Adamzattyń ómir súrý salty da ǵalamdanyp bara jatyr. Qoldanbaly ǵylymnyń damýy óz kezeginde adamdardyń burynǵy turmystyq salttan ajyraýyna alyp keledi. Mundaı ózgeristi birden qabyldap ýaqyttyń yrǵaǵyna qaraı ilese alatyn adam bar da, jańalyqty qabyldaı almaıtyn adamdardyń toby taǵy bar. Eki toptyń bar ekenin aıtý osynshalyqty ońaı ǵana bolǵanymen, shyndap kelgende jańalyq pen esikiliktiń tartysy degen másele kún tártibinen túspek emes. Adamzat jańarýdyń qanshalyqty bıik dárejesine jetkenimen, keıbir tusta burynǵy tanym-túsinikterge ıek artyp otyrady. Biraq, adamdar arasyn­daǵy tanym men túsinik qaqtyǵysy jalǵasa beretin sekildi. Keıbir jańalyqtar bizdi burynǵy bolmysymyzdan alshaqtaýdy talap etýi múmkin. Al, bolmys – adam úshin eń negizgi tirek bolyp qala bermek. Bir adamnyń bolmysynyń ózgerýine sonshalyqty qynjyla qoımasymyz anyq. Al, ulttyń bolmysyna tutastaı ózgeris ene bastaǵanda biz dabyl qaǵamyz. Eger, adamnyń, anyǵyn aıtqanda ulttyń bolmysynyń ózgerip bara jatqanyna  shynynda da dabyl qaǵylatyn bolsa, onda bizdiń qulaǵymyz eshteńeni estı almaıtyndaı tynyp qalǵan bolar edi. Sebebi, álemde adamdardyń jasandy tamaqtanyp,  jasandy kıim kıýine, áý bastaǵy bolmysynan alshaqtaýyna ar­nal­ǵan  baǵdarlama áldeqashan daıarlanyp, ol iske asyp jatyr. Bir kezde tabıǵat bergen nár arqyly tamaqtanatyn adamdar qazir qoldan jasalǵan bıohımıalyq jolmen daıarlanǵan astardy tutynatyn bolǵan. Kúnniń shýaǵynan nár alyp, aq jaýynnyń astynda  qalǵan qıar men qyzanaq jemegenimizge qansha jyl boldy?  Kókónis pen jemis-jıdekti bylaı ysyryp qoıyp, qazaq ekenimizdi bir sát eske alaıyqshy. Siz turyp jatqan alyp shaharlarǵa kelgenge deıin bizdiń jemesek tisimiz syrqyraıtyn ettiń nendeı kúı keshetinin bilemisiz? Daıyn, múshelengen etti almaımyn degen kúnniń ózinde, maldy bordaqylaý tásiliniń ózi zamanaýılanyp ketkenin bilemisiz? Mamandar qoldan bordaqylanyp, arnaıy dári-dármekter ar­qyly semirtilgen maldyń etiniń zıan ekenin aıtyp-aq júr. Onyń ústine adamdardy jaılap bara jatqan «maı basý» máselesiniń ózi, maıly et tutynýdyń saldary degendi aıtyp jatyr. Adamnyń jegen asy onyń bolmysyna áser etetini esti adamǵa túsinikti. Tipti,  stomotolog mamandardyń ózi babalary baqýatty, únemi etpen qorektengen urpaqtardyń tisteriniń myqty bolatynyn aldyǵa tartady. Tis demekshi, zamanaýı adamdardyń jaq súıekteri 4 mm kishireıgen eken. 4 mm kóz úshin sonshalyqty kishkentaı ól­shem bolǵanymen, aýyz qýysy úshin aı­tarlyqtaı ózgeris. Demek,  jaq súıekke bu­ryn­ǵyǵa qaraǵanda bir tis sımaıdy degen sóz. Álbette, aqyl tis (ǵylym tilinde segizinshi tis dep atalady) ósip shyǵatyn oryn qazirgi adamdardyń kóbinde joq degen sóz. Sondyqtan, aqyl tis joǵary kóterile almaı, qyzyl ıegińiz irińdep tis dárigerine barsańyz, ol sonshalyqty tańqalmaıdy. Adamdar fızıonomıasyndaǵy mundaı ózgeriske olardyń eti úırenip keledi.  Úırený degennen shyǵady. Adamdardyń bulaısha ózgere berýi qaı mejege deıin barmaq. Alda qandaı qaýip bar?  