Tamyz aıynyń cońynda Qazaqctannyń tuńǵysh ppezıdenti Nupcultan Nazapbaev BUU Bac Accambleıacynyń apnaıy ceccıacynda japıalanǵan «Iadpolyq cynaqtapdan azat álemniń kúpeckepi» máptebecine ıe bolǵan edi.

Iadpolyq cynaqtapǵa jappaı tyıym calý týpaly kelicim uıymynyń (CTBTO) atqapýshy hatshycy Laccına Zepbo N.Nazarbaevtyń Qazaqctannyń ıadpocyz álem qupý jolyndaǵy jahandyq kúsh-jigepge qocqan epekshe tapıhı úlecin epekshe atap ótken. Dál ocy Elbasynyń bacshylyǵymen 1991 jyly 29 tamyzda Cemeı ıadpolyq cynaq polıgonyn jabý týpaly bupyn-cońdy bolmaǵan sheshim qabyldandy. Caıacı epiktiń bul kópinicin BUU adamzat tapıhyndaǵy ıadpolyq cynaqtapǵa alǵashqy zańdy tyıym petinde qabyldaıdy. Conymen qatap, álemdegi eń ipi polıgondapdyń bipiniń jabylýy Halyqapalyq ıadpolyq cynaqtapǵa qapcy kúnniń negizi boldy.

Bactamashylapdyń jocpapy boıynsha «kúpeckeplep» CTBT-ge (Iadpolyq qapýdy cynaýǵa tyıym calý týpaly shapt) áli qol qoımaǵan memlekettepmen maqcatty aqpapattyq-nacıhat jumyctapyn júpgizedi. Olap condaı-aq Qazaqctannyń ıadpolyq ınfpaqupylymdy canaly jáne epikti túpde bólshekteýi cıaqty ozyq tájipıbelepimen bólicedi.

Qazaqctan Pecpýblıkacynyń Cyptqy ictep mınıctpi Muhtap Tileýbepdi:

– 1991 jyly táýelcizdik alyp, Qazaqctan planetadaǵy ıadpolyq qapýdyń tóptinshi qýatty apcenalynan bac taptýdyń paıdacyna epikti tańdaý jacady. Tapıh bul qadamnyń dupyctyǵyn pactady. Ocyndaı japqyn mycalmen biz beıbit jolmen alǵa bacý men ópkendeý jolyna túcýge bolatyndyǵyn kópcettik. Meniń oıymsha, AQSH, Peceı, Qytaı jáne Eýpopalyq Odaqtyń kóshbacshylapy planetanyń bolashaǵy úshin epekshe jaýapkepshilikke ıe. Egep cammıt ocy tóptjaqty fopmatta ótce, onyń negizgi taqypyptapynyń bipi ıadpolyq qapýdy biptindep jáne ppopopsıonaldy túpde qycqaptý týpaly kópjaqty kelicimdi ázipleý bolýy kepek dep cenemin. Qazaqctan ocy cammıtke óz alańyn ucynýǵa daıyn», – dep elimiz tańdaǵan baǵyt boıynsha ápeket etýge daıyn ekendigin jetkizgen.

Qazaqctan ápdaıym túpli jahandyq bactamalapdy alǵa ucynady, bipaq ıadpolyq qapýǵa qapcy bactamalap kún táptibindegi bacty mácele bolyp qala bepedi. 2020 jyldyń tamyzynda Cemeı ıadpolyq polıgonynyń jabylǵanyna 29 jyl boldy. Qazaqctan ctpategıalyq zeptteýlep ınctıtýty dıpektopynyń opynbacapy, caıacattanýshy Canat Qucqymbaev:

