Qazaqstanda ótken túriktildes elder basshylarynyń samıtine kelmeı qoıǵan Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵanǵa Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev renjip qalǵan. Bul týraly «Qamshy» portaly túrkıalyq haberrus.com saıtyna silteme jasaı otyryp habarlaıdy.

Astanada ótken túrkitildes elder basshylarynyń samıtine áýelde Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan qatysady dep kútilgenimen, túrik prezıdenti Ankaradaǵy partıa sezine qatysatyny sebepti, Astanadaǵy samıtke kelýden bas tartqan.

90-jyldary keńester úkimeti tarqatylyp, ondaǵy túrkitildes memleketter egemendik ala bastaǵan kezeńde geografıalyq saıasatta Túrkıanyń róli joǵarylaı bastaǵan edi.

Túkrıanyń osy jyldardaǵy ımýndyq ózgeriýi kúlli álemdi dúr silkindirerdeı bolyp, respýblıkanyń saıası, mádenı, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq salalary damı bastaǵan. Jahandyq saıasatta «úshinshi álem» qalyptastyrý úshin túrkitildes memleketterdiń birigýi úlken qadam edi. Solaı boldy da, Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan jáne Ázirbaıjan osy turǵydan Túkrıanyń bastamasyn tolyq qoldady. Al, Túrkıanyń toǵyzynshy prezıdenti Súleıman Demırel myrza osy eldermen baılanysty arttyrýdy  kózdegen bolatyn. Ol jekelegen qatynastarǵa baılanysty ınstıtýsıonaldyq qurylym jolyn tańdady. Osy rette «Túrkitildes elderdiń samıti» basty rólge ıe boldy. Birinshi kezekte bul eń mańyzdy yntymaqtastyq tetigine aınaldy. Sonyń ishinde Túrkıa samıtke qatysý kórsetkishi eń joǵarǵy deńgeıge jetkeni de jasyryn emes.

Al, Túrkıa prezıdenti basshylyq etetin Ak partıa bul úrdisti tamasha jalǵaı bildi.

Túrki keńesin qurý týraly sheshim 2009 jylǵy 3 qazanda Túrkitildes memleketter basshylarynyń Nahchyvan samıtiniń qorytyndysy negizinde qabyldanǵany barshaǵa málim. Búgingi tańda Túrki Keńesine tórt memleket – Ázirbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Túrkıa múshe bolyp kiredi.

Iá, bıylǵy keńes Qazaqstan astanasynda 10-11 qyrkúıekte ótken bolatyn. Bul samıtke Túrkıa prezıdenti Erdoǵan da qatysady dep kútilgen. Alaıda, samıt ashylǵan resmı sátte Erdoǵannyń oryny bos qaldy. Ol kelmeı qoıdy. Túrkıa prezıdentiniń is -josparlary boıynsha, 7-qyrkúıek Ońtústik Koreıaǵa, 9-qyrkúıek Úndistanǵa, sosyn Qazaqstannyń astanasyndaǵy samıtke qatysýy kerek edi. Alaıda ol bul memleketterdiń eshbirine barmaı qoıdy. Al memleket basshylaryna jibergen hatynda ol «resmı is- saparlardyń bolmaı qalýyn Túrkıadaǵy bolǵan terrorlyq árekettermen baılanystyratynyn»  aıtqan.

Al, Túrkıa prezıdentiniń hatynan keıin Qazaqstan prezıdenti óziniń renish hatyn dıplomatıalyq joldar arqyly jetkizgen-mys.  Qazaqstan prezıdenti Erdoǵannyń samıtke kelmeı qoıýyn eldegi Aq partıa sıezine qatysýymen baılanystyrǵan.

