Qazirgi elimizdiń qoǵamdyq-saıası, ǵylymı ómirindegi eleýli oqıǵalardyń biri −tarıhqa kózqarastyń jańa kezeńiniń qalyptasýyn qamtamasyz etý. Oǵan muryndyq bolyp otyrǵan − bılik. Osy bir naýqan bastalǵannan-aq, oǵan tarıhshy da, tarıhshy emes te, tipti, keıbir saıasatkerlerdiń ózderi de aralasyp ketti. Osydan keıin onsyz da, buǵan deıin de kókparǵa túskendeı kúı keshken el tarıhynyń máselesi odan ári kúrdelene túspeı me? Osy tustaǵy tarıh, tarıhshylar jáne bılik arasyndaǵy baılanys qandaı bolyp, nege negizdelýi tıis?  Osy  jáne  ózge  de  tarıh tóńiregindegi máseleler belgili  tarıhshy, t.ǵ.d., profesor Mámbet Qoıgeldi kelesideı pikir aıtty...  

Bizde bılik pen tarıh­tyń ara-qaty­nasyn aıtýdan osy ýaqytqa deıin bılik te qashady, tarıhshylar da qa­shady. Óıtkeni, bul tarıhymyzda úlken daý týdyrǵan másele. Soǵan baılanys­ty, kóp máseleni bizde basqasha qoıady. Tarıh pen tarıhshy dep qoıady. Bılik pen tarıh emes. Múmkin, álemniń basqa elderinde máseleni osylaı qoıyp, sheship jatqan shyǵar. Al, bizde ondaı emes. Bizdegi tarıh, ǵylym salasy retinde, ótken ǵasyrda tikeleı bıliktiń qalaýymen jáne qoldaýymen qalyptasty. Ideologıanyń qarýy jáne qoǵamdyq sanaǵa yqpal etýdiń quraly retinde ómirge keldi. Tabıǵı negizde emes, kásibı tarıhnama bılik­­­tiń tikeleı yqpalymen jazyldy. Biz muny moıyndaýymyz kerek. Budan bizdiń tarıhnama tabıǵı tamyrynan óris almady degen pikir týmaýy kerek. HH ǵasyrdyń basynda qoǵamdyq suranys boıynsha tarıh ǵylymy tabıǵı negizde alǵashqy qadamyn jasaı bastaǵan. Máselen, Shákárim Qu­­daı­berdiuly, Máshhúr Júsip Kópeev,  Mu­hamedjan Tynyshbaev, Turar Rysqulov, Sanjar Asfendıarovtyń eńbekterin jatqyzýǵa bolady. Biraq, mundaı tabıǵı negizde tarıhnamanyń damýy uzaqqa sozyl­ǵan joq. Bılik oǵan erik bermedi. Al, qazirgi jaǵdaıǵa keler bolsaq, mem­lekettik, qoǵamdyq maqsatty qol­daý­syz tarıhı eńbekterdiń jazylýy, tarıhı tájirıbe kórsetkendeı óte qıyn. Barlyq elderde sondaı. Tarıh ǵylymy óziniń alǵashqy qadamynda bılikten qoldaý alǵan. Bılik sanaly túrde ony qoldaǵan. Shyǵysta da sondaı, batysta da sondaı boldy. Halyqaralyq tájirıbede sony kórsetedi. Ótken ǵasyrda ómirge kelgen kásibı tarıhnamany tolyqqandy ǵylym ataýǵa kelmeıdi. Óıtkeni, ol halyq naqylyndaǵydaı «kúshik kezinde talanǵan». Shartty túrde aıtsaq, «kúshik kezinde ta­lanǵan ıt azýly tóbet bola almaıdy». Orys tarıhshysy Afanasev aınalymǵa «repressıalanǵan tarıh» degen uǵymdy qosty. Osy ataý sovettik kezeńde jazylǵan tarıhnamaǵa tolyq sáıkes qubylys. Bul uǵym Qazaqstan tarıhnamasyna da qatysty dep oılaımyn. Ádebıette «sosıalısik realızm» degen mekteptiń ústemdik qur­ǵany sıaqty tarıh ǵylymynda da mark­sıstik-lenınıstik metodologıa atalǵan