Bisimilla, rahman-rahım!

          «Madaq aıtyp bas ıemiz Jaratýshy Allaǵa,

          Raqymy mol, meıirimi sheksiz sol ǵana,

          Qıamet-qaıymnyń jalǵyz ámirshisi de sol ǵana...»

          Esep-qısap – on segiz myń ǵalamdy jaratqan Allanyń esebi. Kún men Aı da belgili eseppen aınalady, Jer de belgili eseppen qozǵalady. Pendeniń bes paryzdan bastap qyryq paryzǵa deıingi ólsheýli ómir de esep. Adamnyń barlyq ǵumyry esepke negizdelgen. Quranda: «Kim bir jaqsylyqpen kelse, oǵan sondaı on ese syı beriledi. Kim bir jamandyq istese, sondaı jazasyn alady» jáne «Qıamet kúni ádilet tarazysyn ornatamyz. Sonda eshkim ádiletsizdikke ushyramaıdy» – dep taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetilgen. Myna fánı-jalǵan esepke qurylsa, qym-qıǵash eseptiń sheshimin tapqandar aldynan jánnat qaqpasy ashylmaq, taba almaǵandar tozaqqa tap bolmaq. Esep-qısap musylmannyń jasaǵan amaldaryna baılanysty. Árbir pende istegen amalyna qaraı esep beredi, soǵan qaraı syı nemese jazasyn alady.

          Quran kárimniń ózi birińǵaı esepke qurylǵany belgili. Quran 30 paradan, 114 súreden, 6666 aıattan turady. Moskvada jaryq kórgen Krachkovskıı aýdarmasyndaǵy  túsindirmede  Quran 6236 aıattan turady degen. «Islam álippesinde» (Almaty, 2000 jyl, 48 bette) aıattar 6323, al osy kitaptyń orys tilindegi nusqasynda (180 bette) 6232  dep kórsetilipti. Moskvadan jaryq kórgen qazaq tilindegi «Quran» nusqasyna berilgen túsinikterde aıat sany Basyra kóshirmesinde 6204, Kýfa, Úndi, t.b, kóshirmelerde 6236 bolǵany aıtylady. Qalaı bolsa da, Quran súreleri men aıattary keremet esepke qurylǵan.

          Quranda eger otyz para bolsa,                       

          Mekke men Mádınadaı qala bolsa,

          Orazanyń kúni de otyzǵa teń,

          Otyz kún ár aı saıyn jańalansa.                     30

          Alty myń alty júz alpys alty aıat bolsa,     6666

          Qosqanda jıyrma tórtke taıap tursa,               6 + 6 + 6 + 6

          Allanyń esebiniń qatesi joq,                               =

          «Ámın!» – dep barlyq súre aıaqtalsa.                 24

          Quranda tek júz on tórt súre bolsa,                114

          Qosqanda alty ekenin biler bolsań,                 1 + 1 + 4

          Onyń da qosyndysy buzylmaı  ma                    =

          Sanatqa basqa sandar kire qalsa.                       6

          Altyǵa alty qossa – kún emes pe,                      6  +  6

          Altyǵa alty qossa – tún emes pe,                      6  +  6

          On eki  jáne  on eki – táýlik bolsa,                   12 + 12

          Kún men tún táýliktegi bir emes pe?!                 24

          Pendeniń  bolǵanymen zor talaby,                    +

          Esepten jańylǵandy dert alady.                      _

          Qosý men Alý, Bólý, Kóbeıtý de –                     :

          Allanyń oılap tapqan tórt amaly.                  »«

Tórt amal qıamette de aldyńyzdan shyǵary haq. «Alǵanǵa altaý da az, bergenge beseý de kóp» degen qazaqy uǵym ol jerde júrmeıdi. Alsańyz, qajetińizge ǵana alyńyz. Berseńiz, kedeı-kepshikke, jetim-jesirge, izgilik jolyna berińiz. Bólseńiz, týǵan-týys, joldas-jora yrza bolatyndaı etip teń bólińiz. Kóbeıtseńiz, Allanyń yrzashylyǵy, eldiń yryzdyǵy úshin kóbeıtińiz.

          Sonymen, tórt qubylamyzdy túgendeıtin bolsaq, dúnıany ustap turǵan tórt amal eken.

