Жер реформасы жөніндегі комиссияның отырысы түрлі пікір мен ұсыныстың алаңына айналуда. Комиссия мүшелері де дәлелді дәйектемелерін ортаға салып келеді. Ешқайсысы ескерусіз қалмайтыны анық. Жер реформасы жөніндегі комиссияның құқықтық жұмыс тобының жетекшісі және Б.Тайжан атындағы қордың президенті Мұхтар Тайжан мырзаның Халықаралық «Түркістан» газетінде жарияланған сұхбатын назарларыңызға ұсынамыз.
– Мұхтар мырза, бұған дейін жер реформасы жөніндегі комиссияның бірнеше отырысы өтті. Қазір бұл көшпелі отырысқа жалғасуда. Қалай ойлайсыз, комиссияға үлкен үміт артып отырған халықтың сенімі ақтала ма?
– Біз сенбі сайын Астанаға немесе облыстардағы көшпелі отырыстарға ұшып барып, бір үстелдің басында пікірімізді, ойымызды бекер айтып жүрген жоқпыз деп ойлаймын. Комиссия отырысы бір нәтиже беретін шығар деп үміттенемін. Неге десеңіз, әу баста комиссия мүшелерінің пікірі бір-бірімен үйлеспейтін. Қазір бірімізді екіншіміз тыңдау арқылы біраз жайтқа қанықтық. Тіпті, кейбіріміздің бастапқы пікіріміз өзгерді. Жанында отырған адамға күмәнмен, сенімсіздікпен қарасақ, қазір олай емес. Себебі, комиссия мүшелері де қазақ, билікте отырғандар да қазақ. Оларға да жер керек.
Соңғы отырыстың бірінде төрт маңызды мәселе қаралды. Біріншіден, латифундистерге қарсы нақты қадам. Жердің көлемін шектеу. Бұл бұрын болмады. Екінші, қазақ азаматтарына жерді жалға беретін болдық. Үшіншіден, шекарамыздың қасындағы жерлер жекеменшікке де, жалға да берілмейді. Төртінші, жайылым жер туралы. Әр ауылдың нақты радиусы белгіленеді. Соның ішіндегі жайылым жерлер ешкімге берілмейді. Әрине, талқылау барысында біз келіспейтін жерлер бар. Мысалы, кадастр жайы. Қазір электрондық кадастр бар. Бірақ жер кімнің иелігінде екендігі туралы нақты мәлімет жоқ. Қаншама жерді меншіктеп алған «қожайындардың» аты аталмайды.
– Бұл өте күрделі мәселе ғой. Қызылорда облысында өткен отырыс барысында Үкімет басшысының орынбасары әрі ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметов: «Қазіргі заңнамаға сәйкес, ірі жер иеленушілері туралы ақпарат құпия мәліметтерге жатады. Біз ол тізімді жариялайтын болсақ, онда сол жарияланған адамдар бізді сотқа беруі мүмкін. Өйткені олардың құқығын заң жүзінде бұзған боламыз, яғни заңды да ескеру керек. Ал оны жариялау үшін олардың келісімі болуы керек» деген жоқ па?
– 1,3 млн. гектарды саттық. Кімге саттық? Кімдер олар? Қанша жерлері бар? Олар не істеп жатыр? Қайда тұрады? Осы туралы бір ақпарат бар ма? Жоқ. Менің ұсынысым, жер халықтікі болған соң, онымен кім айналысатындығы жайындағы мәлiметтер ашық болуы тиіс. Қазір бұл мәліметтер жабық. Себебі, «Жеке мәліметтер туралы» заң бар. Осы мәселені талқылап, заңды өзгерту керек. Себебі, жер – жеке есепшот емес, жеке пәтер емес, жер – халықтікі. Жер – ата-бабамыздың мирас еткен байлығы. Жер – тұрақты ұғым. Егер пәтерді салсаңыз, артынан қиратып тастауға болады. Жерді олай ете алмайсыз. Жер – ұлттың қазынасы. Сондықтан да жер туралы мәліметтің бәрі ашық болу керек. Меніңше, әлгі «Жеке мәліметтер туралы» заңды жаңадан жазу керек. Екіншіден, бүгінгі таңда Қазақстанға келген шетелдік азамат фирма ашып, 49 пайызын өзі, 51 пайызын ел азаматына береді де, жермен айналыса алады. Біз бұған жол бермеуіміз қажет. Егер жерді шетелдіктерге сатпаймыз десек, онда заңға өзгертулер енгізейік. Бізде осы мәселеге байланысты қазiр ортақ шешім жоқ.
