Búginde ǵalamtor paıdalanbaıtyn, áleýmettik jelilerde paraqshasy joq adam kemde-kem shyǵar. Zaman aǵymy, ýaqyt talabyna saı mundaı áleýmettik jeliler adamdar arasynda qarym-qatynas ornatýdyń ǵana emes, aýqymdy máselelerdi talqylaýǵa , belgili-bir oqıǵa ne qubylys týraly qoǵamdyq pikir qalyptasyrýǵa yqpaly zor úlken kúshke aınalyp otyr. Aqparat ǵasyry sanalatyn myna zamanda basqasha bolýy múmkin emes te sıaqty. Degenmen, ınternetti osyndaı ıgi maqsattardan bólek, aram pıǵyldaryn júzege asyrý úshin paıdalanatyndar da kezdesip jatady. Búgingi áńgimemiz áleýmettik jelilerdegi alaıaqtyq týraly bolmaq.

Budan birneshe jyl buryn ǵalamtordaǵy alaıaqtyq kásibı hakerlerdiń iri qarjy uıymdary men memlekettik mekemelerdiń saıttaryna shabýyl, olardyń aqparattyq júıelerin isten shyǵarý syndy árekettermen ǵana baılanysty qabyldanatyn. Búginde jekelegen adamdardyń áleýmettik jelilerindegi paraqshalaryna buzyp kirý, ondaǵy hattar men ózge de málimetterdi kóshirip alyp, túrli maqsattarǵa paıdalaný, otbasylyq qupıalardy paıdalanyp aqsha bopsalaý sıaqty teris qylyqtar etek jaıýda. Endi solarǵa jeke-jeke toqtalsaq.

Beıtanys arýlar. Alaıaqtar áleýmettik jelilerdiń birinen jas qyzdardyń atynan paraqsha ashyp, onda kórki kóz qyzyqtyratyn sulýlardyń sýretin salady. Sol akkaýnttan jigitterge dostyq usynys jiberip, áńgimege tartady. Kisiniń kóńilin aýdaratyn, qyzyqty (kóbinese aıanyshty, nemese otbasylyq-turmystyq qıyndyqtardy talqylaǵan) posttar jazyp, qaltaly ári jeńil júriske bir búıregi buryp turady-aý degen azamattardyń jazbalaryna únemi pikir qaldyryp júredi. Jeke chatta áńgimelesýge qol jetkizgennen soń arýlar áldebir sebeptermen «dostarynan» aqsha suraı bastaıdy. Kóp taraǵan sebepterdiń biri mynaý: ǵalamtordaǵy qylyqty arý ózi sóılesip júrgen dosy turatyn qalaǵa bir sharýalarmen barmaq jospary baryn, biraq, jol júrýge birshama qarajat jetpeı turǵanyn aıtady. Qarajat «qolyn baılaǵan» arýǵa márttigi ustap kómektespek bolatyndar da kóp. Alaıaqqa keregi de osy. Al, aldanǵan jomart tanysta beıtanys arýdyń suraǵan aqshasyn alǵannan soń qalaı baılanysty úzip, jańa «keńistikti ıgerýge» kirisip te ketkenin túsinbeı qalady.

Vırýstyq baǵdarlamalarmen aqsha tabý. Aram pıǵyldylar bul joly eldiń áleýmettik jelidegi paraqshalaryn buzyp kirip, ondaǵy dostaryna túrli jarnamalar men vırýstyq baǵdarlamalardyń siltemelerin jiberedi. Siltemelerdiń mazmuny ár túrli bolýy múmkin. Biraq maqsaty bir – aqsha tabý.

Ákimshiniń atynan aldap soǵý. Munda jeli qoldanýshylaryna ákimshi atynan qoldanýshynyń paraqshasy óshiriletini týraly habarlama jiberiledi. Qoldanýshyǵa paraqsha óshirilmes úshin óziniń shynymen de sol jeli qoldanýshysy ekenin rastaý, ol úshin belgili bir nómirge sms-kod jiberý usynylady. Ol nómirler – ishińiz sezip otyrǵandaı alaıaqtyq maqsatta jumys isteıtin bir kúndik aqyly nómirler.

Bopsalaý. Alaıaqtar túrli baǵdarlamalardyń kómegimen jeli qoldanýshylardyń paraqshasyn buzyp, ondaǵy sýretterdi, kóbinese jeke chatta jazylǵan habarlamalaryn kóshirip alady. Sosyn olardy «múddeli taraptarǵa» jiberemiz dep qorqytý arqyly aqsha bopsalaıdy. Jaza basyp, sezimge erik bergender men kese kóldeneń ótken qyzdarǵa bir qyryndamaı qalmaıtyn týa bitti nápsiqumarlar ondaı alaıaqtar úshin ońaı olja, árıne.

Qaıyrymdylyq aksıalary. Bul da áleýmettik jelidegi alaıaqtyqtyń keń taraǵan túri. Munda «jeli saýǵandar» aýyr dertke shaldyqqan, shańyraǵynda qaıǵyly jaǵdaı bolyp, qarajatsyz qalǵan adamdar men otbasylar týraly jarıalap, elden kómek suraıdy. Usynylǵan kúmándi esep-shottar men elektrondy ámıandarǵa oılanbastan aqsha aýdara salatyndar bolmasa, ondaı alaıaqtar týraly da aıtpas edik...

«Synyptastar bas qosady. Aqshany men jınap jatyrmyn», «Telefonymda birlik bitip qaldy, qalanyń syrtynda júr em. Aqsha salshy» degen syltaýlarmen ońaı paıda tapqysy keletinderdi kúnde kórip júrmiz. Tipti, ondaılarǵa mán bermeıtin de bolǵanbyz. Al, endi joǵaryda atalǵan alaıaqtyqtarǵa tap bolmas úshin árbir áleýmettik qoldanýshylardan barynsha saqtyq talap etiledi. «Jańa tanystarmen» muqıat teksermeı, ortaq tanystardyń bar-joqtyǵyna kóz jetkizbeı suhbattaspaýǵa, asa qajet bolmasa jeke ómirińizge qatysty sýretter, beınejazbalardy áleýmettik jelige jarıalamaýǵa, «syrlastaryńyzben» qurǵan suhbattardy izin sýytpaı óshirip otyrýǵa tyrysyńyz. Eń bastysy, el aýzynda erteden kele jatqan «Saqtansań – saqtaıdy!» degen támsil áleýmettik jelini de aınalyp ótpeıtinin este saqtańyz.

Darhan Muqan