Siz bizdiń aýyldy bilesiz be? Jo-jo, bilmeısiz. Jadyńyzdyń ury qaltasyn aqtaryp áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Báribir taba almaısyz. Endi-endi tebindep kele jatqan murtyńyzdy sylap-sıpap, qýlana qýtyńdaǵandaı, Qarlyǵash úlbiregen qyz nyspysy da emes. Appaı, ne desem eken, osy, á? Shaqshadaı basyńyzdy sharadaı qylmaı, ózim-aq aıta salaıyn. Qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqytpaı, manaqtaı mápelep júrgenimiz – ózimizdiń uıadaı ǵana aýylymyz. Ras, bizdiń aýyl tóńireginde shalqyp jatqan kók teńiziń atymen joq, iri shaharlardaǵydaı halyqaralyq áýejaıdan da nyspymyz, sosyn ony kúmis qanat alyp laıner qaıdan mensinsin, Almatydan yńyrana attanǵan mamyrlaq avtobýstar da bul araǵa aıaldamaıdy.

     Olaı-bulaı desem de, quraq kórpedeı quralǵan kartadan tarydaı enshi tımegen aýylymyzdy biz jurttyń Rıo-de-Janeırosyna da aıyrbastamaımyz. Kishkene Aqshal aıtpaqshy, búırek ekeý bolǵanmen, bura  bireý, kindik qan da oımaqtaı jerge tamady, asyl zattyń bári – taq. Bilmeıtinder Kishkene Aqshaly kim deýi kádik-aý. Jaýaby daıyn. Jańaǵy Aqshal bári – dara degenimen, kisi atyna kelgende, bizdiń aýyldyń shirkinderi qosarlanyp, úımelep shyǵa keledi. Aýylsábettiń tabaqtaı tizimin aqtaryp-tóńkermeı-aq, ózimiz bes Kárimdi, eki Muqandy, eki Sámetti, úsh Janaqty, eki Qudaıbergendi, úsh Muratty qınalmaı-aq shotqa qaǵa beremiz. Jalpy jamaǵat bulardy bir-birimen shatastyrmaý úshin árqaısynyń túr-tústerin, kem-ketikterin jambastaryna japsyra salady.

Qarlyǵashta baqandaı qos Aqshal bar. Biri – Kishkene Aqshal, ıaǵnı Tasbolattyń Aqshaly, ekinshisi – Soqyr Aqshal, ıakı Shalǵyshy Aqshal. Ekeýiniń de aty, beriden qaıyrsaq, búkil Úshqaıyń kolhozy jamaǵatyna, arydan orasaq, bútkim Úıgentas aýdany jurtshylyǵyna málim.

Kishkene Aqshal – keremetteı ushqyr jan. Júrip bir ketse, aıaqtyǵa ese bermeıdi. Etekke, saqmanǵa máshıne attanyp bara jatsa, ústinde qalqıyp Aqshal otyrady. Jaılaýǵa, shóp shabýǵa at-arba saılansa, bódenedeı bop Aqshal ketedi. Bálenshekeńniń qýanyshy, ıa qaıǵysy mereılene bastasa, qyzmet qylyp, ortasynda úırekteı qalqyp Aqań júredi. Zveno jetekshisi kóknár shópteýge qol jınasa, qytaı mandarınindeı óńsheń qýtabandar ishinde saqaly shoshtańdap Aqshal sal-sal basady. Qabaq-qabaqtan jazda qoı búldirgen, kúzde sıyr búldirgen tergen usaqtardyń bel ortasynda da Aqshal júredi. Qaıynatalarynyń mundaı qylyǵyn ersi kórgen Mósi jurtynyń kelinderi sylq-sylq kúlip: «Osy   atamyz bala kezinde, Qudaı biledi,qoıannyń tobyǵyn jegen shyǵar», - dep kúıeýleriniń   kózinshe kósem sóılep baǵady. Mósi eliniń jigitteri kúıip-pisip, jerge qaraıdy. Osydan baryp shartta-shurt urys-keris tutanady. Endi qaıtsin, uran qaripterindeı túp-túzý júrip-turady degen atalary shıborbaı balalarmen sekeńdep bara jatsa, oǵan kelinderi betaldy jyrtyńdap bet shymshysa, kúıgelektenbeı qaıtedi, segiz órim qamshyǵa jalynbaı qaıtedi.