Екі үлкен саяси сұрақ бар. Бірінші – жерді Қазақстан азаматтарына сатуға бола ма? Екінші – шетелдіктерге жалға беруге бола ма? Біздің ұстаным – жерді сатуға да, жалға да беруге болмайды. Халық осы мәселе үшін митингіге шықты. Содан кейін Елбасы «Халыққа ұнамайтын заң керек емес» деп осы комиссияны құрды. Енді комиссия бұл сұрақтарға нақты жауап беруі керек.
– Әлгінде ғана «Бастапқыда бір-бірімізді түсінбей, әр түрлі пікірде болдық» дедіңіз. Өзіңіз де ә дегеннен-ақ «жерді сату керек» деген едіңіз, Бірақ пікіріңізді өзгеруге не түрткі болды?
– Өзім либералмын. Кәсіпкермін. Қаржы саласын жетік білетін маманмын. Егер біз белгілі шарттар мен арнайы шектеулер қойсақ, соның ішінде жерді шетелдіктерге сатпаймыз десек, осы ұстанымда қалуымыз керек. Иә, басында шетелдік тәжірибеге сүйеніп, «өзіміздің диқандар да жерді жекеменшікке алып, еңбек етіп, байып жатса қанекей…» деп ойладым. Бірақ кейін жерімізде тәртіп жоқ екендігіне көз жеткізгенде пікірім өзгерді. Жермен ойнауға болмайды. Егер мемлекеттік жүйе таза, жемқорлықтан ада болса, ақпарат түгел ашық түрде жария етілсе, осындай мәселені көтеруге болар еді. Саясаткер қателік жасап, оны уақытында түсінсе, ұялудың қажеті жоқ. Кім қателік жасамайды? Қалада өскен қазақпын. Ауылдағы жағдайды нақты білмедім ғой. Елді мекендерді аралағанда бәріне көзім жетті. Жалпы ахуалдың қандай екенін білген кезде пікірімнен бас тарттым. Себебі, халықты тыңдап үйренуіміз керек. Көпшіліктің пікірімен санасу қажет. Интуициямен қарсы шыққан халық жердің мәселесімен жіті таныс. Қысқасы, жекеменшікке жол бермеу керек. Әйтпесе, жерден мүлдем айрылып қаламыз. Жерді жекеменшікке беруге мемлекеттің жүйесі де, санасы да дайын емес.
– Бір пікіріңізде «Игерілмей жатқан жерлерді таратуға асықпау керек. Жат жерде жүрген қандастарды да ұмытпау ләзім. Ертең келгенде оларға жер таппай қалып жүрмейік» деген едіңіз…
– Игерілмей жатқан жер көп дегенді жиі айтамыз. Шынында да, ертең ұрпағымыз не істейді? Сосын шетелде бес миллион қандасымыз бар емес пе?! Олар ерте ме, кеш пе, елге оралады. Оларға да жер керек. Бұл жағын да ойлауға тиіспіз.
– Комиссиядағы 75 адамның 59-ы мемлекеттік қызметкерлер. Жеме-жемге келгенде айтқан ұсыныстың көбі кодекске енбей қалу қаупі жоқ па?
