- Erlan Dáýletuly, ózińizdi jer shoqtyǵy Kókshetaýdaǵy aıtysta kórip, súıinip, súısinip qaıtqanbyz. Tarazdaǵy «Máńgilik el» aıtysynda da top ishinde kózge tústińiz. Ózińiz jaıynda az-kem aıta ketseńiz.

- Men Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda ómirge dúnıe esigin ashqanmyn. 2009 jyly Atajurtqa bilim izdep keldim. Semeıde daıyndyq synybyn oqydym. Sonyń nátıjesinde Semeıdegi Shákárim atyndaǵy ýnıversıtetke, fılologıa mamandyǵy boıynsha oqýǵa túsip, bilim nárimen sýsyndadym. Bala kezden óleńge talas qylyp, shaǵyn toptarda án qosyp júrgen edim.Kıeli Semeı topyraǵynda aǵa tolqynnyń kózin kórip, shyńdala tústim.

- Aıtysqa sen qalaı keldiń, aıtys saǵan qalaı keldi?

-  Meniń atam óleń shyǵaryp, aýyl arasynda aıtysqan  eken. Biraq ol kisiniń kózin kórmedim. Atamdy kórgenderdi kórdim. Óleńin maqtap, «jaryq aıtqan» dep sózderin jattap otyratyn edi. Sol atamyzdan bir ushqyn qalsa kerek. Al, biz aıtysqa erdiń qadirin sózinen bilgen aýyldyń tárbıesimen keldik.

- Aıtysqa jańa kelgen býyn arasynda ózińizdi sońǵy aıtystarda tyńdaýshy aǵaıyn baǵalap jatty. Esimińiz de elge tanylyp qaldy. «Júırigi» kóp  Júrsinniń ózi shabysyńyzǵa tańdaı qaǵyp, sýyryp salmalyǵyńyzǵa rızalyq tanytyp qaldy. Siz úshin qazirgi aıtys qandaı bıikte?

- Aıtys degende-  qazir aqyndardyń jattaıtyn jaman ádetke daǵdylaǵany týraly kóp syn aıtylyp jatady. Bul joq jerden shyqpasa kerek. Aqyndar shynymen de aıtysqa daıyndalyp barady. Aıtys daıyndyqty qajet etetini ras, aqyn bilimdi, bilikti, parasatty, paıymdy bolýy qajet. Biraq «sen qylysh sýyrǵanda, men qalqan tosamyn» dep kelisip almaýy kerek. Sahnada eki «artıs» oınaı salatyn spektákl - aıtystyń tabıǵatyna jat qylyq, bulaı jalǵasa berse biz aıtystyń qadir-qasıetinen aıyrylyp qalamyz. Alaıda, aqynnyń bári jattamaly emes, ótiriktiń órge baspaıtyny bar. Aqyndar arasynda óresi bıik, halyqtyń kókeıindegisin jerine jetkizip aıtatyn, oıdy sabaqtap, áriptesin maqtamen tamaqtap ketetin aqyndarymyz da jeterlik. Qytaı qazaqtarynyń aıtysyna qarasaq, sóz tirkesterin, maqaldardy jıi aıtady. Sózdiń máıegin qoldana biledi. Al, bizdiń elde ózekti máseleni dálelimen dáıegimen aıtyp, kóptiń yqylasyna bólenip jatatyn, «til kespek joq» uranyn ustanatyn, qatty aıtatyn, aıtqanyn ótkize alatyn ónerpazdar da jeterlik. Mońǵolıa qazaqtarynda bolsa, aıtys barynsha tabıǵı. Eshbir aqyn aıtysqa daıyndalmaı, taqyrypqa jattanbaı barady. Sýdyń tereńdigin bilmeı qoıyp ketip, jaǵaǵa aman shyǵatyn albyrt aıtys bar ol jaqta. Aıtys órlemese, óletin óner emes. Otyn sóndirmekke umtylatyndar bar shyǵar. Biraq, meniń oıymsha Qazaq elindegi aıtys tıisti bıiginde. Aıtys sharyqtap, bıigine órlep barady. Bul óner teatrlandyrylǵan saıyn bıikteı bermek. Tek «teatr» dep júrip, halyqty jalyqtyryp almaý kerek. Terme tolǵaýmen aıtysty shatastyryp almaýǵa tıispiz. Aıtysý men án aıtýdyń da ara jigin ajyratý qajet

- Qytaı qazaqtary dep qaldyńyz, siz sheteldegi qandastarymyzdyń aıtysyn tyńdap turasyz ba? Kimderdiń esimi tanys?

