Adam jandúnıesiniń negizgi tiregi din ekeni aqıqat. Árbir pendeniń ómirge kelgennen ketkenge deıingi arqa súıep, ishki jan dúnıesi rahat sezimge bólep, rýhyn shat qylyp, tynyshtandyratyn onyń dini. Din qaı qoǵamda da ózdiginen problema bolmaıdy. Ol tek saıasattyń bolmasa belgili bir toptyń jeke maqsat-múddesin iske asyrý, nemese onyń tabıǵatyn tereń uǵynbaı, qasań qaǵıdalyq shartty uǵymdardyń aıasynan shyǵa almaǵan  jaǵdaılarda ǵana din máselesi qoǵamdyq dertke aınala bastaıdy. Kezinde Karl Markstyń din apıyn dep aıtýy osy jaǵdaılardyń saldarynan bolsa kerek.

Qoǵamda din máselesi nege ótkir tur degen saýalǵa árkim árqandaı jaýap bereri anyq. Sebebi, bizdiń qoǵamda dinniń nasıhattalýy men túsindirlýi ár qıly ári elimizdiń din saıasatyna saı kelmeı jatatyny jaılaryda joq emes. Endi osy máselede dinniń kommentarıi men túsindirýiniń dástúrli úlgisin jasaıtyn mekeme bul – Qazaqstan musylmandar dinı basqarmasy. Al, endi osy dinı basqarma qandaı baǵytta jumys istep jatyr degen saýalǵan keletin bolsaq, bul keıde tumandy ári kúmándi jaǵdaı ekeni barshaǵa málim. Sońǵy kezde dinı basqarmaǵa syndar jıi aıtylyp júr. Muny dinı qyzmetkerleri ózderine jabylǵan jala, taqqan aıyp retinde qarastyrady. Bul zańdy qubylys. Syn men aqıqat adam júregine aýyr tıetin dúnıe. Biraq, bul jerde bizge nege syn kóp aıtylady degen oıda qatar júrýi kerek dep oılaımyn. Ásilinde, jel turmasa shóptiń bas qımyldamaıtyny taǵy bar. Osyǵan bir zertteý jasap kóreıikshi.

Biz táýelsizdigimizdiń sımvoly, halyqtyń týra jol kórseter rýhanı kósemin din qyzmetkerlerin qoǵamda joǵary deńgeıdegi tulǵa retinde kórgimiz keletini ras. Ókinishke oraı keıbir jaǵdaıda biz ımamdardyń kóbisin mundaı dárejede kóre almaı kelemiz. Bul jaǵdaıdyń ózindik  sebebi de joq emes. Keshegi keńestik dáýirdegi qol úzip qalǵan rýhanı baılyǵynyń negizi dinmen de qaýyshty. Osy kezeńde dinnen saýaty bar mamandardyń tapshylyǵy da qatty sezingendikten elimizde alǵash eki jerden medrese (Almaty jáne Merke) ashylyp dinı maman kadrlar daıarlaýdy qolǵa aldy. Sonymen paraleldik jaǵdaıda shet elderdegi teologıalyq oqý ornydaryna da baryp jastarymyz oqyp, bilim alyp jatty. Osy kezeńdegi bilim alǵan azamattardyń deni 18-30 jas aralyǵyndaǵy áli ońdy-solyn tanymaǵan jastar edi (sonyń bireýi men ózim).  Keńestik kezeńdegi solaqaı saıasattyń kesirinen ózimizdiń tól mádenı qundylyqtarymyzben tarıhymyzdy nasıhattaı almaýymyzdyń saldarynan  jastardyń deni óz qaınar bulaǵynan sýsyndaı almaǵan ómirlik tájirıbesi az, qazaqsha aıtqanda shıkiókpe edi. Sonyń saldarynan basqa eldiń mádenıetimen salt dástúrin dinniń negizi qaǵıdalardy dep túsiný de zańdylyq. Sol kezdegi dinı dáris bergen  mamandardyń ózi bizdiń eldegi tapshylyǵyna oraı shet elderden bolmasa basqa ulttardan boldy. (Olardyń nıetin bir ǵana Alla biledi). Basqa eldiń teologıalyq oqý ordalary bolmasa ulty basqa, tanym túsinigi basqa mamandar ár halyqtyń óz dástúrli tanymyndaǵy din dep túsindirmeıtingi belgili. Osy sebepten bizdiń jastarymyz dinin basqa halyqtyń tanym-túsinigi, kózqarasymen qarap tanyp, tárbıelendi. Sodan keıin óz ultynyń ómir súrý dástúri men tynys-tirshiligi dinnen alshaq kórip, osy qundylyqtaryna basqa ólshemmen qarap, revızıa jasaýǵa kóshe bastady.