– Қауіп жоқ сияқты. Бәрібір соңғы шешімді Елбасы қабылдайды. Билік жермен ойнауға болмайтынын білді. Қазақ бала сатса да, жерін сатпайды. Жермен, тілмен, дінмен, тарихпен ойнауға болмайды. Қазақ кедей болса да, «шүкір» деп отыра беретін халық. Нан мен қара шәйға да шүкір дейді. Бірақ қазақ жерге, тілге, дінге келгенде көтеріледі. Жер сатуды немесе жалға беруді қолдайтындар да өз пікірін мен секілді өзгерте алады. Адам қателік жасаса, мойындау керек. Ол ешқандай қылмыс не қиянат емес. Сондықтан комиссия жұмысының соңында бірауыздан жерді сатпауға, шетелдіктерге жалға бермеуге дауыс береміз деп үміттенемін. Мұны Елбасы да қолдайды деп ойлаймын.
– Комиссия отырысынан кетпейтініңізді мәлімдедіңіз. Мәселе, бұл отырысқа қатысуда да емес, халықтың ой-пікірін жеткізуде ғой. Солай емес пе?
– Өзіңіз білесіз, әуелгі кезде комиссия мүшелігінен бас тартқандар болды. Меніңше, бұл саяси қателік. Әрине, саяси күрес көшеде өтеді. Ол рас. Егер билік сені шақырып, «не ойыңыз бар, пікіріңізді бір үстелдің басында тыңдап, талқылайық…» десе, неге бас тартуым керек? Халықтың атынан сөйлейтін адам керек. Бұл мәселені тек айқай-шумен емес, заңды жетік білу арқылы шешу қажет. Ал заңды өзгерту үшін бір ғана жол бар, ол – жер реформасы жөніндегі комиссия дер едім. Қазір бар жұмысымды ысырып қойып, комиссия отырысан қалмауға тырысамын. Сол үшін біраз шақыртудан бас тарттым. Мендегі ұстаным – бару керек, қатысу керек.
Нағыз интеллектуалды шайқас осы комиссия отырысында өтуде. Халық тікелей эфир арқылы бәрін көріп, қадағалап отыр. Дұрыс айтасыз, мәселе комиссияда біз неше адам екендігімізде емес, мәселе онда халықтың ой-пікірін жеткізетін, ақылға қонымды аргументтер айтатын жанның болуында. Маған сондай миссия бұйырған екен, лайықты орындауым керек. Біз өзіміз билік құлақ аспай жатыр деп, келіссөз алаңы керек деп сұрадық. Міне, билік халық үнін естіп, бізге сондай алаң ұсынды. Енді біз тікелей дискуссиядан алшақтамай, өз дәйектемелерімізді айтуымыз қажет. Сондай-ақ бізге отырыстың саны емес, сапасы керек. Жер реформасы жөніндегі комиссия төрағасы Асқар Мырзахметов «бүкіл облысты аралап шығамыз» деді. Сондықтан халықтың көңілін алаңдатпай, барлық облыс жұртының пікірін білуіміз керек.
– Жер реформасы жөніндегі комиссияның құқықтық жұмыс тобының жетекшісі ретінде қандай мәселеге ден қойған жөн деп санайсыз?