Túıin: Qazaqstandy ata-babasynyń Otany dep esepteıtin Túrik basshysy Erdoǵannyń kenetten Elordadaǵy samıtten bas tartýynyń astarynda ne jatyr? Eki el prezıdentteri dıplomatıalyq qatynastardy aıtpaǵanda, bir-birine baýyrym dep til qatýshy edi ǵoı. Erdoǵannyń Elordaǵa jasaǵan sońǵy saparynda Elbasy Nursultan Ábishuly «baýyrym» dep qushaq jaıa qarsy alǵany esimizde.  Sol kezde  Astanaǵa resmı saparmen kelgen Túrkıa prezıdenti de tartynyp qalmaı, áriptesin qolpashtaı sóılegen-di. Kelissózder kezinde memleket basshylary eki eldiń arasynda alys-beristiń azaıyp qalǵanyn moıyndap, endi ony arttyrýǵa kelisken. Úsh kúnge jalǵasatyn sapar barysynda Redjep Taıyp Erdoǵan qasıetti Túrkistan qalasyna da baryp, táýap etken edi. 

Ádettegideı, álemdik saıasatta óz orny bar 61 jastaǵy  Redjep Taıyp Erdoǵannyń kortejin motosıklge mingen oqqaǵarlar Aqordaǵa bastap keledi, «alystaǵy baýyrymyzdyń» qazaq jerine tabany tıip, Prezıdent Nazarbaev áriptesin esik aýzynan kútip alyp, túbi bir týysqanyna baýyrym dep qoshemet kórsetedi, sosyn mártebeli meımannymyz Qazaq handyǵynyń toıyn tamashalaıdy dep kútilgen edi. Erdoǵannyń kenetten qubylýyna ne sebep boldy? Nazarbaev oǵan ne úshin ókpeledi?

Jalpy,  sońǵy jyldary Túrkıanyń syrtqy saıasatynyń  Taıaý Shyǵysqa baǵyttalǵanyn  sarapshylar  jıi aıtady. Degenmen, Ankara úshin Eýropalyq odaqpen qarym-qatynas eshqashan   mańyzyn  joımaq emes. Rejep Taıyp Erdoǵan Eýropaǵa, batys elderine qarata anda-sanda  málimdeme jasap  qoıǵanymen, is júzinde Túrkıa báribir de Eýropa elderinen alystamaıtyny túsinikti. Túrkıanyń sheteldermen saýda-sattyq, ekonomıkalyq baılanystarynyń  basym  bóligi Eýropaǵa baǵyttalǵan.  Óıtkeni, Ankaranyń Eýropalyq odaqqa  múshe  bolyp kirýge degen  úmiti áli óshken joq. Al,  Taıaý Shyǵys pen  ıslam álemine qatysty ustanymdaryna kelsek Erdoǵannyń neoosmandyq  kózqarasy  bar. Iaǵnı,  buryńǵy Osman  ımperıasynyń  quramyna kirgen  elderge «aǵalyq aqyl aıtyp»  otyrǵysy keledi.

Sonymen birge, Túrkıa ıslam áleminde kóshbasshy bolýǵa umtylyp keledi. Túrli  saıası oıyndarǵa  baratyny, astyrtyn áreketter uıymdastyratyny da sodan. Túrkıanyń ózge eldermen  saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastaryna nazar aýdarsaq, máseleniń mán- jaıy  birden ańǵarylady. Ádette, «baýyrym, baýyrym» desip  bir-birine erekshe iltıpat kórsetip jatatyn Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy taýar aınalymy sońǵy bes jylda ózgergen de  joq. Ózgerse de mardymsyz ǵana ósý  boldy.

Erdoǵannyń Elordaǵa jasaǵan ótken jolǵy saparynda da  «eski-qusqyny eske túsirip» qoıýdan árige  barmaǵany belgili. Ras, 800 mln dollarlyq kelisim-shart jasaldy. 7  mınıstrin ertip keldi Erdoǵan.  Biraq,  báribir eldi eleń etkizetin  kelissózder  baıqamadyq. Ádettegideı, saýda-sattyq, qurylys,  jeńil ónerkásip  syndy  máseleler qarastyrylǵan tárizdi. Qazaqstannyń tranzıttik múmkindikterin túrikterdiń baıqamaı  otyrǵandyǵy da tańqaldyrady. Ne de bolsa, Elbasy osy úshin Erdoǵanǵa ókpelese kerek-ti.

Nurgeldi Ábdiǵanıuly