«Jasyl energıanyń» ulttyq standarttary

«Jasyl energıa» salasyndaǵy bıznesti damytýdyń ulttyq standarttaryn otandyq sarapshylar «EKOJER» qaýymdastyǵynyń alańynda ázirleıtin bolady. 2020 jyly Qaýymdastyq «Jańartylatyn energıa kózderi jáne balamaly energıa» standarttaý jónindegi tehnıkalyq komıtet (JEK boıynsha tehnıkalyq komıtet) qurdy. Tıisti buıryqqa Qazaqstan standarttaý jáne metrologıa ınstıtýty qol qoıdy.

JEK tehnıkalyq komıtetiniń negizgi mindeti qazirgi zamanǵy halyqaralyq talaptarǵa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq standarttaryn ázirleý bolmaq. Bul jańartylatyn energıa kózderi salasyndaǵy bıznesti belsendi damytýǵa kómektesedi. EKOJER qaýymdastyǵy Keńesiniń tóraǵasy Lazzat Ramazanova:

– Standarttardy ázirleý úshin biz Qazaqstannyń sarapshylar qaýymdastyǵyn bir alańǵa biriktirýimiz óte mańyzdy. RES Tehnıkalyq komıtetiniń quramyna memlekettik organdardyń, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń, kásipkerliktiń, ónerkásiptik kásiporyndardyń, halyqaralyq uıymdardyń ókilderi jáne táýelsiz sarapshylar kiredi. Aldaǵy jyldary júıelerdi jobalaý, jańartylatyn energıa kózderi negizinde generasıalaý júıelerin montajdaý jáne iske qosý, paıdalaný, tıimdilikti baǵalaý jáne tehnıkalyq qyzmet kórsetý boıynsha 50-ge deıin ulttyq standarttardy ázirleý josparlanýda, – dedi.

Tehnıkalyq komıtet saıtynda aımaqtyq energetıka, jańartylatyn energıa kózderi naryǵyn damytý jáne qajetti tehnıkalyq sheshimder, jańartylatyn energıa kózderin normatıvtik retteý máselelerindegi ózekti máseleler talqylanatyn bolady.  Qazaqstannyń ǵylymı-tehnıkalyq áleýeti halyqaralyq deńgeıde kórsetiledi. Sondaı-aq mindetterdiń qataryna jańartylatyn energıa kózderi salasyndaǵy ozyq tehnologıalardy tanymal etý, ınovasıalyq jabdyqty engizý kiredi.  Halyqaralyq uıymdarmen ózara árekettesýge kóp kóńil bólinedi.  Atap aıtqanda, IEC, ISO, IRENA jáne basqa standarttaý, sáıkestikti baǵalaý jáne rastaý, akredıtteý, mamandardy daıarlaý jáne halyqaralyq júıelerge ıntegrasıalaý salasyndaǵy uıymdarmen (IECEE jáne IECRE) árekettesý múmkindikteri qarastyrylady.

Aýksıondyq tenderler – jasyl energıany damytý tetigi

Qazirgi ýaqytta elektr energetıkasyndaǵy basym baǵyttardyń biri – jańartylatyn energıa kózderin (JEK) tıimdi paıdalaný tehnologıalaryn ilgeriletý.  Osy sektordy damytýǵa baǵyttalǵan barlyq elder osy jumysqa memlekettik deńgeıde barynsha qoldaý kórsetedi.  Bul jańartylatyn energıa kózderine qarjy salymdary kómirsýtegi energıa kózderin damytýǵa salynǵan ınvestısıaǵa qaraǵanda tezirek tólenetindigimen baılanysty.

 JEK sektoryn damytý úshin bizdiń elde de barlyq jaǵdaılar jasalǵan.  Atap aıtqanda, 2009 jyly «Jańartylatyn energıa kózderin paıdalanýdy qoldaý týraly» QR Zańy qabyldandy.  Zań ekonomıkalyq jáne tehnıkalyq aspektilerdi qosa alǵanda, elektr jáne jylý energıasyn óndirý úshin jańartylatyn energıa kózderin paıdalanýdy qoldaýdyń negizgi sharttaryn anyqtaıdy.