– Біз келісім кестесі бойынша бәріне өзгерту жасауға тырыстық. Бүгінге дейін жоспар бойынша келе жатырмыз. Әрине, бәріміз жылдам шешім қабылдағымыз келеді. Өмірде олай болмайды ғой. Мысалы, «Нұр Отан» партиясы төрағасының орынбасары Мұхтар Құл-Мұхаммед мырза «шекаралық жерлер берілмесін!» деген нақты ұсынысын жеткізді. Сөзбе-сөз келтіре кетудің артықтығы жоқ шығар. Ол: «Қазақстан жерi кең байтақ болғанымен, шекаралас отырған аудандар да көп. Комиссия жұмысының алғашқы отырысынан бүгiнгi күнге дейiн көтерiлiп келген мәселенiң бiрi – шекаралық ауданға қатысты. Талқыланып отырған кодексте көрсетiлмесе де қазiргi қолданыстағы заңнама бойынша, шекараға небәрi 3 шақырым жердегi жердi жалға беруге болмайды. Қалған қашықтықта Қазақстанның өз азаматтарына жалға беруге болатын норма бар. Бiрақ осыны пайдаланып, кейбiр жерлерде жергiлiктi әкiмдер сол жердi “Қазақстан азаматтарына бердiм” деген желеумен iшiнде шетелдiк азаматтардың үлесi бар компанияларға кетiп қалды деген әңгiме бар. Қазiр ешкiмнiң атын атап, түсiн түстемей-ақ қояйын. Мұны тиiстi құқық қорғау орындары тексерiп, жауабын беру керек. Ал менiң ұсынысым – Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан, Үржар, Алматы облысындағы Алакөл, Жаркент, Нарынқол (Райымбек) сияқты шекараның аузында отырған аудандардағы жердi ертең түрлi жағдайлармен, адамнан қулық аспаған, шетелдiк азамат жоқ болса да, кейбiр “подставной” адамдар арқылы кiрiп кететiн шетелдiк компаниялар алып кетпес үшiн осы бес ауданның жерi түгелдей мемлекеттiң меншiгiнде болу керек деп есептеймiн. Бұл ауданның саны бесеу ғана болғанымен, жерiне Еуропаның бiрнеше мемлекеттерi сыйып кетедi. Талқылап жатқан мәселеге осы ұсынысымды енгiзудi өтiнемiн», – деді. Міне, құлақ асар ұсыныс! Яғни, шекаралас аумақтар мемлекеттің меншігінде болу керек.
– Жер мәселесі көтерілген сәтте ел аузында «Қазақтың жері Қытайға сатылады-мыс» деген әңгімелер желдей есті. Сіздіңше, қай көршіден қорқуымыз керек? Қытайдан ба, Ресейден бе?
– Екеуінен де қорқамын.
– Әу баста сіз «Қытайдан қорқудың қажеті жоқ» деген пікір айтып едіңіз…
– Бізде «китаефобия» деген бар. Бірақ Қытай Ресей сияқты агрессиялы ел емес. Соңғы отыз жылдың ішінде ешкімге қарумен барған жоқ. Ресей ше? Молдаваға, Грузияға, Украинаға барды. НАТО агрессиялы Ресейді тоқтату үшін санкция енгізді. Ал Қытай соңғы жылдары мұндай қадамға барған емес. Меніңше, Қытай өзін әлем аренасында саудагер сияқты ұстайды. Яғни, Қытай бізге «сатып алу-сату» ұстанымы бойынша ұсына алатын дүниесі болса – ұсынады, Қытай зорлықпен әрекет жасамайды. Олар тек пайда табу жағын ойлайды. Ал, біз іштей өзімізге өзіміз сатқындық жасасақ, олар оны ұтымды пайдаланып кетуі мүмкін.
«Қазақта сатқындық, көреалмаушылық деген жаман қасиет бар»
– Жер реформасы жөніндегі комиссия отырысының қызып тұрған шағында, сізге қарсы жақтан лап қойып жатқандар бар екен. Өзіңіз айтпақшы, бұл «ақпараттық соғыс» па, әлде басқа ма?