konsepsıa bılik qurdy. Tarıhshylar men ǵylymı ınstıtýttarǵa tapsyrysty, tarıhı prosesterdi qandaı kózqarastar turǵysynan zertteý týraly ustanymdy ımperıalyq ıdeologıalyq ortalyqtar anyqtady. Ótken ǵasyrdaǵy alǵashqy býyn kásibi tarıhshylar men ádebıettanýshylardyń taǵdyry olardyń Memlekettik qaýipsizdik mınıstrliginiń abaqtysyna jabylyp, ter­­geýge alynyp, uzaq merzimge sottalýy erkin oı-pikirge jasalǵan shabýyly emes, sonymen birge, kásibı tarıhnama men áde­bıettanýdy tek ıdeologıalyq tapsyrys sheńberinde ǵana jumys isteı alatyn robotqa aınaldyrýdyń ózi bolatyn. Sondyqtan, keńestik kezeńdegi qazaq tarıhnamasy mardymdy eshteńe bere almady. Bul fakt. Kórsetilgen ıdeologıalyq sheńberde ǵana jumys jasaýǵa mindetti boldy. Mi­ne, osy keńestik kezeńde qalyptasqan ta­­rı­hnamanyń arnasynan jańa erkin keńistikke shyǵý bizge ońaıǵa túsip otyrǵan joq. Biz kóp jaǵdaıda ınersıamen kele jatyrmyz. Halyq, «Tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy óz moınyna osy mindetti alsa, otandyq tarıhnamaǵa kómektesken bolar edi. Batystyq jáne Shyǵystyq mektepterge jas býyn ókilderin jiberýdi qolǵa alý qajet dep esepteımin. Bul jerde bizge velosıped oılap tabýdyń qajeti joq. Tarıhnama Shyǵysta da, Batysta da damyǵan. Al, biz memleketti qalyptastyrý kezeńinde turmyz. Iaǵnı, soǵan sáıkes adek­vatty, memlekettik statýsqa laıyq tarıhı tanym, tarıhı sana bolýy kerek qoı. Son­dyqtan, bizdiń áreketimiz sol deńgeıde bolýy tıis.Memlekettik táýelsizdikke baılanysty, sol suranysqa sáıkes qadam jasaýymyz tıis. Onsyz qazirgi eshqandaı naýqandardan, sharalardan nátıje shyqpaıdy. Ol fakt!

      Memlekettik hatshyǵa hat jazdym. Vedomstvoaralyq komısıanyń múshesi retinde «Mádenı mura» men «Tarıh tolqy­nynda» baǵdarlamalarynda aýytqýlyq bar ekendigin aıtqan bolatynmyn. Bizdiń tarıhshylar osy ýaqytqa deıin Abylaı kimmen hat alysty, túskıiz qandaı degen sekildi usaq-túıek máselelermen aınalysyp júr. Ulttyq tarıh qolǵa alynǵan qazirgi ýaqytta ózekti máseleler kúresinge shyǵyp qaldy. Negizinde, eń ózekti másele alǵa shyǵý kerek qoı. Ult-azattyq qozǵalysy, Kenesary qozǵalysy, Alash qozǵalysy, HH ǵasyrdaǵy táýelsizdik úshin kúrester, jeke tulǵalardyń kúresi! Bul máseleler sol vedomstvoaralyq komısıanyń úsh otyrysynda da aýyzǵa alynǵan joq. Men sol joly Memlekettik hatshyǵa QazUÝ-da úsh ortalyq ashyp berdińiz, al, nege sonyń bireýin Alash qozǵalasyn zertteýge bermedińiz, kelesi otyrysyńyzdyń kún tártibine osy máseleni qoıyńyz dedim… Eger, másele durys qoıylmasa, tarıhty zertteımiz dep nemiz bar? Sondaı-aq, tarıh halyqtyń tarıhı tanymyn, eldik ustanymyn qalyptastyrýǵa jumys istemese, ondaı tarıh kimge qajet? Tú­sinem, kóne ǵasyrǵa, orta