Bizdiń jer de qyzyq ózi, tóbelesqumarlardyń basyndaı oıdym-oıdym.Onyń belýardan keler shóbin shalǵyǵa túsirýdiń ózi bir qıamet-qaıym. Pildeı traktoryń men zyryldaǵan shóp máshıneńnen tamtyq qalmaıdy.Mıdaı jazyqta myńq etpeı eki norma oryndaıtyn mehanızatorlar áke deseń de qıa baspaıdy. «Túıeniń órkeshindeı qulama-qulamaǵa teknıkáni qor qylǵansha, birden maıdazatqa ótkiz!» - dep Kishkene Aqshal beker bezekteı me? Ondaıǵa Soqyr Aqshal bastaǵan shalǵy sheberlerin qoıa ber. Tazdyń basyndaı qylyp qyryp shyǵady. Al ondaı jarlaýyttar men qaıqańdardyń pishenin tasýǵa eń qolaıly kólik – ógiz súıretpe. Jaz shyǵa Kishkene Aqshal álgi ógiz bitkenniń bas bapkerine aınalady. Ámbe bala-shaǵanyń, ý da shýdyń ortasy. Oıyn-kúlki, dýmandy bazar da osynda. Bárine aralasyp júre beredi. Tamaqshy kelinshek ózge shaldarǵa bas tartyp, buǵan omyrtqa ustatsa da kóńili baıaǵydaı. Ondaı usaq-túıekti Aqshal ómiri elemeıdi. Abtarıqasy úshin óńgelerdeı shala búlinbeıdi.Tapsyrylǵan ógizderi quıryqtaryn shanshı oqyralap, saı-salany saǵalap ketpese bolǵany.Oıynda júrgenin aptyqpaı-alqynbaı bitiredi, shyrt-shyrt túkirip aýylǵa qaıtady. Jalańqabat meshpetiniń qaltasynan saqal-murtyn basyp júrgen aǵash sapty bákisin alady, onysyn jumsaq qaıraqqa sala otyryp ádemi bir ándi syzyltyp qoıa beredi. Onysyn jaǵyn taıanyp otyryp báıbishesi Bıbiken tyńdaıdy, balasy Arbabek te eleń ete qalady. Án de – bir úlken sharýa. Onysyn támámdap, bir saptaıaq aırandy simire sala brıgadır  bergen ógizderine ketedi. Odan qas qaraıa qaıtady. Ógiz arbaǵa bir jambas kók jońyshqany, ne qarasulyny, ne erkekshópti basa keledi.Usaq malǵa, qystyq jemge degen ózindik hareketi. Ol kelgende Bıbiken tysqa shyǵyp qı tamyzady, sháı qamyna kirisedi. Osyndaıda syryqtaı mosy tebendeı tentirep tabylmaýǵa aınalady. Bıbiken daýystap izdeýge batpaıdy. Mósi eliniń kelini «mosy» degen kıeli ataýdy qalaı aýyza ala alsyn. Daǵdaryp biraz turady. Onan soń balasyna qarap:

-          Qoıǵan  jerińde  ómiri  turmaıdy. Áı, júgirmek kelgir, álgi qaıda? – deıdi.  Dáneńe

uqpaǵan Arbabek «Batyrlar jyryn» qoltyqtaı júrip «álgini» izdeıdi. Ol quryǵyry qaıdan tabyla qoısyn. Endi Bıbiken Aqshalǵa jarmasady:

-          Aı, Aqash,  Aqshal  deımin, álgi-álgi,  ne edi,  quryp qana ketkir. Qudaım-aý, álgi?!

Anaý she, álgi úshtemir kózińe túspedi me? - taýyp ketkenine máz bolyp kúledi. Aqshal ádeıi eki qolyn jaıa qalady.

-          Temiri nesi taǵy, samıan ba?  Ol   moıynturyqtyń qasynda jatyr. Qazir alyp kele

qoıaıyn, - dep arba jaqqa tompańdaı jóneledi. Bıbiken Aqshaldyń bul mazaǵyna endi kóne almaıdy. Keń adamnyń shaılyqqany jaman ǵoı, short ketedi.