– Сізге басынан баяндап берейін. Геройхан Қыстаубаев пен Өмірзақ Ақжігіт деген кісілерді жақсы танымайтын едім. Бірде өздері келіп: «Әкеңді жақсы білуші едік. Талай жыл шәкірті болдық, араластық» деді. Әкеммен жақын араласқан адамдарды қалай өзектен тебесің?! Сосын олар: «Қазақстанды аралау ойымызда бар. Бізге қаражат жағынан көмек бере аласың ба?» деді. Қуана келістім. Себебі, өзімнің де еліміздің тамаша өңірлерін аралау көптен бері ойымда жүрген. Сөйтіп «Жарайды, бірге аралайық» дедім. Екі көлік беріп, қаражат жағын түгел көтердім. 40 күндей жүрдік. Журналист Геройхан Қыстаубаев Өскеменде ауырып қалды. Ұшақққа билет алып, Алматыға салып жібердім. Ал, журналист Өмірзақ Ақжігіт Аягөзге келгенде «Мұхтар, маған бір көлік берсең, өзім бөлек қыдырып, жол-жөнекей Алакөлге соғып, Алматыға бара берер едім» деді. Оған да «жарайды» дедім. Содан не керек, көлікті жылдамдықты асырып айдаған ба, жолда аударып тастапты. «Алматыға жеткен соң, жөндеп берейін» деді. Екі-үш ай өтті. Сөзінде тұрмады. Оған да қатты ашулана қоймадым. «Жастары үлкен ағаларым ғой. Оның үстіне қарапайым журналистер. Қайбір журналистің ақшасы асып-тасып жүр еді…» деп кешірдім. Тағы да бәрін өз мойныма алдым. Осындай жағдайлардан кейін Геройхан ағаның артымнан әңгіме теріп жүргеніне таңым бар. Аяқастынан ол кісіні қандай түлен түртті екен? Өз-өзінен келіп: «Маған 3 млн теңге бермесең, әлеуметтік желіге сен туралы жаман ақпарат жариялаймын» дейді. Осындай да сөз бола ма? Бұл не сонда? Әрине «бермеймін!» дедім. Бұл таза бопсалау ғой! Бұл нағыз сатқындық! Әкемнің беделі бар, өзім де қазір вице-премьерлермен қатар отырып, пікірімді айтып жүрмін. Балаларым жоғары оқу орнында оқып жүр. Бәлкім, мені көре алмайтын шығар, кім білсін?! Шынымды айтсам, не болғанын өзім де түсінбеймін. 20 жыл бойы «ұлтшылмыз» деп жүрген ағаларға осы қылық жараса ма? Әрі-беріден соң бұл адами келбетіне, журналистік қызметіне сын емес пе?! «Ұлтшыл» ретінде қолдарынан түк келмеді ғой. «Ұйым құрамыз» деп еді. Қайда сол ұйымы? Жаңөзен оқиғасы болған кезде осы ұлтшылдар қайда жүрді?
– Сізді «көре алмайтындай» ол кісілермен тетелес, не құрдас емессіз ғой…
– Басқа себеп таппай отырмын. Өзім қатты таңқалдым. «Гереке, сізге не болды?» деп сұрадым ғой. Балам оқуға түскенде той жасап, шақырдым. Жақын дос болмасақ та, жақсы қарым-қатынаста жүрдік. Әкемнің асынан да қалдырмадым. Аяқастынан осындай мінезі пайда болды. Шүкір, халықтың алдында бір кісідей беделім бар. Бәлкім, бұл әрекетім біреулерге ұнамайтын шығар.
– Ал, «шаруаларға 500 тонна пияз, яғни 35 млн теңге ақша берешек» деген әңгіме қайдан шықты? Білуімізше, сіз пияз егумен де айналысасыз ғой…
– Шаруалармен бірге жұмыс істеймін. Қаражат жағынан көмектесем. Олар өзі егеді. Бұл да жала. Ешқандай дәлелдері жоқ. Керек болса, шаруалар маған қарыз. Оны елдің алдында жарияласам, кімге қызық?! Ол өзімнің шеке шаруам ғой. Көпшілікке қатысы жоқ нәрсенің не керегі бар? Айналып келгенде, мені қарыз қылып қойыпты. Меніңше, бұған да Геройхан ағаның қатысы бар сияқты. Әу баста сотқа беріп, жазалағым да келген. Адам ыза болғанда неше түрлі ойлайды. Ал, екінші жағынан бұл кісілердің бұл тірлігі «бала-шағаның ойыны» сияқты. Әрі-беріден соң Геройхан кім? Ол –қарапайым журналист қана. Маған солармен «соғысып» жүрген керек пе? Сотқа берсем, басым ауырады, алтын уақытымды алады. Әрі бұл қандай іс? Жиіркенішті тірлік қой. Ұлттық мәселе, оның ішінде жер мәселесімен айналысып жүргенде, бұл не тәйірі? Бәлкім, оған менің үлкен мәселелерден кетіп, өзімен ғана айналысқаным керек шығар, кім білсін? Ұлтшылдардың бір-бірімен дауласып жүргені алғаш рет емес. Бізге ұлтшылдардың басқа буыны керек. Жаңа буын, жаңа толқын ондай болмауы керек. Идея, мақсат ортақ болу керек. Егер ақылды адамдар қарсы шықса, уайымдамас едім. Қазақта сатқындық, көреалмаушылық деген жаман қасиет бар. Ауызбіршілік жоқ. Бір-бірімен қырылысып жүреді. Қысқасы, олардың деңгейіне түскім келмейді.