ǵasyrlarǵa aksent jasalyp jatyr. Jaraıdy, ol kerek! Sebebi, Sovet dáýirinde ol taqyryptar te­­perish kórdi. Sonymen birge, qazirgi ýaqyt­ta memleketimizdiń qalyptasý kezeńinde halyqtyń patrıottyq sanasyn oıatatyn, otan­súıgishtik ustanymyn qalyptastyratyn ir­geli tarıhı máselelerdi nege qozǵamaıdy? Nege biz Alash qozǵalysynan qashamyz? Nege Kenesary kóterilisin durystap oqytý, nasıhattaý máselesin qolǵa almaımyz?  Genosıdke baı­lanysty 1992 jyly 22 jeltoqsanda qurylǵan komısıanyń jumysy boıynsha Joǵarǵy Keńes qaýly qabyldady. Sol qaýlyǵa sáıkes, genosıd, etnosıd degen ter­mınder qoldanysqa engizildi. Osydan bir-eki jyl buryn Eýropalyq Odaqtyń janyndaǵy assambleıasynyń tóraǵasynyń orynbasary osynda kelip, Tarıh ınstıtýtynda áńgime ótkizdi. Kelgendegi maqsaty 1930 j. Keńes odaǵy Ýkraınada jáne Qa­zaqstanda júrgizgen qyrǵynyn genosıd deýge bola ma, joq pa degen máselege qatysty edi. Ýkraına EýroOdaqtyń assambleıasynda osy máseleni qoıǵan eken. Keńes odaǵynyń Ýkraınada 1930 j. júrgizgen zobalańy genosıd pa, joq pa degen suraqqa jaýap berý úshin EýroOdaq osynda arnaıy emıssaryn jibergen eken. Men sonda mynadaı usynys aıttym: Siz QR Joǵarǵy keńesi qabyldaǵan qaýlysyn qarańyz, sonda qandaı baǵa berilgeni aıtylǵan dedim. Onda genosıd retinde baǵalanǵan. Al, odan biz qazir nege keıin ketýimiz kerek? Ol fakt qoı. Osydan keıin Ýkraına úlken sot ótkizdi. Sonda resmı túrde Reseıdi aıyptady. Mundaǵy meniń aıtaıyn degenim, halyqty tarıhı shyndyq tárbıeleıdi, sanasyn qalyptastyrady. Týra osy máselege kelgende tarıh penen bıliktiń arasynda úılesimdilik, ózara túsinistik bolýy kerek. Olaı bolmasa, tarıhı shyndyq aıtylmaıdy. Tarıhı shyndyq degenimiz, bizdiń zamanymyzda bılik penen tarıhshy mamandardyń arasyndaǵy úılesimdiliktiń perzenti. Men bir nársege tań qalamyn. Biz­degi Bilim jáne ǵylym mınıstrligi bir ret mınıstrlikke tarıhshy mamandardy jınap, qazirgi qoǵamda qandaı másele ózekti ekendigin anyqtaıyq degen emes. Men, ókinishke oraı, mınıstrlikten osyndaı áńgime estı almadym. Mundaı áre­ketti, qadamdy men bilmeımin. Taqyrypty qarjylandyrýǵa kelgende de sol sıaqty. QazUPÝ-degi biz­diń kafedra «Qazaqstandaǵy ulttyq bir­yń­­ǵaılyqtyń qalyptasý tarıhy» degen taqyryp usyndyq. Al, mınıstrlik neshe túrli quıtyrqy ádisterine salyp, eń keremet taqyryptardy qabyldamaı tastaıdy. Biz ony erikkennen bergen joqpyz, qazirgi kezeńge saı, suranysqa laıyq taqyryp bolǵan soń berdik. Al, bıyl vedomstvoaralyq komısıanyń ótkizgen jınalysynda, mem­lekettik hatshy M.Tájın memlekettiń paıda bolýy eń ózekti másele ekendigin, qazaq tarı­hynyń ózegi bolýy tıis ekenin aıtty. Men memhatshyǵa osy taqyrypty bir kezde mınıstrlikke usynǵanmyzdy aıttym.