-          Samıany nesi? Samıanda basyń qalsyn. Mosy,  mosy qaıda  deımin!?  Aıtqyzaıyn

degeniń osy ma edi, jalmaýyz-aý? Degenińe jettiń be, taǵyńya otyrdyń ba? O, Jasaǵan ıem, óziń keshe gór, atamyzdyń atyn atap qoıdym. Mende jazyq joq! – dep sózin jalynyp-jalbarynyp bitiredi.

     Kishkene Aqshal taqıasyn mańdaıyna ysyryp qarq-qarq kúledi. Ózine-ózi razy bolǵandaǵy ashyq kulkisi. Atasynyń aty áıeliniń aýzyna ilikkenine qattty rıza bolady.

-          Arbash,  sen  osy  ana     Jagor   tamyrdyń   baǵyna   túsip  júr  deı  me? Úpteı ber,

ágárákı, qolǵa tússeń, arashalaıdy eken dep oılama. Ózim qosyla taspa tilem jonyńnan.Urlyq túbi – qorlyq. Meniń minezimdi  bilesiń, jóýshendige boı bermeımin, - dep oń jambasyna aýnap túsedi. – Al, qanekı, ana «Qyz Jibekti» aǵylt.

     Aqshal kózi iliner aldyndaǵy úırenshikti ádetine basady. Arbabek tanaýyn qos-qostan tartyp Tólegen men Qyz Jibek hıkaıasyn zýyldata jóneledi.

-          O, darıǵaı, ógiz attaı jelmeıdi,  zaman  qaıta  kelmeıdi  degen  osy  eken-aý. Keshegi

betin kún shalmaǵan perızat Qyz Jibek pen asyl ardaq Tólegender qaıdasyń... Ýh... Al endi, ákesiniń balasy, arqamnyń jelin úzip ber. Obuı, myna shardaqta salmaq joq pa? Kimge tartqansyń, túıeqaryndaı jep-jeńil birdeńe. Jaýyrynymnan ustaı alypty, baǵana jeńil-jelpi biraz ǵana asha siltep edim, - dep eki qulash boıyn jazady.

-          Túske   taman  oqymysty   qaınaǵam  kelip  ketti.  Seni paıǵambar jasyna kelgenshe

sájdege basy tımegen kápir dep ketti. Ana Jagorǵa qosylyp ap «Tań biline tiráktirge bir qaryndas otyrdy» dep, esiriktene án salady dep ketti. Alpysqa kelgenine qaramaımyn, jon terisin sypyryp alamyn, ıt-shoshqanyń, dep ketti. – Bıbikenniń aýzynan bóten sózdiń ushyǵy shyqty.

     Kózi kirtıip bara jatqan Aqshaldyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Janaq moldadan qorqaıyn dep qoryqpaıdy-aý, azar bolsa, asasymen bir nuqyr. Namazǵa jyǵyl, oraza usta degeninen azarda-bezer bolady. Eki jyl boldy áne-minemen sıyrquımyshaqtatyp júr. Áneý kúni Jagor tamyrymen bir tún jaıdarmandatqany jaıly habar-oshar jetip qalypty. Osy jurttyń qulaǵy men kózi túnde de túrińki júredi-aý, úı ózimdiki deme, úı artynda kisi bar dep ishteı bir túıip tastady. Syrttaı:

-          Sol    moldasymaq    Janaqtan-aq     kóretin    boldym   kórsesimdi.   Meniń   ımandy

bolýymdy Qudaı soǵan tapsyryp qoıǵandaı, ol ne sasqany. Dáp bir Buqardy taýysyp kelgendeı. Baıaǵyda osy ólkede meshit bitkenge qyrǵıdaı tıgenderdiń jalaýy ózi edi. Endi kelip taqýa bola qalýyn. Osy aýyldyń zántalaqtarynyń aýzyna úsh kún araq tımese, sopysynyp shyǵa keledi. – dep myqtymsyndy.

