Sırıada soǵysyp júrgen qazaqtar týraly túsirilgen ǵalamtordaǵy fılmdi siz kórdińiz be? Fılmde qaz-qaz basqan qurtaqandaı sábılerge deıin qamtylǵanyna qarap óz basym osy ekiudaı kúıde qaldym. Beıkúná sábıler ózderiniń ot pen oqtyń ortasynda júrgenin bilmeıdi ǵoı?! Áli oń-solyn tanyp úlgermegen jas balalar bir-birimen jarysa jattyǵyp jatqany janyńdy jabyrqatady. Ne úshin jattyǵyp jatyr, soǵysý úshin be, adam óltirý úshin be? Boıyńdy bir ákelik aıaýshylyq sezim sharpıdy. Al “jıhad úshin ómirimizdi qıamyz, jumaqtyń tórinen oryn alamyz” dep sóılep turǵan jigittiń sózinde senimsizdik baıqalady. Kameraǵa tiktep kóz salmaıdy, tómenshikteı beredi. Nege? Fılmniń sońǵy jaǵynda qolyna qarý ustap turyp sóılegen jigittiń daýsynda bir diril bar, bet-álpetinen sharasyzdyqty, májbúrlikti baıqaısyń. Aldy da, arty da – ot, tap bir órt ishinde sharasyz halde turǵan jan sıaqty. “Endi bizge budan basqa jol joq” degendi ańǵarasyń. Qorqynysh ta, úreı de joq, sharasyzdyq, amalsyzdyq, taǵdyryna degen ókinishtiń taby bar.
Qazir osy shýly beınekórinis ǵalamtordan alynyp tastaldy. Biraq ol óziniń dittegen maqsatyna jetti deýge bolady. Jurt arasynda bul jóninde qym-qıǵash pikirler aıtyldy. Resmı organdar alǵashqyda Sham jerinde soǵysyp júrgen qazaqstandyqtar bar degendi joqqa shyǵarǵysy keldi. Biraq aqyr túbi moıyndady. Moıyndamasqa amal qaldy ma? Sham jerindegi qarakózder týraly fılm ashshy shyndyqqa kóz jetkizdi. Ol shyndyq— Qazaqstanda radıkaldy dinı toptardyń áreketi tym asqynyp barady, oǵan tusaý salý quzyrly organdardyń da qolynan kelmeı tur. Osy fılmnen keıin Sırıadaǵy adasqan qazaqtar ǵana emes, myna siz ben biz de órt ishinde, sharasyz kúıde turǵanymyzdy túsindik.
Ǵalamtordaǵy osy jeksuryn fılmnen keıin Sırıadaǵy soǵysqa attanǵan qazaqtardyń birqatarynyń aty-jónderi anyqtalyp, olardyń týǵan-týystary jýrnalıserge suhbat berdi. “Jıhad jasap, jumaqtyń tórinen oryn alý úshin” Sham jerine ketkenderdiń arasynda bir top ońtústikqazaqstandyqtyń bary da osydan keıin belgili bolǵan. Solardyń biri – Maqtaral aýdanynyń turǵyny Nurlan Qamataev. Nurlannyń anasy Erkin apaıdyń aıtýynsha, ulynyń áý basta dinge degen qyzyǵýshylyǵy bolmapty. Mektepte orys synybynda oqyǵan. Nurlan kúnkóris izdep áıeli, bala-shaǵasymen Almatyǵa kóshedi. Biraq Almatyda turaqty jumys tabylmaı, ár kásiptiń basyn bir shalǵan. Kúnderdiń kúninde ol áke-sheshesine Dýbaıǵa kólik ákelýge attanyp bara jatqanyn habarlapty. Onshaqty kún arab jerinde bolyp kelgen ulynyń júris-turysy osydan keıin kúrt ózgergen. Sájdege jyǵylǵan, áıeli Mádınaǵa da namaz oqýdy buıyrǵan. Endi mine, byltyr kúzde álgi beınekórinis ǵalamtorda paıda bolyp, ony telearnalar úzip-julyp berip jatqan kezde, Erkin apaı quran oqyp otyrǵan bir top balanyń ishinen Nurlannan týǵan eki nemeresin tanyp, zar eńireıdi de qalady.
Arada biraz ýaqyt ótkende Nurlan anasyna ózi habarlasyp, “mama, nege jylap júrsiz, biz tirimiz. Sırıada emes, Arabıada júrmiz” depti. Eger Nurlan rasynda da Arabıada júrgen bolsa, onda onyń eki uly Dinmuhammed pen Ábilqaıyr Sırıadaǵy qazaqtardyń arasynda ne istep júr? Olardyń endigi taǵdyry ne bolady?
Jalpy, Maqtaral óńirinde teris aǵymdardyń taırań salýy buǵan deıin de kórinis bergen. Aýdanda halıfat quramyz dep daýryqqandar, “Hızb-ýt Tahrır”, “Tablıǵı jamıǵat” uıymdaryna múshe bolǵandar, sol uıymnyń ilimin taratqany úshin sottalǵan azamattar jeterlik. Onyń sebebi aıtpasa da belgili. Maqtaral – Ózbekstanmen aýyly aralas, qoıy qoralas jatqan aýdan. Munyń nege eske salyp otyrmyz?