– Шаруалардың, диқаншылардың жағдайымен жақсы таныспын деп қалдыңыз. Жер реформасы жөніндегі комиисияға мүше болғалы біраз облысқа барып келдіңіз. Жалпы, ауыл халқының тұрмысы қалай?
– Ауылда жер жетіспейді. Бәрі меншіктің қолында. 1945 жылы Жапонияда реформа жасалды. Феодалдардан жерді алып, шағын шаруаларға бөліп берді. Сөйтіп, шаруалар байып, елдің тұрмысы жақсарып, экономикасы дами бастады. Әрине, бұл біз үшін әзірге арман. Бұған дайын да емеспіз. Ауылда жер, су, қаражат жетіспей жатыр. Қазақтың қолынан бәрі келеді. «Қазақ – жалқау» деген өтірік. Қазақ жалқау болса, осыншама жерді сақтап қала алмас еді. Қазаққа мүмкіндік беру керек. Тура Жапониядағыдай мүмкіндік бізге де берілсе ғой.
Алысқа бармай-ақ, Алматы облысы, Шеңгелді ауылына жолыңыз түссе, бәріне көз жеткізер едіңіз. Диқандар жерсіз жүр. Олар бес, екі гектардан жалға алып, егін егіп, күнін көруде. Ал керісінше, бір фирманың қолында 1200 гектар жер бар. Бұл парадокс емес пе?! Әділдік қайда? Бізге осы жүйені бұзу керек. Ол ол ма, тағы бір «қожайынның» жері босқа тұр. Не егін екпейді, не баспана салмайды. Сондықтан әр адамның белгілі бір шектеулі ғана жері болу керек. Сонда ғана ауыл көркейеді, дамиды. Әрине, қағаз жүзінде жазу оңай, жүзеге асыру басқа мәселе. Біз енгізген өзгерістер мен ұсыныстарды комиссия алдағы уақытта да бақылауда ұстау керек.
«Шет тілін меңгере аламын да, неге өз туған тілімде сөйлей алмауым керек?»
– Ұрпақ тәрбиелеп отырған әке ретінде, қоғамда қызу талқыға түскен үштілділік туралы пікіріңіз қандай?
– Балаларым мектепті қазақша бітірді. Өзім қалада өскен асфальттің баласымын. 1980 жылдары Алматы орыстанған қала етін. 16 пайыз ғана қазақ болатын. Ауладағы баланың бәрі орыс ұлтының өкілдері еді. Соған қарамастан, балаларды қазақ мектебіне бердік. Әрине, ағылшын тілі сөзсіз керек. Заман талабына сай ағылшын тілін үйрену артық емес. Бірақ оны ана тілінен жоғары қоймау қажет. Балаға негізгі білім қазақ тілінде сіңірілуі керек. Бүкіл әлемде солай. Ал, Білім және ғылым министрлігі шет тілін ана тілінің орнына қойып отыр. Жаратылыстану пәндерін ағылшын тілінде оқытуды қолға алмақшы. Бұған қарсы шығуымыз керек. Бұл конституциялық құқықты бұзу. Конституцияда: «Әр адам ана тілінде білім алуға құқығы бар» делінген. Миллиондаған қазақ баласының қай тілде оқитынын министрлік шешпейді. Баламыздың қай тілде оқитынын, біз, яғни ата-ана шешуі қажет. Әрине, арнайы дарынды балаларға арналған мектептер бар. Ағылшын тілінде білім алғысы келетіндер сонда барсын. Қарсылық жоқ. Бірақ қазақ мектебі қалу керек. Мысалы, Грузия, Эстония, Латвия, Украина мектептері өз ана тілінен бас тартып жатқан жоқ қой. Керісінше, орыс тілінің қолданыс аясы тарылып барады. Ал, бізде керісінше.