     Jumyr jerdiń tórt buryshyndaǵydaı Qarlyǵashta da tań atady, kún batady. Kúndelikti kestesinen myna ýaqyt iznár jańylmaıdy. Aqshal da sol baqı kúnmen talasa turyp, baqı túnmen úıine qaıtady. Ógizderin uly besinde Qara Muqanǵa tapsyryp arbaǵa qonady. Salaqulash bıshigimen sol jaqtaǵy tanmańdaı ógizdi bir sıpaıdy, onan soń oń jaqtaǵy jyryq tanaý qyzyl ógizdi shyqpyrtyp ótedi. Daq bir Aqshaldyń erekshe yqylasyn kútir turǵandaı qos ógiz moınturyqty syqyrlata, qara arbany óńmeńdeı súıreı jóneledi. Tuıaqtary syrtyldap úırenshikti qara jolmen aýylǵa qaraı tartady. Aqań salaqulash qamshysyn jıyp alyp, jupar ańqyǵan balaýsa ústine shalqalaı kep jatady. Aspandaǵy qora-qora juldyzdarǵa tesile qaraıdy. Jıyrmalardyń qıyrynda qalǵan eski bir áýen óz-ózinen oıyna oralady. «Ahaý, Semeı, til men kómeı...»

     Myna aspan –  túbi joq tereń muhıt. Ana qylmyńdaǵan juldyzdar – júzip júrgen jyltyraýyq altyn balyq. Námekı jaılaýdyń tósin bermeıtin tangúlderdeı. Aı she, aı ma? Aıyń bir tilim kártúshkedeı. Áı-áı, ondaı emes. Aı jaryqtyq konserviniń qalbyryndaı, bularǵa ilese domalap kele jatqan syqyldy.

     Sýyqsaıdy qýalaı osy mezgilde súp-súıkimdi jel esedi. Jol jıegindegi shaqpashóp pen kendirdiń japyraqtary kóbelektiń qanatyndaı jarysa jelpildeı jóneledi. Ony Aqshal manadan baǵyp kele jatyr. Alpysty alqymdasa da janary taıyp kórgen joq. Joldan kesekóldneń borsańdap ótken momynaı tyshqandar men jyn qaqqandaı laǵyp júrgen jarqanatty jazbaı tanıdy. Sulbasyna qarap, sonoý qyltada turǵan ne, egin shetine at arqandap jatqan kim – onyń bárin Aqań qolmen qoıǵandaı aıtyp beredi. Kózsýyrar dúrbiniń keregi joq. Naǵyz qoryqshy bolýǵa birden-bir yńǵaıly adam. Biraq byltyrǵy májiliste ondaı jaýapty qyzmetti moınyma arta almaımyn dep at-tonyn ala qashqan. Sol berekeli  jıynda Belsendi Qudaıbergen:

-          Vo-pervyh,  memleketı  mańyzy   bar sharýany kim kóringen alyp kete almaıdy. Vo-

vtoryh, buǵan ábden laıyq adam – Kishkene Aqshal, aqyrandy soǵan tapsyraıyq. Áıtpese mańaıdaǵy egindi eldiń qazy oryp, buzaýy jep bitirdi. Endi bar ǵoı, bıdaıdan ne arpadan bir qaz ustasam, qanatyn julyp qalam jasaımyn. Buzaý ustasam, terisin sypyryp pergament jasaımyn. Memleket astyǵyna zıan tıgizgen narodnyı vorlardyń tizimin álgi pergamentke qaýyrsyn qalammen jazamyn da aýpartkomǵa tapsyramyn. Sonymen qoryqshylyq mindetti Tasbolattyń Aqshalyna júkteıik degen usynys bar! – degen minbege minip alyp.

     Ornynan apyl-ǵupyl Aqshal atyp turǵan:

-          Kópshilikpen  júz  shaıysar  jáıim joq. Aıaldardan áli de úmitim bar, buzaý sıyrdan

týsa da, ıesi aıaldar emes pe? Qazy men buzaýyn katalashkadan bir-aq shyǵarsam, adýyndy qatyn-qalash tomashadaı meni tútip jer. Aqshal álińdi bil. Aýlaq, aýlaq! – dep ázer qutylǵan.