      Bıliktiń tarıh­qa kóp kóńil bólip otyrǵandyǵyn umyt­paýymyz kerek. Qarjy bólip jatyr. Ol da durys. Myna nárseni aıtqym keledi. Táýelsizdik jyldary bizge úlken tarıhshylar kúshi kelip qosyldy. Qytaı, Moń­ǵolıa, Túrkıa, Irannan tarıhshylar legi keldi.Sonyń arqasynda, bizdiń ǵylymı tarıhnamamyz baıı tústi. Osy proseske sonaý Shyǵys Túrkistandaǵy bizdiń baýyrlarymyz Qytaı tarıhnamasynyń dástúrin, qytaı tilin meńgergen Ahmet Shadyman, Jarqyn Myrzahan, Qahar Nurmuhan sıaqty baýyrlarymyz, Zákeń, Zardyhan Qınaıatuly, Álimǵazy Dáýlethan, Nábıjan Muhamedhanuly keldi. Solardyń arqasynda qazir Qytaı, Mońǵol derekterin, Iran, Túrki jazbalaryn meńgerip jatyrmyz. Bul úlken eńbek qoı. Bildińiz be? Al, memleket tarapynan osy tolqynmen kelgen tarıhshylardyń eńbekteri baǵasyn alýy kerek. Osy turǵydan alǵanda, bizge kózqarasymyzdy ózgertýimiz qajet. Tarıhshylarǵa, ózimizdiń janymyzda júrgen baýyrlarymyzdyń eńbekterine degen kózqarasymyz durys bolýy tıis. Sonda ǵana ulttyń joq-bary túgendeledi.

      Tarıhta «mu­raǵat saıasaty», «arhıvnaıa po­lı­tıka» degen uǵym bar. Osy bizge úl­ken problema. Mura­ǵat saıasaty bizdiń memlekette múlde damymaǵan. Óz basymnan ótkennen keıin, jaqsy bile­min. Ótkende parlamentke, komısıa tóraǵalaryna muraǵat máselesine qatysty tórt ret hat jazdym. Tórteýine de kóńilge qonymdy jaýap ala almadym. Sonda baıqaǵanym, Alash qozǵalysyna baılanysty muraǵattardy ashý máselesinde bılik jaltaqtaıdy. Ony nesin jasyramyz? Onyń syry nede? Eger, repressıa, ashtyq, Alash ta­qy­rybyna baılanysty jabyq qorlar ashyl­sa, ol otarlyq saıasatty áshkereleý bolyp tabylady. Sondyqtan, bılik bul taqyryptarǵa barǵysy kel­meıtin sıaqty. Qazaqstandaǵy muraǵat qoryn ashý eki jaqqa da: qazaq qoǵamyna ǵana emes, Reseıge de paıdaly. Óıtkeni, Reseı­diń qazirgi bıligi Reseıdiń ımpe­rıa­lyq bıliginiń qazaq qoǵamyna jasaǵan qıa­na­tyn bilýi kerek. Bile otyryp, sa­naly túrde qazaqtan keshirim suraýy tıis. Nege suramasqa? Mundaı jaıt tarıhta bolǵan. Mysaly, óziniń Ekin­shi Dúnıe júzi soǵysynda jibergen qa­telikterine baılanysty Germanıa resmı túrde keshirim surady ǵoı. Al, Reseıde, ókinishke oraı, osyndaı má­denıet joq! Iýrıı Afa­nasevtiń: «Ótkenine qarap ókin­beıtin memleketti, qoǵamdy eshkim syı­lamaıdy» degen qa­nat­ty sózi bar. Reseı qyrǵynǵa, qýǵyn-súrginge baılanysty qazaq qoǵamynan keshirim suraýy tıis. Qazaq qoǵamyna paı­daly deıtinimiz, bılik búgingi qazaq qoǵamyndaǵy problemalardyń tamyry tereńde jatqanyn túsinýi kerek. Men muny oqytýshy bolǵandyqtan aıtyp otyrmyn, biz bolashaq mamandardy tár­­bıelep otyrmyz, ol ınjener ma, dáriger ma, muǵalim ba bári bir, olar ta­rıhı faktilerdi, qu­jattardy bilýi kerek. Olardyń tarıhı sanasyn qalyptastyrýymyz kerek. Óıtkeni, búgingi stýdent erteńgi kúni bılikke barady. Ol óziniń Otanynyń tarıhyn, ótkendegi problemalaryn bilmese, qandaı basshy bolady? Ondaı adamdy bılikke jibermeý kerek. Son­dyqtan, biz qazirgi shynaıy, zerttelgen tarıhty egjeı-tegjeıli oqytýymyz qa­jet. Tarıhty zertteý bir bólek, ony sanaǵa sińirý bir bólek. Ony oryssha aıtqanda, «assımılırovanıe ıstorıı» deıdi.

Jazyp alǵan Janıa  Ábdibek