Bul daǵdarys Táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy birinshi daǵdarys emes. Egemendiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy ekonomıkalyq qıyndyqtardy qosýǵa bolatyn bolsa, 2007 jylǵy AQSH-taǵy ıpotekalyq daǵdarystyń jalǵasyna ulasqan toqyraýdan keıingi úshinshi qarjylyq daǵdarys. Qandaı daǵdarys bolmasyn ol eń aldymen bılik organdaryna, atap aıtqanda Úkimetke, ondaǵy mınıstrler men basqa da jaýapty laýazym ıeleriniń biliktiligine syn. Solaı bolyp kelgen, bolyp qala da bermek.

Ekonomıka, qarjy salasyn sóz etkende Qazaqstan qoǵamynda Másimovti aınalyp ótpeý, ony álemdik ekonomıkalyq júıeni bes saýsaǵyndaı biletin, bilikti ekonomıs dep kórsetý ádetke aınalyp barady. Ózi qazaqstandyq aqparat quraldarynda kóp tóbe kórsete qoımaıtyn, tek reseılik telearnalarǵa ǵana suhbat beretin Másimovtiń kózge kórinetin jumysyn da baıqaǵan jan joq, alaıda. Osy rette eki márte Úkimetbasy bolǵan Kárim myrzany qoıa turyp, osy ýaqytqa deıin bıliktiń túrli baspaldaqtarynan ótken, «dap-daıyn premer-mınıstr» degen atqa laıyq basqa da azamattarǵa bir sholý jasap ótkendi jón kórdik.

Premer-mınıstrdiń birinshi orynbasary Baqytjan Saǵyntaev.

Bıyl kúzde 53 jasqa tolatyn jambyldyq jigit ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty, eńbek jolyn joǵary oqý oryndarynda ustazdyqtan bastaǵan. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary, atap aıtqanda 1992-1998 jyldar aralyǵynda kásipkerlikpen de aınalysqan. Memlekettik qyzmetti 1998 jyly birden oblys ákiminiń (Jambyl oblysy) orynbasarlyǵynan bastaǵan. Tabıǵı monopolıalar, shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý máseleleri boıynsha birneshe ǵylymı eńbekterdiń avtory memlekettik qyzmette de osy baǵytta jumys istep keledi. 1999-2002 jyldary QR shaǵyn bıznesti qoldaý Agenttigi tóraǵasynyń orynbasary, «Shaǵyn kásipkerlikti damytý qory» JAQ basqarma tóraǵasy, tabıǵı monopolıalardy retteý, básekelestikti qorǵaý jáne shaǵyn bıznesti qoldaý agenttigi tóraǵasynyń orynbasary syndy laýazymdar Baqytjan Ábdirulynyń sheneýnik retindegi shyńdalǵan baspaldaqtary dese bolady. 2002-2007 jyldar aralyǵynda birqatar qurylymdyq ózgeriske ushyraǵan atalǵan agenttiktiń basshylyǵynda qyzmetin jalǵastyrdy. Premer-mınıstr keńsesiniń jetekshisi, Pavlodar oblysynyń ákimi, ekonomıkalyq damý jáne saýda mınıstri syndy laýazymdardan ótken Baqytjan Saǵyntaev 2012 jyldyń qyrkúıegi men 2013 jyldyń qańtary aralyǵynda eldegi bas partıa «Nur Otan» jetekshisiniń (prezıdenttiń) birinshi orynbasary da boldy. Bul ýaqytta elde partıalyq uıymdastyrýshy retinde synalatyn aıtýly saıası dodalar bolmaǵanymen Saǵyntaev partıa jumysyn da shashaý shyǵarmaı alyp júrdi. Elmen tyǵyz baılanys jasaýǵa múmkindik aldy, partıa janynan qoǵamdyq qabyldaý jumysyn jandandyrdy. 2013 jyly tuńǵysh qurylǵan óńirlik damý mınıstrliginiń tizginin ustaǵanda jemisti eńbek etti dese de bolady. Taǵdyry alyp kompanıalar bashylarynyń qas-qabaǵyna táýeldi shaǵyn qalalardyń máselelerin sheshýde bul jigittiń eńbegi zor dep júr biletinder. 2013 jyldyń qańtarynan beri Úkimet basshysynyń birinshi orynbasary laýazymynan taban aýdarmaı kele jatýy da biraz dúnıeni ańǵartsa kerek. Áıtpese, sońǵy úsh jylda 2 premer, birneshe vıse-premer aýysqanyn bilemiz.  