     Bir esepten osy jumysy tynysh. Jaıqala júrip ógizin baǵyp-qaǵady, júıkesin juqartpaı, kezegi kelgende, Qara Muqanǵa tapsyrady, arbanyń ústinde aýnaı túsip ana bir ánderin áýeletedi. Aıdaı álemge, qarakók jerge, qaratunyq aspanǵa ilingen samsaǵan juldyzdarǵa kózi toıǵansha qaraıdy. Qoı dep jatqan eshkim joq. Jan rahaty. Kózi ashylmaǵan kúshikteı anda-mynda túrtinekteýdiń endi reti kelmes. Turaqty jumystan qol úzbegeni qol ǵoı. Aǵaıyn-týǵandardyń bári qosh kórip otyr.

     Mezgilimen úıine qaıtady. Jumsaǵan jaǵyna da úlgerip júr. Anaý-mynaý qysyltaıań jumysty oınap júrip bitire salady. Álgibireýde aýdannan shıfer alyp qaıtty zyr etip. Ógiz baıqustar jata berdi qubataldyń saıasynda. Brıgadır shópshilerge bolys dedi, ylp ete tústi. Bir kúnde eki-úsh sharýa bitiresiń. Eńbekkúniń júrip jatyr...

     Aýnap túskennen keıin baıqady: joǵary jaq qabaq túıe bastaǵan sekildi. Kókjıekke qap-qara sıa tógip jibergendeı. Syńsyǵan jaryq noqattar ulǵaıyp bara jatqan qaraqoshqyl daqtyń bodanynda qalyp bara jatyr. Topan sýdaı qarqyny jedel. Batystan attanǵan tókpe nóserdiń nyshany bul. Saıasyz dúnıeni qoıý qarańǵylyq taqymyna basqandaı.

     Aqshal burylyp art jaǵyna qarady. Shópshiler qosynyń jaryǵy aıdalada dıýana jaqqqan ottaı qalt-qult qana shyramytylady. E-e tirshilik degen osy da, qashan qaratúnek kelip búrkegenshe, óstip óleýsirep tura beresiń.

     Qos ógiz adyrańdap kelip qalǵan myna nóserdi de, qalbańdaǵan qara daýyldy da eleń qylmaımyz degendeı shańyraqtaı múıizderin qaıqaıta syrbaz aıańmen keledi. «Osy janýarlardan momyn tirshilik ıesi bar ma eken bul jalǵanda. Aıtqanyńa kónedi, aıdaǵanyńa júredi. Basbiler maqluqtarym-aı, aınalaıyndar-aı. Osylardy da keıde tildep-tildep alamyz. Bárin kóteredi. Osylar bolmasa, káıter edik».

     Sol qaptaldaǵy zırat mańyna kelip qalǵan eken. Kóship ketken eldiń qonysyndaı melshıip jatyr. Tyrs etpes mylqaý zapolattar, lám-mımsiz tynyshtyq. Tek anda-sanda Molda Janaq qasyna Jalǵyzkóz Janaq pen Sholaqqol Janaqty ertip, haqqa múlgip jatqan mekendi mysyr maqamymen bir kúńirentip ketedi. Dáp bir osylar arab tilin sýdaı sapyratyndaı...

     Aqshal qolyn jaıdy. Aıy qaıqıǵan qorshaýlarǵa qarap arba ústine tizerlep otyrdy. Onyń úrim-butaǵy, Mósi tuqymynyń talaı ıgi-jaqsysy da, jaman-jáýtigi de osy tóbeshikke qonys aýdarǵan. Óz áke-sheshesi de osynda.

-          Apa, amansyń ba?  Men Aqshalmyn ǵoı.  Jatqan  jeriń  jaıly  ma,  apa-aý? Apa, biz

salyp jatqan úıdi bitir qaldyq. Endi ushyrmalataıyq dep jatyrmyz. Shıpyr satyp alyp qoıdyq. Arbabegiń erjetti. Bári oıdaǵydaı. Bıbiken ekeýmiz kelin jumsap, qyzyǵyn kóremiz be dep otyrmyz. – Aqshadyń ıegi kemseńdep, kóńili bosady. Eki kózden taram-taram jas aqty. – Sol qyzyqty kóre almaı kettiń-aý, apa! Qaıteıin, qaıteıin...