          Aqıqattyń aýyr júgin arqalar

          Álemdegi eń myqty amal – tórt amal.

          Júzege aspaı qalsa ómirde tórt amal,

          Jerdiń júzin topan basyp, órt alar.

          Alý, bólý, qosý jáne kóbeıtý –

          Adamzatty alýan kúıge bóleıtin.

          Birin alyp, birin bólip, jamandap,

          Keıbireýler kún kóredi amaldap.

          Sol tórt amal jylatar ne kúldirer,

          Amalynyń artyqtyǵyn bildirer.

          Biraq, ylǵı ala berseń, ne qalar?

          Telegeı sý bolsa-daǵy, sýalar.

          Bóle berseń, irgeń bir kún sógiler,

          Bólingendi talap alar bóriler.

          Qosa bilseń, yrysyń da qosylar,

          Baǵyń tasyp, dáýletińdi asyrar.

          Kóbeıtkennen keńeıedi órisiń,

          Sonyń bárin jasa týǵan el úshin.

          Tórt amaldyń oryndasań barlyǵyn,

          Saǵan alǵys aıtary anyq alǵy kún.

          Ekpinińdi toqtata almas bar qamal,

          Tórt  aıaǵyń teń bolsyn tek, tórt amal!

          Tossyn aldan talaı ómir synaǵy,

          Eshkim Birge qoıa almaıdy kináni.

          Bir degendi Bir Alla dep tanyǵan

          Musylmannyń qolyndaǵy Qurany.

      Abaıdyń: «Edınısa bolmasa – ne bolady  ónkeı nól» degen óleńi de eske jıi túse beredi.  Shyndyǵynda bizdiń bastapqy  birligimiz de, qazirgi tirligimiz de bir jáne nól sandarymen tyǵyz baılanysty. Qazaq úshin barlyq san da qasıetti, alaıda, birliktiń ózin birden bastaǵan atalarymyz osy sannyń ataýyn  erkek maǵynasynda qoldanǵan tárizdi. Al nól áıel degen uǵymdy bildiredi. Iaǵnı, bir bastap, nól qoshtap, ekeýi birikse ǵana san kóbeıedi. Budan áıeldiń  qoǵamdaǵy orny tómen degen uǵym týmaıdy. Kerisińshe, nól bolmasa, aldyńǵy sanǵa  nól qosylmasa, alǵashqy toǵyz onǵa jetkennen keıingi eshbir san sanǵa sanalmaıdy, sanatqa jatpaıdy. Nól qosylmasa Birdiń de baǵy janbaıdy.

      On degenimiz sanmen 10 dep belgilense, nóldi alǵa qoısaq – 01, ıaǵnı, edınısanyń aldyna nóldiń shyǵýy – ózenniń teris aqqanymen birdeı. Júz ben myńnyń, mıllıon men mıllıardtyń  da  kósh basynda birlik  turady. Bul – buljymaıtyn zań. Endeshe osy zańdy buzǵysy kelip júrgender nemese shama-sharqy kelgenshe buzyp júrgender  ómirdiń  ózegin  burmalaýshylar, bir men nóldiń baǵasyn bilmeı, jónsiz qýdalaýshylar.

      Qazaqtyń «júz jyldyq kúıeý, myń jyldyq quda» degen sóziniń mánisine kóz jibersek, aralas-quralasqan 10-ǵa taǵy bir nól qosylsa 100 (júz) shyǵady, oǵan eki nól qosylsa 1000 (myń) shyǵady. «Júzden júırik, myńnan tulpar» degende de nólder ozbaıdy, tek 1 (bir) ǵana ozady. Qoı bastaıtyn kósem serke de Bir. Sondyqtan da sandy on dep sanasaq ta, oıda nól turýy kerek. Barlyq sandy tek qana sanatta bar sandar emes, kóbinese joq dep esepteletin, shyndyǵynda bar nól retke keltirýi kerek. Óıtkeni,Allanyń jaratýy solaı.