Osy qubylystyń arqasynda elimizde din máseleleri men qaǵıdalary boıynsha alýan túrli kózqarastar men pikir qalyptasyp, jıyrma úsh jylda bir-birimen kelispeıtin tipti, jaýlasatyndaı jaǵdaıǵa jetti.

Osy kemshilikterdiń ornyn tolyqtyrý dinı basqarmanyń mindeti ekenin bile tura egemendik alǵan ýaqyttan búgingi kúnimizge deıin sheshimin tappaýy oılantarlyq jaǵdaı. Din memleketten bólek degen ustanymdy paıdalanǵan keıbir din mamandarynyń ishinde osydan jıyrma jyl buryńǵy (keıde odan da ári) jattandy ýaǵyzdaryn  áli kúnge deıin aıtyp kele jatqandary da bar. Keıde múftıattyń bekitip bergen taqyrybynan aýytqyp basqa baǵytta ýaǵyz nasıhat aıtatyndary da kezdesedi.

Qazirgi ýaqytta jastar sanasyna óziniń ulttyq bolmysy múlde bolmasada jáılap óship bara jatqany baıqalady. Bul meshittegi bolmasa ınternet saıttaryndaǵy  ýaǵyz nasıhattardyń árkelki túsiniktegi sonymen qosa metodologıalyq kemshilikteriniń áseri. Máselen, osy múftıattyń atynan shyǵyp júrgen kóptegen ımam-teologtardyń oı-pikirlerine saraptama jasap qaraıtyn bolsaq, qazaq halqy tek toqsanynshy jyldan beri musylman bolǵanyn kórýge bolady. Bul mamandardyń dóreki metodolgıalyq kemshiligi ekenin aıta ketýimiz kerek.

Teologıalyq prınsıptik turǵydan qaraǵanda ýaǵyz júrgizip júrgen teolog mamandardyń óz oılaryn negizdeý úshin Qurannan aıat, hz paıǵambarymyzdyń ómirlerinen hadıster keltirýleri durys. Biraq bul - teorıa. Dinı praktıka degen bar ǵoı. Dinı praktıka degenimiz ne? Ol – jergiliktiń musylman halyqtyń ǵasyrlar boıy ustanyp kele jatqan mádenıeti, ómir súrý dástúri, aýyz ádebıeti. Bul qundylyqtardyń barlyǵy Quran men hadısten bastaý alyp, sharıǵat zańdylyqtarymen astasyp, sonyń negizinde paıda bolǵan. Teorıamen ǵana shektelmeı dinı praktıkada qosa júrýi tıis. Mine osy metodolgıalyq kemshilikterdiń áserinen arab dástúrshildigi basym túsip, jastar boıynda óziniń ultyna dege mahabbaty men otanyna degen súıispenshiligi kemı túsetini belgili jaı.

Qatarynan eki jyldy «Din men dástúr» jyly dep jarıalaǵan edi. Bul qýantarlyq is boldy dep esepteımin. Ókinishke oraı, keı jerlerde dinı  mamandary birde dástúrdiń de ozyǵy bar tozyǵy bar dese, birde qazaqtyń keıbir dástúrleri men ıslam esh qabyspaıdy dep astyrtyn túrde revızıa jasap júrgeni baıqalyp ta jatady. Mundaı negizsiz, jalań ýaǵyz-nasıhattardyń saldarynan jastarymyzdyń kózqaras, oı-pikirleri on jyl buryńǵymen salystyrǵanda ájeptáýir ózgeriske ıaǵnı,  qysqasha aıtqanda kóp jastardyń boıynan salafılik tendensıa baıqalady.