Salystyrmaly túrde Úkimet basyndaǵy jas sheneýnikterdiń biri sanalatyn Áset Isekeshev te birshama súıkimi bar sheneýnik. Bylaıǵy jurt jas sanaǵanymen, bıyl 45 jasqa tolady eken. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakúltetin, Prezıdent janyndaǵy memlekettik basqarý akademıas támamdaǵan Áset Órentaıuly eńbek jolyn prokýratýra salasynda bastaǵanymen, keıingi qyzmetiniń barlyǵy ekonomıka, ınvestısıa jáne jańa tehnologıalar salalarymen tikeleı baılanysty boldy. Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginde bas maman, ádilet mınıstrliginiń departament dırektory, «Ulttyq zań qyzmeti» JAQ prezıdenti, «Suńqar» AÓK, «Ulttyq konsaltıńtik top» JSHS, «Ordabasy» koporasıasy syndy ulttyq kompanıalardaǵy jetekshi qyzmetter Isekeshevti 2002 jyly sol kezdegi ekonomıka jáne búdjetti josparlaý mınıstri Qaırat Kelimbetovtiń keńesshisi laýazymyna alyp keldi. Artynsha, ındýstrıa jáne saýda vıse-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Búginde «Samuryq-Qazyna» ál-aýqat qorynyń quramyndaǵy, kezindegi «Qazyna» turaqty damý qory» AQ basqarma tóraǵasynyń orynbasary, prezıdent keńesshisi laýazymdaryn atqarǵan Áset Órentaıuly 2009 jyly ındýstrıa jáne saýda mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Bir jyl ótken soń, 2010 jyldyń 12 naýryzynda qazaqstan bıligindegi eń bıik núktesine, ıaǵnı, sol kezdegi Premer-mınıstr Kárim Másimovtiń orynbasary – ındýstrıa jáne jańa tehnologıalar mınıstri laýazymyna jetti. Sodan beri birneshe ret qurylymdyq ózgeriske túsken ındýstrıa jáne jańa tehnologıalar mınıstrliginiń tizginin ustady, premer-mınıstrdiń orynbasary – ındýstrıa jáne jańa tehnologıalar mınıstri boldy. Búginde ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý, sheteldik ınvestıasıalar tartý, taýarlar satyp alýda otandyq ónimderdiń úlesin arttyrý, ónerkáip, týrızm, aqparattyq tehnologıalar, energetıka syndy birneshe salanyń basyn qosqan ınvestısıa jáne damý jónindegi mınıstr laýazymynda.

Ulttyq ekonomıka mınıstri Erbolat Dosaev ta Úkimet quramynda uzaq jyldan beri qyzmet etip kele jatqan sheneýnik. Dosaev densaýlyq saqtaý mınıstrligin basqarǵan jyldar (2004-2006 j.j.) osy sala úshin birshama jemisti boldy deıdi biletinder. Medısına qyzmetkerleriniń, ásirese, orta býyndy mamandar – meıirbıkeler men feldsherlerdiń jalaqysyn esepteý júıesi jónge keltirilip, aq halattylardyń abyroıy artyp qalǵan kórinedi.

Úkimet basynda bolǵan birqatar sheneýnikter sekildi Dosaev ta Almatydaǵy «fızmat» mektebiniń túlegi. Almaty energetıka ınstıtýtyn, Baýman atyndaǵy Máskeý memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetin támamdaǵan. Otandyq bank júıesinde birshama jyl qyzmet etip, 1998 jyly Úkimetke keldi. Premerdiń keńesshisi, energetıka, ındýstrıa jáne saýda, qarjy mınıstrlikterinde vıse-mınıstr boldy, tabıǵı monopolıalardy retteý, básekelestikti qorǵaý jáne shaǵyn bıznesti qoldaý agenttigin basqardy. 2012 jyldan beri san márte ataýy men qurylymy ózgergen ekonomıka mınıstrliginiń tizginin ustap keledi.