– Жақында Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев орыстілді депутаттарды қазақ тілін жеделдетіп үйрететін топқа қатысуға шақырған еді. Бұған не айтасыз?
– Қазақ тілін білмейтін министр, депутат болмауы керек. Мемлекеттік шенеуніктің бәрі қазақ тілін жетік білуі қажет. Үкімет басшысынан бастап қазақ тілінен емтихан тапсыруы тиіс. Емтиханды неге президент қана тапсырады? Неге премьер, министрлер тапсырмайды? Сонда ғана үкімет мүшелерінің қатарында қазақ тілін білмейтіндер отырмайтын еді. Өз ұлтына, халқына қарсы әрекеттер жасамайтын еді. Жарайды, орыстілді депутаттар мемлекеттің қаржысына қазақша үйренсін делік. Алайда, бұдан Парламентте қазақ тілінде емін-еркін сөйлеп кеткен орыстілді депутатты көрген жоқпын. Қаншама ақша шығын болуда.
– Әуелгіде сіз де қазақ тіліне шорқақ едіңіз. Қазір тәп-тәуір сөйлейсіз. Әр адамның ана тілінде сөйлеуі үшін бастысы не қажет?
– Бастысы – ниет керек. Неге шет тілін меңгере аламын да, өз туған тілімде сөйлей алмауым керек? Бріншіден – ниет жоқ, екіншіден – қажеттілік жоқ. Егер әлгінде айтқандай бәрі емтихан тапсырса, бәрі басқаша болар еді. Балаларды қазақ мектебіне беру керек. Қазақ мектебі қазақи тәрбие береді. Орыс мектебінде оқитындардың тәрбиесі басқа. Қазір қарасаңыз, 89 пайыз қазақтың балалары орыс мектебінде оқып жүр. Неге? Себебі, бәрі саясатқа байланысты.
– Осыдан екі жыл бұрын «саясаттан кетемін» деп жария еткен едіңіз. Ал қазір шешімді өзгертуге не себеп?
– Алаш қайратері Әлихан Бөкейханның: «Ұлтына, жұртына қызмет ету –
білімнен емес, мінезден» деген сөзі бар. Екі жыл бұрын кетуге мәжбүр болдым. Ол кезде бизнесіме қатты қысым болды. Бизнесті бәрібір тартып алды. Сот арқылы жоққа шығарды. Бұл өзіме және отбасыма қатты соққы боп тиді. Саясатта мәңгі жүру қиын. Қаражат жағынан, моралдық жағынан ауыр. Алайда, сол кезде «Егер елімізде маңызды оқиғалар орын алса, қайта ораламын» дедім. Енді қазір жер мәселесі туындады. Егер біз жерден айрылып қалатын болсақ, бізге бизнес не үшін керек, балаларға білімді не үшін береміз? Сондықтан да қол қусырып отыра алмадым. Ал жерге қатысты мәселе туындағанда, мүлдем шыдай алмадым. Жер реформасы жөніндегі комиссия құрылғанда үкіметте отырғандардың өзі: «Айтатын ойың бар ма? Қатысасың ба?» деді, әрине қуана келістім.
Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Динара Мыңжасарқызы