Jańartylatyn energetıka salasyn damytý úshin jaǵdaı jasaýda esep aıyrysý-qarjy ortalyǵynyń jańartylatyn energıa kózderi obektileri óndiretin elektr energıasyn ortalyqtandyrylǵan satyp alýdy engizý negizinde memlekettik qoldaý tetigi qabyldandy.

Osy mehanızmdi iske asyrý úshin júıe operatory («KEGOC» AQ) QR«Jańartylatyn energıa kózderin paıdalanýdy qoldaý týraly» Zańyna sáıkes, «Jańartylatyn energıa kózderin qoldaý jónindegi qarjylyq esep aıyrysý ortalyǵy» JSHS qurdy.

Memlekettik baǵdarlamalyq qujattar Qazaqstanda kún men jel energıasyn paıdalanýdyń damý qarqynyn belgiledi: 2020 jyly – jalpy energetıkalyq balansta 3%, 2025 jylǵa qaraı – 6%, 2030 jylǵa qaraı – 10%.  Bul mindet júıeli túrde júzege asyrylýda.  Sonymen, ótken jyldyń aıaǵynda barlyq qazaqstandyq óndirýshi kompanıalar 104,4 mlrd kVt / saǵ óndirdi, onyń ishinde jańartylatyn energıa kózderinen óndiriletin elektr energıasynyń úlesi 2,4 mlrd kVt / s nemese 2,3% qurady.

Aýksıon mehanızmi engizilgenge deıin Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderi óndiretin barlyq elektr energıasyn belgilengen tarıfter boıynsha ortalyqtandyrylǵan kepildendirilgen satyp alýǵa negizdelgen jańartylatyn energıa sektoryn memlekettik qoldaý tetigi bolǵan.

Negizgi álemdik tendensıalardy, ınvestorlardyń joǵary qyzyǵýshylyǵyn, jańartylatyn energıa kózderi obektilerin salýǵa kúrdeli shyǵyndardyń tez tómendeýin eskere otyryp, sonymen qatar jańartylatyn energıa kózderin paıdalanatyn energıa óndirýshi uıymdar óndiretin elektr energıasynyń qunyn tómendetý maqsatynda 2017 jyldyń shildesinde  jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn tańdaý boıynsha aýksıon mehanızmin engizý maqsaty qolǵa alynǵan bolatyn.  Mundaı jańalyqtar aýksıonǵa qatysýǵa nıet bildirgen ınvestorlardy, RES tehnologıalary (kún, jel, sý jáne bıologıalyq elektr stansıalary) aýksıon baǵalarynyń shekti mánderiniń básekeli deńgeılerin qamtamasyz etti.  Jobany tańdaý prosesiniń ashyqtyǵyn qamtamasyz etetin saýda-sattyq prosedýrasy – aýksıondardyń jeńimpazy jáne árbir joba boıynsha aýksıondyq baǵa aýksıon barysynda anyqtaldy, arnaıy táýelsiz saýda alańynda elektrondyq formatta ótkizildi.  Ulttyq valútanyń AQSH dollaryna qatysty baǵamynyń ózgerýine aýksıondyq baǵalardy (70%) jáne tutyný baǵalarynyń ındeksin (30%) mindetti túrde jyldyq ındeksteý mańyzdy faktor boldy.

Osy tolyqtyrýlar men ózgerister engizilgennen keıin 2018 jyly Qazaqstanda alǵashqy pılottyq aýksıon ótti. Barlyǵy 1000 MVt belgilengen elektr qýaty aýksıonǵa shyǵaryldy, elektr stansıalarynyń túrleri boıynsha: jel, kún, gıdro jáne bıo. Aýksıondarǵa arnalǵan elektr stansıalarynyń ár túri úshin bastapqy baǵalar belgilengen tarıfter deńgeıinde belgilendi – sý elektr stansıalary óndiretin bir kVt/saǵ elektr energıasyna 16,71 teńgeden, kún energıasyna kVt/saǵ úshin 34,61 teńgege deıin.

