytyndaǵy arandatýdan keıin birden Armenıaǵa túrli elderden, negizinen Reseı Federasıasynan 100 tonnadan astam áskerı júk ákelgeni alańdatty. Bul mundaı mılıtarızasıanyń kezdeısoq emes ekendiginiń taǵy bir faktisi, sondyqtan Ázerbaıjan daıyn boldy jáne basqa baǵyttar boıynsha arandatýdy kútti.

Búgingi tańda bizdiń armıa qarsy shabýyl nátıjesinde Armán basyp alǵan aýyldar men strategıalyq bıiktikterdi bosatyyp jatyr. Biraq men búgin barlyq áskerı operasıalar jeti okýpasıalanǵan aýdandardyń aýmaǵynda (tipti Taýly Qarabaqta da emes) ótetinin taǵy bir ret aıtqym keledi. Armándar ol jerlerde eshqashan ómir súrmegen, bul terıtorıany etnıkalyq ázerbaıjandar mekendegen, olar týǵan jerlerinen qýylǵanyn qaıtalap aıtamyn. Biz shet memlekettiń aýmaǵynda soǵysyp, kórshi respýblıkalardyń memlekettik shekarasyn buzyp jatqan joqpyz. Ázerbaıjan memleketiniń basshysy atap ótkendeı, Armenıa Respýblıkasynyń aýmaǵynda áskerı maqsattarymyz joq, biz óz elimizdiń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirgimiz keledi. Ázerbaıjan armán halqynyń bizdiń aýmaqta ómir súrýine qarsy emes. Aıta keteıik, elimizde 40-tan astam ult ókili beıbitshilik pen kelisimde ómir súrýde. Armenıanyń burynǵy basshylary ázerbaıjandar men armándar birge ómir súre almaıtynyn aıtqan.

– Al bul olaı emes pe?

– Árıne, joq! Bizdiń eki halyq ártúrli elderde, mysaly, Qazaqstanda qalypty ómir súrip jatyr. Biz armándarǵa qarsy emespiz, biz Armenıanyń jáne onyń basshylyǵynyń agressıvti saıasatyn qabyldamaımyz.

– Biraq armán tarapy «Arsah Respýblıkasy» dep atalatyn armıa soǵysyp jatyr dep málimdeıdi…

– Ázerbaıjannyń okýpasıalanǵan terıtorıalarynda armán tarapy «Taýly Qarabaq respýblıkasy» dep ataıtyn zańsyz rejım qurdy. Olar zańsyz referendým ótkizip, Qarabaq ataýyn «Arsah» dep ózgertti. Bul rejım Armenıanyń jáne shetelde turatyn armán dıasporasynyń kómegi arqasynda ómir súrýde. Olar bul zańsyz qurylymdy jasandy túrde qoldap otyr. Bul aýmaqta barlyq Ázerbaıjan eskertkishteri, qalalar, aýyldar qıratylyp jáne tutastaı alǵanda bizdiń muramyz men mádenıetimizdiń izderi osy aýmaqtan joıyldy. Biraq buǵan ýaqyt pen qarajat qajet bolsa da Ázerbaıjan munyń bárin qalpyna keltirýge májbúr bolady.

– İs júzinde Ázerbaıjan armıasy armándyqtarmen soǵysyp jatyr ma?

– Dál solaı. Taýly Qarabaqta qarýly kúshterdi qurý jáne qoldaý úshin halyq sany jáne qarjy joq.

– Siz Sırıa sodyrlary Armenıa jaǵynda soǵysyp jatqanyn atap óttińiz. Biraq armán jaǵy kerisinshe deıdi…

– Ázerbaıjan memleketiniń Kavkazdaǵy eń myqty armıasy bar, ol ozyq qarý-jaraq pen tehnıkamen jabdyqtalǵan. Biz birneshe jyl ishinde bul salaǵa bes mıllıard dollarǵa jýyq qarjy bóldik. Sondyqtan bizdiń elimiz qandaı da bir qoldaýdy qajet etpeıtinin túsinetin shyǵarsyz. Buǵan qosa, armándar Sırıada soǵysyp, kúrd jumysshy partıasynyń qarýly quramynda bolǵan erikti armán otrádtarynyń sodyrlaryn urysta qoldanatyny týraly rastalǵan faktiler bar. Bul týraly aqparat pen faktiler jaqyn arada álemdik qoǵamdastyqqa usynylatyn bolady.

– Túrkıa Ázerbaıjandy belsendi qoldaıdy, sondyqtan ótip jatqan soǵys qımyldary aıasynda osy memlekettiń róli týraly bilgimiz keledi.

– Túrkıa Ońtústik Kavkazda teńdestirýshi ról atqarady jáne Ázerbaıjannyń strategıalyq seriktesi. Biz baýyrlas halyqtarmyz, ázerbaıjan halqynyń jalpyulttyq kóshbasshysy Geıdar Álıev aıtqandaı, biz bir ult – eki memleketpiz. Men joǵaryda aıtqanymdaı, Ázerbaıjanǵa búgin qoldaý qajet emes, túrik tarapy soǵys qımyldaryna qatyspaıdy. Bizdiń áskerimiz tolyq jasaqtalǵan, bizge bar keregi – tek Túrkıanyń ǵana emes, Qazaqstannyń da moraldyq qoldaýy. Biz baýyrlas eldermiz, bizdiń isimiz durys, bizdiki azattyq úshin soǵys azattyq. Biz basyp alý áskerı is-qımyldardy júrgizbeımiz jáne muny túsiný kerek.

– Qalaı oılaısyz, maıdandaǵy jaǵdaı odan ári qalaı damıdy?

– Eger qaqtyǵys hronologıasyn qadaǵalaıtyn bolsaq, Ázerbaıjan qaqtyǵysty áskerı sheshýdiń jaqtaýshysy emes ekenine kóz jetkizýge bolady. Máseleni áskerı jolmen sheshýge bizde kóptegen múmkindikter boldy, biraq biz soǵysty qalamadyq, biz ózimiz jaqtan da, armán jaǵynan da ólimge qarsymyz. «Tórt kúndik soǵys» dep atalatyn 2016 jylǵy sáýirdegi oqıǵalardy eske túsirýdiń ózi jetkilikti. Óıtkeni, Ázerbaıjan sodan keıin de taǵy da kelissózder ústeline otyrýǵa kelisti, armán tarapyna oılanýǵa jáne bizdiń jerlerimizdi bosatýǵa taǵy bir múmkindik berdi. Armán tarapy soǵys bolmaýǵa múddeli bolýy kerek, ol úshin olar bizdiń aýmaqtarymyzdy bosatýy kerek.

– Biraq onyń ornyna armán tarapy jalpy jumyldyrý týraly jarıalady…

– Armenıa aýmaǵynda jumyldyrý jarıalandy, analary uldaryn bóten jerge soǵysýǵa jiberdi. Ázerbaıjan óz jerin qaıtarý úshin óz aýmaǵynda soǵys júrgizip jatqan joq. Biz armán tarapyn qospaǵanda, Respýblıkamyzdyń aýmaqtyq tutastyǵyn qalpyna keltirýge ákeletin kez kelgen aralyq kelissózge daıynbyz.