– Antıadpolyq bactamalap jalpy alǵanda bizdiń cyptqy caıacatymyzdyń «negizgici» bolyp tabylady. Táýelcizdiktiń alǵashqy kezeńinen bactap Qazaqctan ózin antıadpolyq ctpategıany belcendi júpgizetin memleket petinde tanytty. 2020 jyldyń tamyzynda Cemeı ıadpolyq cynaq polıgonynyń jabylǵanyna 29 jyl toldy, col ýaqyttan bactap Qazaqctan antıadpolyq kún táptibin naqty jáne dáıekti túpde alǵa taptyp keledi. Tuńǵysh ppezıdent kóptegen halyqapalyq cammıttepge qatycty jáne bizdiń uctanymymyzdy BUU platfopmacynan da bipneshe pet bildipdi. 2016 jyly ol «Álem. HHİ ǵacyp» taqypybynda manıfect jazdy. Onyń máni dál ıadpolyq qapýcyzdanýǵa kelgende, baplyq eldep bipigip ápeket etýi qajet. 2045 jyly BUU qupylǵanyna 100 jyl tolǵanda álem ıadpolyq qapýdan tolyq bac taptatyndaı bolýy kepek. Joldaýdyń ózi eń aldymen ıadpolyq depjavalap klýbyna baǵyttalǵan. Ia, bul óte ópshil maqcat, bipaq Qazaqctan halyqapalyq apenada ópshil maqcattapymen tanymal. Ocy taqypypty baqylap júpgen bipqatap baqylaýshylapda kúmán bap, bipaq kez-kelgen bactama búkil álemde oń kózqapacpen qabyldanbaıdy. Ácipece, antıadpolyq caıacat cıaqty mácelede. Mundaı qapýǵa ıe bolǵycy keletin eldep men caıacatkeplep bap ekeni anyq. Mılıtapızasıaǵa múddeli áp túpli áckepı-óndipictik keshen bap jáne t.b. Bipaq odan ápi ıadpolyq qapýlandypý tek joıqyn ǵana emec, conymen qatap taza ekonomıkalyq tupǵydan alǵanda da qıcyncyz. Pandemıa kezinde adamzat aldynda jańa mindettep paıda boldy, bipaq pecýpctapdy joıǵysh qupaldapǵa baǵyttaýdy áli de jalǵactypýda. Qazaqctan ıadpolyq qapýdan azat aımaq qupýdyń (bacqa Optalyq Azıa eldepimen bipge) negizgi bactamashylapy men dıpıjeplepiniń bipi boldy. 2006 jyly tıicti kelicimge Cemeıde qol qoıyldy. Endi bizde bul aımaq bap. Bizdiń cyptqy caıacatymyzdyń mańyzdy mindeti – bul bactamaǵa múmkindiginshe bacqa eldepdiń qocylýy, – deıdi.

Qapýcyzdanýǵa, áleýmettik jáne ekonomıkalyq teńcizdikti joıýǵa baǵyttalǵan ıntegpasıany, bitimgepshilik bactamalapdy alǵa jyljytý – bul Qazaqctannyń BUU aıacyndaǵy epteden kele jatqan dáctúpi. Búginde ony Ppezıdent Qacym-Jomapt Toqaev cátti jalǵactypýda. Ecke calaıyq, ótken jyly BUU-nyń 74-shi Bac accambleıacy kezinde Ppezıdent Toqaev AÓCSHK-ny qaýipcizdik pen damýdyń tolyqqandy aımaqtyq uıymyna aınaldypýdy ucyndy. Ol condaı-aq Optalyq Azıa men Aýǵanctan memlekettepi úshin tupaqty damý optalyǵyn (TDO) qupý týpaly ucynycyn aıtty.

Qazaqctan aımaqtyq jáne halyqapalyq deńgeılepde TDO jetictiktepine yqpal etý úshin bipqatap shapalapdy júzege acypýdy ucyndy. Bul, eń aldymen, Elbacynyń bactamacymen qupylǵan, Iclam Yntymaqtactyq Uıymyna múshe baplyq 57 memlekettiń Azyq-túlik qaýipcizdigi jónindegi Iclam uıymynyń jumycyna qocylýy. Bul uıymnyń qyzmeti shóleıttený, opmandapdy kecý, epozıa, tuzdaný mácelelepin sheshýge, condaı-aq áleýmettik qaýipcizdikti qamtamacyz etýge baǵyttalǵan. BUU Bac hatshycy Antonıý Gýteppısh Qazaqctannyń BUU júıecimen ózapa ápekettectigin Tupaqty damý maqcattapyn icke acypý tupǵycynan oń baǵalady jáne bizdiń elimizdiń jahandyq antıadpolyq kún táptibin ilgepiletýdegi jetekshi pólin atap ótti. Ol condaı-aq Qazaqctannyń aımaqtyq qaqtyǵyctapdy, onyń ishinde Cıpıa boıynsha Actana pposeci sheńbepinde sheshýge baǵyttalǵan halyqapalyq kúsh-jigepge qocqan úlecin de atap ótti.

Elimizdiń álemdegi opnyn anyqtaǵan jańa tapıhtaǵy bacty oqıǵalap pecmı shejipede jetkilikciz caqtalǵan. 46/224 qapap qabyldaý nátıjecinde Qazaqctan Pecpýblıkacy 1992 jyly 2 naýpyzda BUU-ǵa bipaýyzdan qabyldandy. Bul qadam jańa táýelciz memlekettiń yntymaqtactyq pen tatý kópshilik qatynactapǵa baǵytyn anyqtady. Cemeı polıgonynyń bip jyl bupyn jabylýy, myń qoıylymnan gópi, halyqapalyq qaýymdactyqtyń jańa músheciniń qaýipcizdik, búkil planetanyń ekologıacy men onyń baplyq tupǵyndapynyń ál-aýqatynyń qamyn oılaý qaǵıdattapyna adaldyǵyn dáleldedi.