Taǵy bir fızmat mektebiniń túlegi Qaırat Kelimbetov te el úkimetinde eleýli qyzmetter atqardy. Elbasy ekonomıka men qarjy salasynyń túrli tizginin ustatyp, bul jigitti otqa da saldy, sýǵa da saldy. Dárejesi premerlikke teń keletin Prezıdent Ákimshiligin de basqardy. «Qazyna» holdıńin basqaryp turǵan kezinde birqatar basylymnyń Kelimbetovti «Dap-daıyn premer-mınıstr» dep jarıalaǵanyn da kórdik. Alaıda, sońǵy laýazymy – Ulttyq bank tóraǵalyǵynan Nematuly abyroısyz ketti. Kásibı qarjygerler de qarapaıym halyq ta teńgeniń erkin aınalymǵa jiberilýin, sonyń saldarynan oryn alǵan qıyndyqtyń bárin Kelimbetovten kórdi...

Osy Kelimbetovpen úzeńgiles júrgen jigitterdiń biri Saýat Myńbaev bolatyn. Ekeýi 2001 jyly ataqty «Qazaqstannyń demokratıalyq tańdaýy» qozǵalysyna ótip, bir jyldaı opozısıanyń aýylyn sharlaǵany bar. Saýat saýatty sheneýnik bolmasa opozısıadan qaıtyp baryp, 2003-2006 jyldar aralyǵynda eki jarym jylǵa jýyq premer-mınıstrdiń orynbasary bola ma? Alaıda, 2013 jyly munaı-gaz mınıstrliginen «Qazmunaıgazdyń» basshylyǵyna ketip, Úkimet úıine oralmady.

Qazaqstandyqtar qurmet tutatyn taǵy bir ekonomıs Oraz Jandosov edi. biraq, onyń endigi ýaqytta bıliktiń aınalasyna mańaılaı almaıtynyn túsindirip jatý artyq bolar.

Kópshilik memleket basshylyǵy týraly sóz qozǵaǵanda aldymen aıtatyny – Imanǵalı Tasmaǵambetov ekeni sózsiz. Premer de boldy, prezıdent ákimshiligin de basqardy. Rýhanıat salasyndaǵy qyzmeti tipti ushan-teńiz. Alaıda, buqara arasynda memlekettiń strategıalyq mańyzdy qurylymy qorǵanys mınıstrliginiń tizgini senip tapsyrylǵan sańlaq saıasatkerge premer-mınıstrdiń kreslosyn qomsynatyndar da joq emes... 

Oblys ákimderiniń arasynan da premerlikke laıyq-aý deıtin tulǵalardy usynýǵa bolar edi. B. Saparbaev, D. Ahmetov, Q. Kósherbaev, S. Kýlagın syndy salmaqty saıasatkerler oblystarǵa ortalyq atqarýshy bılikten barǵandar. Alaıda, Elbasy jıi eske salyp júrgen «zeınet jasyn» eskersek bul kisilerdiń bolashaǵyn depýtattyqtan ári elestete almaısyz. Jasynan bólek, búgingi Úkimet basshysyna qoıylatyn talap ta basqasha. Sharýashylyqqa myǵym ákim Úkimet basshylyǵynda da jemisti eńbek etedi deý endigi ýaqytta qate pikir bolmaq. Jylý men sýdyń, toq pen gazdyń jaǵdaıyn bilý premer úshin jetkiliksiz. Óıtkeni, mınıstrler kabınetiniń tizginin jańa tıptegi sheneýniktiń ustaýy myna jahandyq daǵdarys jaǵdaıynda óte-móte qajet-aq. Al, qoǵam úshin de, saıası elıta úshin de eń mańyzdysy búgingi bılikte "Másimovten basqa bilikti menedjer joq" degen qate túsinikten arylý.  

Jomart Abdollauly