Jańashyldyqty aldymen úrke qabyldap, keıin etimizdi úıretetin adamdyq minezimiz bar emes pe? Dese de, aldaǵy ýaqytta medısına ǵylymdarynyń  damýy adamdarǵa mol múmkindik ashatyny sózsiz. Bedeýlikke qatysty materıalǵa izdenip otyryp medısına ǵalymdarynyń boljamdaryna kóz tastadym. Onda adamdy qoldan uryqtandyrý máselesiniń qarqyndy damı­tyny jaqsy talqylanypty. Osy ýaqytqa deıin janýarlardy qoldan uryqtandyrý júıesi jolǵa ábden qoıylyp bolǵan eken. 100 paıyz múmkindiktiń 99 paıyzynda janýarlardy qoldan uryqtandyrý jumysy óziniń jemisin berip jatqan kórinedi.  Al, 2020 jylǵa qaraı adamdardy qoldan uryqtandyrý 50 paıyzdyq mejege jetedi eken. Bul ilimniń damıtyny sonshalyq, aldaǵy ýaqytta áıel zaty bala týý «qasiretinen» qutylady. Al, ýaqyt óte kele analyq  jatyrdyń qajeti de bolmaı qalady. Bul óz kezeginde  qabyldaýdy bylaı qoıǵanda elestetýdiń ózi qıyndaý boljam eken. Ana men balanyń arasyndaǵy balans joǵalsa, onda jer betindegi meıirim degen uǵym da joǵalyp ketpeı me? Bizdiń ómirge kelip, jetilýimiz sonshalyqty kúrdeli proses bolmasa, biz kimdi qurmettep, kimdi ıdeal tutamyz. Ol ras, bul adamzatqa tónip kele jatqan múmkindik ári qasiret. Al, ǵylymı jetistikterdiń nátıjesinde ulttyń bolmysyn joıýǵa arnalǵan  gendik qarýlar-búgin talqylamasaq, erteń kesh qalatyn másele bolmaq. Eń aldymen adamdy topyraqtan jaratty degenge kóp qazaq nanady. Tipti, tildik qoldanysta «qaı topyraqtan jaraldyń» degen poetıkalyq saýal da bar. Sońǵy kezde «topyraqtan jaralý» degen  tirkes meni qatty oılandyryp júr. Kóp qa­zaqtyń biri retinde men de topyraqtan jaralǵanyma senimdimin. Biraq, bizdiń keleshek qaı topyraqtan jaralyp jatyr? Tarqatyp aıtar bolsaq, topyraqtan jaralý degendi bylaı túsinýge bolady: Jaratyndy retinde biz de jerge táýeldimiz. Jerden ónip shyqqan ósimdikterdi azyq etemiz. Azyq asqazanǵa túsedi, saraptalady, dárýmenge aınalady. Demek, biz­diń árbir jasýshamyzdyń qalyptasýy osy topyraqtan shyqqan azyq pen sýǵa baılanysty. Ósýimiz ben ónýimiz, qala berdi ólýimiz de topyraqqa baılanysty delik. Biraq, búgingi qazaqtyń tutynyp otyrǵan azyqtarynyń qansha paıyzy óz topyraǵymyzdan ónip shyǵyp jatyr? Kókónis Ózbekstannan alyp kelinedi. Etti Reseıden tasımyz. Sút taǵamdary  Qytaıdan keletin untaqtar arqyly jasalynady. Jumyrtqany da kórshiden tasımyz. Taýyq eti tipti  muhıt asyp kelip jatyr. Demek, bul búgingi qazaq qursaqta jatqan sátten bastap-aq qazaq jeriniń topyraǵynan jaralyp jatqan joq degen sóz. Boıyńa óz topyraǵyńnyń qunaryn darytpaı, osy eldiń otanshyl azamaty bola alatynyńyzǵa senesiz be? Biz jaralsaq, osy eldiń sýyn iship jaralyp jatqan bolarmyz, biraq, týǵan elimizdiń topyraǵynyń qunary boıymyzda joq. Bul oılanýǵa tıis jaǵdaı. Ol ras, azyqty tystan satyp alýǵa bolady. Biraq týǵan elge degen súıispenshilikti satyp ala almaısyz.  Al, súıispenshilik sol jegen asymyzdan darýǵa tıis bolatyn.Talaı almaǵaıyp zamanda batyrlardyń tulparynyń tuıaǵyna janshylyp, ananyń kóz jasy men babanyń qany sińgen topyraqtan biz mindetti túrde qunar alýǵa mindetti edik qoı. 