- Aıtys óneri - bar qazaqtyń asyl murasy ǵoı. Qaıda dáriptelse muranyń máıegi sonda. Kim aıtyssa sol ónerdiń qadirin biletinder. Ónerin qadirlegender- ultyn ardaqtaǵandar emes pe?! Qytaı qazaqtarynan Erkin İlıasulynyń, Qurmanbek aǵanyń atyn jasymyzdan bilip óstik. Jastardan Qanatbek,Qalıqan, Jamıǵa, Ularbek, Erjanat syndy aqyndardyń da daqpyrty Altaıdan asyp bizge jetip jatatyn.

- Eldegi sońǵy aıtystarǵa ne syn aıtasyz, ókpeńiz ben ýájińiz bar ma?

- Keshe ǵana ótken aıtystar týraly aıtatyn bolsaq, «ataly sózge arsyz bala toqtamaıdy» deıdi ǵoı. Buryn sóz sańlaqtary sahnada sózden utylyp bara jatsa da, úlkendigin joǵaltpaı, jeńilgendigin moıyndap, iltıpatyn bildirip ketken. Osy aıtystarda sondaı bir utylǵanyn moıyndaý joq. Qutty sózden qorjyny qurǵap qalsa da,  keı aqyndar qyzyl keńirdektep ketip jatady. Erteńgi aıtys bolsa, biz sıaqty jas býynnyń qolynda. Biz aıtystyń máıegin buzbaı erteńge amanttaýshymyz. Ol úshin biz aıtystyń muqalmaǵan, jutań kúıge ushyramaǵan baı tabıǵatyn boıymyzǵa sińirýimiz kerek. Olaı bolýy úshin búgingi kúnniń aıtysy, barlyq aqyndary osy talaptan shyǵa bilýgeni durys. Aıtys keıde eki-aq aınalym bolyp jatady, osy meniń janyma jaqpaıdy. Tym bolmasa aqyndardy tórt-bes aınalymǵa jiberip alsa deımin. Keıbir aqyndar kúndik jer shapqanda ǵana qulaǵynyń túbinen ter shyǵatyn tulparlar sıaqty. Aıta kelip, ashylýy múmkin. Bir shetinen osylaı erkin jibergende ǵana aqyndardyń aqyndyǵy kórinip, jattaǵany taýsylyp, shynaıy býsanyp naǵyz aıtys jasalar ma edi? Halyq shyn aıtystyń kýási bolar ma edi dep oılaımyn.

-  Ózińiz Tarazdaǵy, Kókshetaýdaǵy aıtystarda Mońǵolıada ǵumyr keshken qandastarymyzdyń atynan at ozdyrdyńyz. Elge qashan oralamyz?

- Men joǵaryda aıtqanymdaı, 4-5 jyl Semeıde bilim aldym. Biraq ol jerde júrgende úlken aıtystarǵa shyǵýdyń reti kelmedi. Endi mine, halyqaralyq aıtystarǵa shyǵyp, eldiń alqaýyn kórip jatyrmyn. Qalaı elge kelmeıin? Qazaqtyń jerinde, eldiń alqaýyn kórmese de, kez-kelgen shettegi qazaq Atajurtqa taban tiregisi keledi. Qazaq eliniń azamaty ataný- shet topyraqta baı-baǵlan bop ǵumyr keshýden áldeqaıda myń márte baqyt. Meni alańdatatyny eldiń yqylasy emes, qujattyń qıyndyǵy. Elge kelgen aǵaıyndardyń birazy «azamattyq» máselesinen qıyndyq kórip jatady. Osy qıyndyq endigi kúnderde sheshimin tapsa, men, men ǵana emes aýylym, tamyrynda qazaqtyń qany týlaǵan kez-kelgen qandasyńyz elge baramyz dep teńin býyp otyr.

 Qazaqtyń qaı balasy bolsa da, ónerge shynaı qumar, ónerdiń jolynda at baptaǵan talaptynyń jolyn ashyp jatsa, sonyń ǵana emes, halyqtyń da ıgiligine qyzmet etkeni. Sizderdiń bul qadamdaryńyz ónerdiń shamyn jarqyrata túsý ǵana emes, alystaǵy aǵaıynnyń Atajurtqa basqan qadamyn jaqyndata túsedi dep oılaımyn. Shekaranyń eki jaǵyndaǵy eldiń, ádebıeti men mádenıeti tamyrlasyp jatsa, rýhanı sabaqtastyǵy saqtalsa, ulttyq birtutastyǵy da buzylmaıtyny anyq. Osy maqsatta júregi órekpip, alań kóńilmen qaraǵan kimniń de bolsa eńbegi jansyn, qyzmeti adal bolsyn!

Erlan Tóleýbaı