Dinı basqarmanyń atyna syndardyń jıi aıtylýynyń sebepterin tizip aıtar bolsaq, elimizdegi zaıyrly pozısıa ustanymy týraly jáne saıası-ǵylymı turǵydan da múldem saýatsyz, dindi qazaq mádenıetiniń emes, arab mádenıetiniń negizinde túsindiredi. Dindi halyqtyń rýhanı qundylyǵy emes, óziniń jekemenshigi bolmasa tabys taýyp, baıýdyń kózi retinde sanaıdy. Sonymen qosa, moraldyń-etıkalyq qatynastary men ıntelektýaldyq qabiletteri tómen dárejede (bul másele ózi aldyna jeke áńgime). «Biz» jáne «basqalar»,-dep qoǵamdy ekige jarady. Máselen, merekelik is-sharalarda kópshilik qol shapalaqtap, qoshemet kórsetip jatqanda bólektenip «Allahý akbar» dep orynsyz takbır shaqyrýlary ózderine degen qoǵamnyń renishin týrdyryp jatady. Ózderin dinı maman bolǵandyqtan bilimdi sanap basqa saladaǵy ǵalymdardy tómendetip, olardy dinı bilimsiz dep moıyndamaı, tipti keıbir jerlerde: «Nege dinniń atynan sóılemeı, memlekettiń atynan sóleısiń», bolmasa: «Iasaýı ilimi bizdiń múftıattyń saıasatyna saı kelmeıdi»,-degen oılarymen memleketiń saıasatyna keri kózqarastaryn ashyq kórsetip te jatatyndary joq emes. Osyndaı jaǵdaıda  pikirlerine qarsy shyǵyp, syn aıtatyndardy óz yrqyna kóndirýge (kópshilik bolyp psıhologıalyq qyspaqqa alý arqyly), kónbegen jaǵdaıda jolyn kesip, ártúrli joldarmen sol azamatty halyq aldynda jamanatty kórsetýge tyrysyp, ony qoǵamnan shettetýge áreket jasaıdy. Mine, osyndaı rýhanı qundylyǵymyzdy bylyqqa belshesinen batyryp júrgen keıbir mamandarymyzdyń áreketteri syn aıtýǵa ıtermelep jatatyny zańdy qubylys.

Qazirgi ýaqytta ımamdarymyz qandaı sıpatta ózderin damytý kerek degen saýalǵa adamnyń jan dúnıesin túsine biletin, onyń oıyndaǵy árbir saýalyna tushshymdy jaýap taba alatyn pedogog ári psıholog, ótkenine kóz júrgirtip, bolashaǵyn boljaı alatyn kónekóz tarıhshy, ómirdiń mánin uǵyp, onyń ár qubylysyna kóńil bólip, jaýap tabatyn aqyly tereń fılosof, tipti aqyn, jyrshy-termeshi bolsa da artyq bolmaıdy dep jaýap berýimiz kerek. Imamdarymyzdyń osyndaı jan-jaqty ári san-salaly bilgir bolmaǵy qoǵamnyń hám ýaqyttyń talaby.

Men bul jerdegi maqsatym dinı basqarmaǵa syn aıtyp bedel jınaý emes, kerisinshe elimizdiń, halqymyzdyń bolashaǵy úshin dinimizdiń abyroıyn  kóterý. Sonymen qosa, dinı basqarma mamandaryna syn ne úshin aıtylady degen máselege azda bolsa túsinik berý edi. Dindi kásip etip, óziniń túpki oıyn jasyryn ustap júrgender meniń oıymsha dinı basqarmanyń bedelin kótermesi anyq.

Ata-babalarymyz qandaı da bir qıynshylyq bolsa da jaqsylyqtan úmit úzbegen ǵoı. Sondyqtan jańa bastamalarmen kelgen ári sony iske asyrý jolynda aıanbaı eńbek etip jatqan múftıimizge osy olqylyqtardyń ornyn toltyrady degen zor úmit artamyz.

Tańjaryq Turǵanqulov,

dintanýshy