      Al kúnde aıtylatyn azanǵa kelsek, Birikken arab emırattarynyń matematık ǵalymdary Jer betinde azan táýligine 24 saǵat, ıaǵnı 1440 mınýt aıtylyp turatynyn dáleldedi. Bul týraly arab ǵalymy Abdýl Hamıd al-Fadıl «Al-vaı al-ıslámı» jýrnalynda habarlady. Bizdiń planetamyz 360 ýaqyt merıdıanyna bólingen. Bul merıdıandardyń árqaısysyn ekinshisinen týra 4 mınýt bólip turady. Azan da 4 mınýt aıtylady.Sonymen aıtylǵan azan bir merıdıanda aıaqtala sala ekinshisinde bastalyp jatady. Osylaısha azan daýysy Jer betinen úzilmeıdi.

          Islam dininiń tildiń ushynda turǵan úsh satysy: Islam.Iman.Ihsan. Al Mysyr elindegi áıgili pıramıdalardyń ózin matematıkalyq formýlamen belgilesek:  (3 + 3 + 3 + 3 = 12) degen san shyǵady. Pıramıdanyń ózi  – jyltizbe, ár úshburysh – bir mezgil, ıaǵnı, jyldyń tórt mezgili, kóktem, jaz, kúz jáne qys.

          İnjilde Isany satyp ketetin qupıa keńeste on úsh apostol jınalǵany aıtylady.On úshinshi apostol Iýda opasyz bolyp shyǵady. Shyǵys Rım ımperıasynyń astanasy Konstantınopol, búgingi Ystambul Osman áýletinen shyqqan Sultan Muhammed Fatıhtyń (Jeńimpaz) qalyń qolymen jaýlanyp, on úshi kúni alyndy. Ystambuldyń negizi Islam bol degen maǵynany beredi. Sondyqtan da dini basqalar on úsh sanyn unatpaıdy. On úsh sanyn sanattan shyǵarǵandar qazaqtyń múshel týraly uǵymyn da túsinbeıdi. Shyndyǵynda on úsh degen – týǵan aıdyń bir kúni. On úsh sanyn jamandyqqa jorý Jaratqanǵa, jar bolǵanǵa qarsylyq.

          Ataqty ǵalym Isaak Núton: «Qudaı bárin san, salmaq jáne ólshem boıynsha jaratty» – degen eken. Arab ǵalymy Rashad Halıfa 1983 jyly Beırýttta jaryq kórgen «Qasıetti Qurannyń ǵajaıyptary» degen kitabynda Allanyń  joldaýy dep esepteletin Qurannan kóptegen matematıkalyq aıǵaqtar tapqany týraly jazǵan. Ol kompúterdiń kómegimen Quran mátinindegi sandyq zańdylyqtardy  matematıkalyq taldaý arqyly ashqan.

          Arabtyń «Alıf» degen árip tańbasynyń ózi bir (1) degen sıpyrdy bildiredi. Qazaqtardyń «Álipti taıaq dep bilmeıdi» degen sózin eske alyńyz. Áliptiń ózi taıaq pishindes bolsa, bir sıpyrynyń keıpin kórsetedi ǵoı. Álip, lám, mımniń de maǵynasy Bir Allaǵa ǵana aıan. Babalarymyzdyń: «áliptiń artyn baǵaıyq, lám-mım demedi» degen sózderinde de úlken maǵyna bar. Sondyqtan da sanǵa muqát bolyńyz, sanda bar, sanatta joq bolyp qalmaý úshin Quran qaǵıdalaryna júginińiz!

Qurandaǵy 114 súreniń barlyǵy da  «Madaq aıtyp, bas ıemiz Jaratýshy Allaǵa, raqymy mol, meıirimi sheksiz sol ǵana» (orys tilindegi nusqada - «Vo ımá Allaha, Vsemılostıvogo, Mıloserdnogo» degen sózderden bastalatyny belgili. Qasıetti Qurannyń eń uzyn «Ál-Baqara» súresi 286 aıattan turady jáne  «Álip Lám Mım»  degen jeke-jeke áripterden bastalady.