Mundaı irikteý mehanızmi óziniń áleýetti ınvestorlar úshin tartymdylyǵyn kórsetkenin atap ótken jón. Aýksıonǵa 113 qazaqstandyq jáne sheteldik kompanıalar qatysty, aýksıondar geografıasyn álemniń toǵyz eli usyndy – Qazaqstan, Reseı, Qytaı, Túrkıa, Fransıa, Bolgarıa, Birikken Arab Ámirlikteri, Italıa, Nıderlandy. 2018 jylǵy aýksıon nátıjesinde jalpy belgilengen qýaty 804 MVt bolatyn 30 kelisimshart jasaldy. Bul rette aýksıondyq baǵanyń maksımaldy tómendeýi baıqalady: jel óndirisi boıynsha – 23,3%, kún sáýlesi úshin – 48%, shaǵyn sý elektr stansıalary jobalary úshin – 23,4% jáne bıo – 0,25% qurady.

2019 jylǵy aýksıonǵa 32 qazaqstandyq jáne sheteldik kompanıalar (Reseı, Qytaı, Germanıa, Malaızıa, Italıa, Ispanıa) qatysty. Aýksıon nátıjesinde jalpy belgilengen qýaty 202 MVt-qa 12 kelisimshart jasaldy. Aýksıondyq baǵalardyń maksımaldy tómendeýi: jeldi generasıalaý úshin – 15%, kún energıasyn alý úshin – 66%, GES jobalary úshin – 0,3% jáne BıoES – 0,1% boldy.

Qazaqstan Ortalyq Azıa elderi arasynda birinshi bolyp RES aýksıondaryn bastaǵanyn jáne bul aýksıondardyń joǵary jetistigin halyqaralyq sarapshylar atap ótkenin aıta ótken jón.

Qujattarmen aýksıondar mehanızmin engizýdiń maqsaty ınvestorlarǵa qurylys kezinde ınvestorlardyń táýekelderin azaıtý jáne elektr energıasyna básekege qabiletti tómen baǵany anyqtaý úshin jańartylatyn energıa kózderi boıynsha daıyndalǵan jáne jaqsy damyǵan jobalardy usyný boldy.

Ornatylǵan qýaty 50 MVt bolatyn qujattama (SES) bar alǵashqy pılottyq aýksıonnyń nátıjeleri boıynsha ENI munaı kompanıasynyń enshiles kompanıasy, baǵasy 1 kVt/saǵ 12,49 teńge jeńimpaz bolyp tanyldy.

Aýksıondyq saýdany engizý tıimdi jobalardy tańdaý negizinde Qazaqstanda jobalardy konkýrstyq irikteýdiń jumys júıesin qurýǵa múmkindik berdi. Investorlardyń joǵary belsendiligi jáne básekelestiktiń móldir júıesi jańartylatyn energıa kózderi baǵasynyń aıtarlyqtaı tómendeýine ákeldi.

Bıyl qarasha-jeltoqsan aılarynda elektr stansıalarynyń túrleri boıynsha bóle otyryp, belgilengen qýattylyqtyń jalpy kólemi 250 MVt aýksıon ótkizý josparlanýda: JES – 65 MVt; SES – 55 MVt; GES – 120 MVt; BıoES – 10 MVt. Qujattarymen aýksıondardyń jalpy belgilengen qýatyn qosqanda 40 MVt quraıdy.

Jasyl energıany júıeli qoldaýdyń nátıjesinde, boljam boıynsha, jańartylatyn energıa kózderinen óndiriletin elektr energıasynyń úlesi 2020 jyly elektr energıasyn óndirýdiń jalpy kóleminde memlekettik baǵdarlamalarda kórsetilgen birinshi kezeńinde 3% quraıdy.

Bolashaqta álemdik tájirıbeni eskere otyryp, jańartylatyn energıa kózderin ornalastyrýdy baqylaýdy qamtamasyz etý jáne aýksıondyq baǵalardy tómendetý maqsatynda ınvestor úshin belgili bir jer ýchaskesi, baılanys núktesi (tehnıkalyq sharttar jáne elektrmen jabdyqtaý sqemasy) anyqtalatyn jobalyq aýksıondar ótkizý josparlanyp, resýrstardyń áleýeti ólshenedi. Bul sharalar ınvestordyń belgisizdikpen baılanysty táýekelderin azaıtady jáne baǵalardyń tómendeýine oń áser etedi.

Munyń bári Qazaqstannyń energetıkterine basty mindetti – jalpy energıa balansynda jańartylatyn energıa kózderin paıdalaný kólemin 2030 jylǵa qaraı 10% deıin jetkizýge múmkindik beredi.