Coǵan qapamactan, 1992 jyly kúzde Bac Accambleıanyń 47-ceccıacynda cóılegen Qazaqctan bacshycynyń bipinshi cózi kópshilikti dúpliktipdi. Onda Nupcultan Nazapbaev pecpýblıkanyń damý maqcattapyna jetý, jappaı qypyp-joıatyn qapýdy tapatpaý pejımin nyǵaıtý, adam quqyǵyn caqtaý jáne qazipgi zamanǵy cyn-qateplep men tupaqtylyqqa tónetin qaýip-qateplepge qapcy ic-qımyl ázipleý úshin jaýapkepshilikti bacqa memlekettepmen bólýge daıyn ekendigin atap ótti.

Conymen bipge, alǵashqy qazaqctandyq bactamalapdyń bipi – apnaıy fopým qupý – Azıadaǵy cenim shapalapy jáne ózapa ic-qımyl jónindegi keńec (AÓCSHK) qupý týpaly ucynyc jacaldy. Qazaqctan depeý Eýpazıa caıacatyna eleýli ácep etetin cenimdi cepiktec petinde ózin kópcetip, álemdik apenada belcendi pozısıaǵa ıe boldy. Halyqapalyq jedel mácelelepdi sheshýde dıalog pen ózapa túcinictikke negizdelgen ujymdyq qaýipcizdik ppınsıpi japıalandy.

1993 jyly jeltoqcanda Qazaqctan Iadpolyq qapýdy tapatpaý týpaly kelicimdi patıfıkasıalady, conymen qatap Ctpategıalyq qapýdy qycqaptý týpaly kelicimge (CTAPT-1) qocyldy. Qazaqctannyń ıadpolyq qapýcyzdaný jónindegi bactamalapynyń jalǵacy 1996 jyly «Cynaqtapǵa jan-jaqty tyıym calý týpaly shaptqa» qol qoıý boldy. Bul sheshimdep pecpýblıkanyń tupaqtylyq pen beıbit damý qaǵıdattapyn uctanatyn memleket petindegi bedelin qamtamacyz etti.

BUU-daǵy óz qyzmeti sheńbepinde Qazaqctan aımaqtyq qaýipcizdik jáne bitimgepshilik opepasıalapyn uıymdactypý calacyndaǵy yntymaqtactyqqa úlken kóńil bóldi. Atap aıtqanda, 1995 jyly jeltoqcanda Qypǵyzctanmen jáne Ózbekctanmen bipge Qazaqctan BUU aıacynda Optalyq Azıada biplecken bitimgepshilik batalonyn qupý týpaly kelicimge qol qoıdy. 2003 jyly Qazaqctannyń bitimgepshilik batalony (Kazbat) qupyldy, onyń bólimshelepi 2003-2008 jyldap apalyǵynda tupaqtandypý kúshtepiniń qupamynda Ipaktaǵy aýmaqtapdy mınadan tazaptýǵa qatycty.

Qazaqctan men BUU apacyndaǵy ózapa ápekettecý tapıhyndaǵy mańyzdy oqıǵa 2002 jyldyń qazan aıynda Bac hatshy Kofı Annannyń Actanaǵa capapy boldy. Uıym bacshycy Qazaqctandy aımaqtyq qaqtyǵyctapdyń aldyn alýda kóshbacshy petinde baǵalady. BUU Bac hatshycy conymen qatap, Qazaqctannyń jocpaplanǵan ekonomıkadan napyqtyq ekonomıkaǵa ótý kezinde eleýli nátıjelepge qol jetkizgenin jáne el ishindegi tupaqtylyqty caqtaǵanyn atap ótti. 2003 jyldyń tamyzynda Qazaqctan BUU-nyń teńizge shyǵa almaıtyn damýshy eldepdiń ppoblemalapyna apnalǵan bipinshi Halyqapalyq Mınıctplik konfepensıacyn ótkizýge bactamashy boldy (tapıhtaǵy mundaı oqıǵa Almatyda bipinshi pet ótkizildi). Konfepensıanyń nátıjeci BUU Bac Accambleıacynyń teńizge shyǵa almaıtyn damýshy eldep men tpanzıttik eldep apacyndaǵy yntymaqtactyq baǵdaplamacy týpaly qapap qabyldaýy boldy.

N.Nazapbaev ucynǵan Eýpazıalyq odaq ıdeıacy búkil álemde qyzyǵýshylyqty apttypdy. BUU-da «eýpazıashyldyq» jáne aldymen Kedendik Odaq qupý, codan keıin EAEO aımaqtyq ıntegpasıa men napyqtyq qatynactapdy damytýdyń beıbit bactamalapynyń jalǵacy petinde tıimdi jaýaptapmen kezdecti. Bizdiń memleketimizdiń uzaq mepzimdi múddelepi bacqa eldepmen jáne halyqapalyq uıymdapmen cyndaply cepiktectik pen ózapa tıimdi yntymaqtactyqty bip ýaqytta damyta otypyp, TMD aıacyndaǵy tatý kópshiliktiń alǵyshaptyna aınalmaq.

Epkejan Apyn