Belgili tatar jazýshysy Ravıl Býharaevtyń alǵysózimen 2007 j. jaryq kórgen (aýdarmashy Búkildúnıejúzilik Ahmedıa musylmandar qaýymdastyǵynyń ókili Halıd Ahmat) «Sváshennyı Koran» (arabskıı tekst s rýsskım perevodom) degen kitapta Qurannyń ekinshi súresindegi («Ál-Baqara») Alıf Lam Mım áripteriniń maǵynasy jaqsha ishinde (Ia, Allah, Naılýchshıı Znaıýshıı) dep kórsetilgen. Al úshinshi súrede («Ál-Imran») dál osy úsh árip jaqsha ishinde  (Ia, Allah, Lýchshe Vseh Znaıýshıı) dep jazylǵan jáne barlyq sózder bas áriptermen berilgen. Qazaq tilinde barlyǵyn artyq bilýshi degen osy uǵymnyń maǵynasy kóptegen kitaptarda «Maǵynasy aıan jalǵyz Allaǵa» dep aıtylady.

Osy aýdarmada on ekinshi súredegi («Júsip»)  Alıf Lam Ra degen áripter (Ia, Allah, naılýchshıı Vıdáshıı), ıaǵnı kórýshi degen uǵymdy bildiredi dep kórsetilgen. On úshinshi súredegi Alıf Lam Mım Ra degen tórt árip (Ia, Allah, Naılýchshıı Znaıýshıı, Naılýchshıı Vıdáshıı) delingen, ıaǵnı bilýshi men kórýshi qosylyp aıtylǵan.

Álip Lám Mım – osy úsh árip basqa súrelerde de jıi qaıtalanady.  Sonymen birge Ha jáne Mım degen eki árip te kóp qoldanylady, onyń maǵynasy maqtaýly, dańqy asqan (Dostohvalnyı, Preslavnyı) degen uǵymdy bildiredi. Bul eki árip 40-shy súreden bastap 46-shy súrege deıin ár súreniń ishinde qatarynan aıtylady.

Muhambet paıǵambar (s.ǵ.s.): «Quran Allaǵa degen jip ári ashyq nur!  Ony ustaǵandardy ol qorǵaıdy, qutqarady. Burystyqtan durystyqqa bastaıdy. Onyń adam ómirine ǵıbraty sheksiz. Qaıta – qaıta oqýmen eskirmeıdi. Olaı bolsa, ony oqyńyzdar! Ony oqyǵandarǵa on ese saýap beriledi. Álip, Lám, Mım bir árip emes, Álip úshin on, Lám úshin on, Mım úshin on saýap bar » – degen eken.

Arab oıshyly Ibn Abbas  «Álip-lám-mım» sózindegi  «Álip» Allany, «Lám» – Jebireıildi, al «Mım» – Muhambetti  bildiredi degen boljam aıtqan.

Álip desem – izgiliktiń bastaýy,

Lám desem – Qudirettiń qoshtaýy,

Mım degenim – keleshektiń jospary,

Maǵynasy aıan jalǵyz Allaǵa!

Baı men kedeı, bárinde bar til-kómeı,

Tańdap alǵan týra jolmen júr demeı,

Turǵandar bar lám-mım dep úndemeı,

Maǵynasy aıan jalǵyz Allaǵa!

Barlyq syrǵa kelse túgel qanyqqyń,

Tabasyna qalmaý úshin tarıhtyń,

Jón bolady artyn baqqan áliptiń,

Maǵynasy aıan jalǵyz Allaǵa!

Osy jyrdy jazarda meniń oıymda da osy qupıa áripter turdy. Bul áripterdiń sheshýin dál tabý qıynnyń qıyny.«Álippeniń» ózi «Álip» árpinen bastalady. Bir degen san da (İ) jalǵyz syzyq, ıaǵnı álippen belgilenedi. Sondyqtan da áliptiń maǵynasy óte tereń.

ADAM degen sózdiń ózi, adamzattyń atasy, alǵashqy paıǵambardyń  esimi tórt áripten turady (Alıf, Dál, Alıf, Mım).

Alıf   –  Álipti aıtyp tik turdym,

Dál  –     Dál  degende búgildim,

Alıf  –  Álipti aıtyp tikteldim,

Mım  –   Mım degende ıildim.

Sájde jasap Allaǵa,

ADAM boldym, súıindim.

Shynynda da Adam sóziniń ózi osy tórt árip arqyly Allaǵa jalbarynýdy ısharatpen túsindirip turǵan joq pa?!

Qurandaǵy árbir súre, árbir aıat qana emes, árbir áriptiń de qupıasy mol. Ár áripte sansyz saýap bar.

Aqylbek Shaıahmet