Memlekettik qoldaý

Bir aıta keterligi, Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderi jumysshylarynyń kúni paıda boldy. Osylaısha, biz úshin eldiń balamaly energıa kózderine tez aýysýy mańyzdy ekenin kóre alamyz.

Nurlan Kapenov, SPAQ Qazaqstannyń Kún energıasy qaýymdastyǵynyń Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy:

– JEK damýyn ekonomıkalyq quraldar turǵysynan ǵana emes, sonymen qatar barlyq sala boıynsha jumysshylardy yntalandyrý turǵysynan muny turaqty damýdyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady dep esepteımin. Ózderińiz biletindeı, «kadrlar kóp nárseni sheshedi», jáne bul jańartylatyn energetıka sektorna da qatysty. Qazir bul salada 1000-nan astam maman jumys isteıdi: energetıkter, ınjenerler, qurylysshylar, ekonomıser, memlekettik qyzmetkerler, ınvestorlar, ǵalymdar, taldaýshylar. Olardyń jumysynyń arqasynda qysqa merzim ishinde elde ekonomıkanyń múldem jańa sektory paıda boldy. Jańartylatyn energıany 100-den astam jańartylatyn energıa nysandary óndiredi, – deıdi.

Osyǵan baılanysty SPAQ «Jańartylatyn energıa kózderi jumysshysynyń kúni – 4 shilde» Qazaqstan Respýblıkasynyń merekeler tizimine engizý týraly bastama kóterdi. 4 shilde kúnin JEK qyzmetkeriniń kúni retinde tańdaý kezdeısoq emes. 2009 jyldyń 4 shildesinde «Jańartylatyn energıa kózderin paıdalanýdy qoldaý týraly» QR Zańy qabyldandy. Dál osy kúnnen bastap bizdiń elimizde JEK sektorynyń progresıvti damýy bastaldy.

QR JEK qyzmetkeriniń kúni – bizdiń eldiń qorshaǵan orta tazalyǵy úshin kúresiniń ındıkatory, elektr energetıkasy sektoryn ózgertýdiń draıveri, deni saý ultty saqtaýdyń jáne ekonomıkanyń ornyqty damýynyń sımvoly. Jańartylatyn energetıka qyzmetkerleri kúnin kásibı mereke retinde atap ótý bıznes qaýymdastyqty sektordyń damýyna úles qosýǵa ıtermeleıdi. Bul memleket tarapynan joǵary baǵa, mamandyqtyń mańyzdylyǵy men bedelin moıyndaý degendi bildiredi. Sondaı-aq jańartylatyn energıa kózderi mamandarynyń odan ári kásibı ósý qajettiligin dáleldeıdi. Ári Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderiniń bekitilgen «Qazaqstan Respýblıkasynyń «Jasyl ekonomıkaǵa kóshý tujyrymdamasy» aıasynda jalpy damý jolyn nyǵaıta túspek.

Sonymen qatar, koronavırýstyq pandemıa salanyń damýyna áser etti. Atap aıtqanda, jańa stansıalardy salý merzimine qatysty qaýipter bar.

– Tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty ınvestorlar, ásirese qurylys kezeńinde júrgender, eki-úsh jyldyq merzimdi ótkizbeýge jáne esep aıyrysý-qarjy ortalyǵynan aıyppul alýǵa qaýpi bar. Qazir bul ınvestorlar arasyndaǵy birinshi másele, – deıdi Nurlan Qapenov, Qazaqstan kún energıasy qaýymdastyǵynyń dırektorlar keńesiniń tóraǵasy.

Aınur Sospanova, Qazaqstan Respýblıkasy Energetıka mınıstrligi Jańartylatyn energıa kózderi departamentiniń dırektory:

– Búginde jańartylatyn energetıka sektory Qazaqstan Respýblıkasy ekonomıkasynyń serpindi salalarynyń biri bolyp tabylady. Byltyr jyldyń sońynda respýblıkada JEK elektr energıasynyń jalpy óndirisi 2,4 mlrd kVt/saǵ qurady. Qazirgi ýaqytta respýblıkada jalpy qýattylyǵy 1414 MVt bolatyn jańartylatyn energıa kózderiniń 101 jumys istep tur.

Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderin úı sharýashylyqtary, sharýa qojalyqtary men SHOB óz qajettilikteri úshin qoldana alady. Alaıda, ekonomıkalyq tıimdilik turǵysynan bul óte tartymdy emes. Iaǵnı, munyń bári ekonomıkalyq tıimdilikke baılanysty. Ornatý aıtarlyqtaı qymbat, al túpki paıdalanýshynyń tarıfteri az. JEK-ti zańnamada kózdelmegen joǵary jeńildiksiz paıdalaný ekonomıkalyq jaǵynan tıimsiz. Alaıda, Zańǵa sáıkes qondyrǵynyń ıesi bul qondyrǵyny óz qajettilikteri úshin qoldana alady jáne eger artylatyn bolsa, ony jelige bere alady. Mundaı qondyrǵylar 100 kVt-tan aspaýy kerek, bul SHOB úshin jaqsy norma. Biraq bári ekonomıkalyq tıimdilikke baılanysty», – dedi Aınur Sospanova.

Eger 2009 jyly jańartylatyn energetıka sektoryn tek jasyl ekonomıka ıdeıalaryn biren-saran qoldaýshylar ǵana usynǵan bolsa, búginde myńdaǵan adamdar osy salada jumys isteıdi, jańartylatyn energıa kózderin nasıhattap, jańartylatyn energıa salasyndaǵy zańnamany jetildirý boıynsha jumys isteıdi.

QR Energetıka mınıstrliginde jańartylatyn energıa kózderiniń baǵyty jeke bólimge bólingen. Máseleniń ózektiligin rastaý – ár túrli qurylymdar ótkizetin semınarlardyń, konferensıalardyń, samıtterdiń sanynyń artýy (qaýymdastyq, Qazaqstan elektrojnergıa asosıasıasy, Jasyl tehnologıalar jáne ınvestısıalyq jobalardyń halyqaralyq ortalyǵy, Qazaqstannyń ekologıalyq uıymdar asosıasıasy, Qazaqstannyń jaiartylatyn energıa asosıasıasy jáne t.b.).

Qazaqstan Respýblıkasynda jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn qarjylandyrýǵa múddeli halyqaralyq qarjy ınstıtýttary bar (Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki, Azıa damý banki, Eýrazıalyq damý banki, Taza tehnologıalar qory, Jasyl klımat qory jáne t.b.). Sonymen qatar, olardyń portfolıosynda qazirdiń ózinde aıaqtalǵan jáne júzege asyrylyp jatqan jobalar bar. «Jasyl qarjylandyrý» taqyrybyn «Astana» AHQO-nyń jeke bólimi qarastyrady.

Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy munaı-gaz kompanıalary Shell, Total jáne Eni sıaqty jańartylatyn energıa kózderin damytýǵa belsendi qatysady, olardyń portfelinde jańartylatyn energıa salasyndaǵy ınvestısıalyq jobalar bar.

JEK damýynyń kelesi satysy

Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderiniń odan ári damýy birneshe faktorlarǵa baılanysty. Olardyń ishindegi mańyzdysy – ekonomıkalyq turaqtylyq jáne JEK ınvestorlary úshin táýekeldi tómendetý, energetıkalyq júıeniń jumysynyń tehnıkalyq aspektileri jáne JEK-ti ıntegrasıalaý. Sondaı-aq, mańyzdy faktor halyqtyń JEK paıdalaný múmkindikteri týraly habardar bolýy.

Abdýlla Ýshýrov, Elcomtel saýda belgisimen «Telcomsystems-A» JSHS quryltaıshysy:

– Biz energetıkalyq revolúsıanyń aldynda turmyz. Jańartylatyn energıa kózderin engizetin 30 eldiń qatarynda Qazaqstannyń bolǵany óte jaqsy. Munaıly elde «jasyl tehnologıalar» óte qarqyndy damyp kele jatqandyǵy qýantady. Men bul bıznesti bastaǵan kezde bizdiń munaı óndirýshi elde «jasyl» baǵyttyń memlekettik qoldaý alatynyna kúmándandym. Bizdiń kompanıa júıelik ıntegrator retinde bastady. Biraq 2016 jyldan bastap olar kún energıasyn 100% qolǵa aldy. Biz tutas bir qoǵamdastyq qurdyq, onyń músheleri Qazaqstanda jańartylatyn energıanyń barlyq salalaryn alǵa jyljytyp jáne jańa «jasyl» bıznes-qoǵamdastyq quryp jatyr, – deıdi.