     Aqshal janqaltasynan qol ormalyn alyp kózin súrtti. Kópten kóńilin kúrmep, boıyn býyp júrgen sóz búgingi aqshamda kókeıin jaryp shyqty. Órekpigen kóńili basylǵandaı boldy. «Ia, rabbym!» - dedi ishteı. Sol Molda Janaq qosqan aıatty úırenbeı-aq qoıdym. Báribir sheshem ony túsinbeıdi. Ózimniń jalpaq tilimde aıtarymdy aıtsam da saýap emes pe? Árkimge óz anasynyń tili em men saýap. O jaqta olarǵa bireý arab tilin ejiktetip jatyr deısiń be?..

     Aýyl basyndaǵy úıine de jetti. Ógizderin doǵardy, qaraǵaıdaı múıizderinen qosaqtaı baılap, bel asyra aıdap tastady. Asyqpaı-aptyqpaı beti-qolyn shaıyp, oryndyqqa jaıǵasty. Balasyna gazet aqtartty. Qalaı-qalaı silteıdi mynalar degendeı tamsanyp aldy. Onan soń «Batyrlar jyryn» aldyrdy. Qus jastyqqa ekpetteı jatyp «Qambar batyrdy» bastatty. Kúndegideı arqasyn bastyrdy. Kúndegideı Bıbikenniń jaǵymdy kúńkilin estı jatyp kóz shyrymyn aldy. Túsinde Jagor tamyryn kórdi. Onyń alma baǵynda mol dastarhanǵa ıtine qarq-qarq kúlip, qıar shaınap ekeýi otyr. Anadaı jerde suq saýsaǵyn bezep Molda Janaq tur. «Mosy qaıda, mosy qaıda!» - dep qaqyldap Bıbiken júr. Sháýgim astyndaǵy tobylǵy laý-laý janady. Shúmekten tógilgen qaınaq sý jylmańdaǵan otty boj-boj etkizedi. Selk etip oıanyp ketti. Arbabek Qambar men Nazymdy qosýǵa shaq qalypty. Jastyqty túıip-túıip jiberip shyntaqtaı qaıta jatty. Bıbiken qaıta sháı demdedi. Qara taqıasyn oraıyna qaraı ysyra otyryp japyraqty keseni úsh saýsaǵymen qaıta ustady.

     Baǵana batystan qyryq búktelip kele jatqan   bult úlbiregen Qarlyǵash ústine osy kezde qara záńgideı qulady. Shelektep quıǵan jańbyr saryldady-aı kep. Balanyń shorylyndaı shatyrdan sý shúmektedi-aı kep. Najaǵaı jarqyldap, kún kúrkiredi-aı kep... Uzaqqa sozylmady. Kelýi jylpyń qara bulttyń qaıtýy da jyldam boldy. Aspan áp-sátte sháıdaı ashylyp shyǵa keldi. Kók álemindegi trıllıondaǵan janar jarq ete tústi. Áldeqaıdan ústi-basy malmandaı bop alabaı keldi súmeń qaǵyp. Tórttaǵandap turyp dúr-dúr silkindi. Móp-móldir tamshylar oqtaı ushty jan-jaqqa. Qulaǵanjar jaqtan eki kózi ottaı janyp «Kıroves» tústi. Aýyldy qaq jara garaj aldyna baryp úni óshti.

     Kishkene Aqshal óziniń osynaý uly dúnıede barlyǵyna, Bıbiken men Arbabektiń barlyǵyna shúkirshilik qyldy. Osy qaǵaberis aımaqta Qarlyǵash atty aýyl baryna, sol Qarlyǵashta anasy jatqan tómpeshik baryna myń da bir rahmet qyldy. Onyń ústine myna tirshilikke sán bergen «Batyrlar jyry» barlyǵyna qolyn jaıyp betin sıpady da, ala dastarhandy jınatty. Kebisin tarpyldatyp shyqarǵa shyqty, sonaý bımálim qıyrdaǵy Jibek pen Nazymnyń, Baıan men Qurtqanyń kózderindeı móldiregen shyraqtarǵa suqtana, súısine qarady. Uzaq qarady.

     1974 jyl.