Jasandy jemis shyryny men untaqtan jasalǵan sútti iship júrgen balany kórgende júregim syzdap qoıa beredi. Tapqan amalym-olardy aýylǵa alyp barý. Solaı ǵana men úıge kirip ketken jylannyń basyna aq quıyp shyǵaryp salatyn urpaq ósire alamyn dep oıladym. Solaı ǵana «aq mol bolsyn» degen tilektiń mánin túsinetin bolashaq qalyptastyrýǵa bolatyn shyǵar. Qurt jep, aıranǵa aýzy bylǵanbaǵan bala qazaqshyl bola ala ma? Qulaǵyna jylqynyń kisinegeni kirmegen bala «Uıyqtap ketse, túsinde arǵymaq kórmeıdi». Qysqasy qazaq qazaq bolýy úshin Qazaqıanyń topyraǵynda ósip-óngen ónimdi tutynýy tıis. Adamnyń tutynǵan asy onyń bolmys bitimine áser etetindigin genetıkter joqqa shyǵarmaıdy. Asyl dinimizde de adamdardyń adal as pen aram asty paryqtaýyna bekerden beker talap qoıylmaǵan. Al, bizde barlyǵy kerisinshe. Tamaqtanýdyń da ózindik «modasy» qalyptasqan. Byltyr amerıkandyq Sanders degen shaldyń tamaǵyn jeý sánge aınalǵan. Aldyńǵy jyly túriktiń asyn tutyný sán edi. Bıyl sýshı týraly kóbirek aıtyp júrmiz. Sán qýyp júrip, ulttyq minezimizdi joǵaltyp alǵanymyzdy baıqamaı  qalmasaq bolǵany. Haıýanattar baǵyndaǵy ańdarǵa zer salyńyzshy. Maımylǵa óziniń bananyn beredi. Ol bizdiń jerde ósetin jemisti ash ózegine túskende ǵana jeýi múmkin. Al, biz toqshylyqtan, ıtalıandyqtardyń pı­sasyn, japonnyń sýshıin qymbat baǵaǵa satyp alǵanymyzdy maqtanysh kóremiz. Bul ne sonda ǵalamdaný ma? Bizdiń otandastarymyzdyń kóbisi jazǵy demalysyn ámirlikterde ótkizip júr ǵoı. Al, sondaǵy arabtar tek qana teńiz ben bıik ǵımaratty emes, óziniń saharadaǵy túıesin kórsetip, dúnıetanymyn da tanystyryp ótedi. Kez kelgen el óziniń mádenıetimen maqtanyp qalǵysy keledi. Syrttan keletin týrıs te bógde bolmys ıesiniń ómirtanymymen tanysqysy keledi. Biz kerisinshe. Búgingi tańda sút taǵamdaryn tońazytqyshsyz-aq salqyn jerde ustap turýǵa múmkindik beretin torsyqtyń  jasalý joldaryn biletin adamdar tym azaıyp ketti. Torsyq dese, bizdiń oıymyzǵa qatty jıhazdyń qaq tórine qoıylatyn ká­desyı (sývenır) elesteıdi. Estrada degen ter­mınniń mánin túsinip,  ómir saltymyzǵa engizgeli toıymyzda dombyraǵa oryn qalmady. Óziniń ulttyq qundylyǵyn aıdyń-kúnniń amanynda, eliktegishtik qana qasıeti úshin aıyrylyp qalatyn ult biz ǵana shyǵarmyz. Aldymen ár qazaq ózin syılaýdy úırenýi kerek qoı. Kúlli bir ultty syılamaý – ózimizdi syılamaýdan bastalady. Bireý kóshege túkire qalsa, qazaqtar osyndaı ǵoı deımiz. Sál nárseden  kidire qalyp, kúmiljip jaýap qaıyrsaq, qazaqtar ynjyq deımiz. Bir sóılem jazyp, arasynda eki áriptiń orny aýysa ketse, qazaqtar saýatsyz deımiz. Al, aramyzdan bir kórikti adam tabyla qalsa, seniń qanyńda basqa ult bar ma, qazaqqa uqsamaısyń dep shyǵa kelemiz. Nege jer betindegi jamandyqtyń barlyǵy qazaqtiki de, sulýlyq pen syrbazdyq basqa ultqa tán bolýy tıis? Birimiz súrine qalsaq, dereý súıeý bolýdyń ornyna, sol kerek kózińe qaraýyń  kerek edi dep qarap turamyz. Rasynda, bala kezden-aq bizdi osylaı tárbıeleıdi. Baıqamaı  shalynyp tússeń, «balam-aý qulap qaldyń ba?..» dep mańdaıdan sıpaıtyn úlkenderge qaraǵanda, «kózińe qaramaısyń ba? Mańdaıyńdaǵy kóz be shuńqyr ma?» degen syńaıdaǵy zeký aıtatyn úlkender kóp qoı. Sonda deımin de, bizdi tamaqtaný ádisimen arnaıy bir qalyptaǵy adam jasaý prosesi bastalyp ketti delik. Sol prosesti jyldamdatý úshin birimizdiń-birimiz aıaǵymyzdan shalyp, jaǵamyzdan alýdyń qanshalyqty qajeti bar? Adamnyń bolmysyn tabıǵat únemi qımyldap oty­rýǵa negizdep jaratqan. Tehnıkanyń kó­beıip, jumysymyzdyń azaıýy bizdi qı­myldaý múmkindiginen aıyryp barady. Ese­sine aýrýdyń da túri kóbeıdi. Adamdyq bolmystyń da ózgerip bara jatqanyn anyq ańǵaramyz. Shamamyz kelgenshe, bul maıdanda jeńilmeýge tyrysqan abzal. Zamanǵa saı qazaq bolyp qalsaq ta, ultqa tán minezimizdi saqtap qalýǵa tıispiz.

Aınur Tóleý, «Aqıqat» jýrnalynyń saıtynan alyndy