“Maqtaral aýdanynan Sırıaǵa jıhad jasaýǵa attanyp ketken jalǵyz Nurlan emes, olar keminde 8 jigit. Bulardan bólek olardyń áıelderi, bala-shaǵalary bar. Bárin qossańyz, 15-20 shaqty adam”. Mundaı málimetti álgi fılmdi tamashalaǵan maqtaraldyq aǵaıyndardyń ózderi aıtyp júr. Tipti olar bizge Sham jerinde júr degen jigitterdiń aty-jónderin de tizip berdi (ony jarıalaýdy qajet dep tappadyq). Olardyń barlyǵy derlik keıinirek saýda-sattyqtyń qamymen Maqtaraldan Almatyǵa kóship ketken. Aralarynda Ózbekstannan kóship kelgender de bar. Solardyń ishinde Talǵat esimdi jigit ýaqtysynda Maqtaraldyń “polojensy” bolǵan kórinedi. Bedeldi jigit az ýaqyt ishinde aınalasyna “sen tur, men ataıyn” degen óńsheń saqa jigitterdi toptastyrǵan. Jaǵdaıy joqtarǵa kásip taýyp berip, saýda-sattyqqa ortaqtastyrǵan. Osy saýda-sattyqtyń qamymen jigitterdiń bir mezgilde Almatyǵa kóship ketýi de kóńilge kúdik uıalatady. Bir tańǵalarlyǵy, olardyń dástúrli emes dindi ustanǵanyn, naqtyraǵy tákbirshildik aǵymynyń jetegine ergenin jurttyń kópshiligi bilgen. Tákbirshildik ıslamdaǵy radıkaldy aǵymnyń biri sanalady. Bul aǵymdy 1999 jyly Tashkenttegi terrorlyq jarylystardy uıymdastyrdy degen Ózbekstan ıslam qozǵalysynyń jetekshileri ustanǵan edi. Osydan keıin Maqtaraldaǵy tákbirshilerdiń qadamy quzyrly organdardyń baqylaýynan nege tys qalǵan degen saýal týyndaıdy. Jurt biletin nárseni Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń qyzmetkerleri bilmedi deý qısyndy ma? Jýyrda bas prokýor Asqat Daýylbaevtyń ózi de alqaly jıynda “Bul arnaýly organdardyń jumysyndaǵy kemshilik” dedi emes pe?! “Sırıa sındromynan” keıin UQK-nyń burynǵy tóraǵasy Nartaı Dútbaev aqparat quraldaryna bergen suhbatynda 1999 jyly Tashkentte bolǵan jarylystardyń bir ushy Qazaqstanǵa baryp tirelgenin ashyq moıyndady. Muny sol kezde-aq Ózbekstannyń Ulttyq qaýipsizdik qyzmeti málimdegen bolatyn. Alaıda “ultaralyq tatýlyq pen dinı kelisimge” masaıraǵan Qazaqstan bul eskertýge mán bermegen sıaqty. Biraq...
Uıqysynan endi ǵana shoshyp oıanǵan kúshtik qurylymdar ózderiniń ádettegi kúshteý sharalaryna shuǵyl kóshkeni baıqalady. Byltyr qarashada Sırıa jerinde soǵysyp qaıtqan ekibastuzdyq eki azamattyń ústine qylmystyq is qozǵaldy. Jańa jyldan keıin Aqmola oblysynyń bir turǵynyna qazaqstandyqtardy Sırıadaǵy soǵysqa barýǵa úgittegeni úshin syrttaı tutqyndaý týraly sot qaýlysy shyqty. Sırıadaǵy soǵysqa qarjy aýdarǵan qazaqstandyqtardyń isti bolǵandyǵy jóninde de aqparat bar. Sonda quzyrly organdardyń qolynan kelgen bar shara jappaı sottaý ma? Qaıtyp kelse aıamaıtynyn biletin olar endi ne isteıdi? Ana jaqta onsyz da eki ottyń ortasynda sharasyz jaǵdaıda júrgen qandastarymyzǵa qol ushyn sozǵandaǵy túrimiz tek túrmege qamaý ma? Adasqandy týra jolǵa salýdyń budan basqa joly qalmaǵany ma? Mine, kópshiliktiń kókeıin mazalaǵan osy saýaldarǵa jaýap tabylmaı tur.
Jýyrda Qyrǵyzstannyń Osh oblysynda bir áıel kúıeýiniń ruqsatynsyz úsh balasyn alyp, Sırıaǵa soǵysýǵa attanyp ketipti. Al munyń aldynda Sırıadan oralǵan bir qandasymyz dál osy Osh jerinde terrorshylardyń lagerinde daıyndyqtan ótkeni aqparat quraldarynda aıtyldy. Oshta áli qansha qazaqstandyqtyń júrgenin eshkim tap basyp aıta almaıdy. Resmı aqparattarǵa qaraǵanda, Sırıada úkimettik jasaqtarǵa qarsy 83 memleketten kelgen 100 myńnan astam jaldamaly sodyr soǵysýda. Qaqtyǵystyń saldarynan 115 myńdaı adam qaza tapqan. Bulardyń ishinde qansha qazaq bary belgisiz...
Ońtústik Qazaqstan oblysy
Ǵalymjan ELSHIBAI,
"Jas Alash"
Pikir qaldyrý