Қазақстандықтар заңдарды, оның ішінде әлеуметтік сипаттағы Заңдарды жөнді біле бермейді. Бұл дұрыс емес. Өйткені заң нормалары адамдардың күнделікті жолығатын мәселелермен тікелей байланысты. Халық осыған қатысты өз ойын ашық білдіріп, ұсыныстар айтуы керек. Мұны түзету үшін болашақта осындай заң жобалары бойынша міндетті қоғамдық тыңдаулар өткізу ұсынылып отыр, деп жазады Qamshy.kz ақпараттық агенттігі.

Бұл идея "ҚР кейбір заңнамалық актілеріне норма шығаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобасының тұжырымдамасына негізделген.

Қазақстандықтар көбінесе заңдардың мазмұнын ғана емес, сонымен қатар кейбір мәселелер бойынша заңның бар екенін де білмейді. Нормативтік құқықтық актілердің жобалары – 2015 жылы "ақпаратқа қол жеткізу туралы" ҚР Заңының қабылдануымен – "Ашық НҚА"интернет-порталында жария талқылаулардан өтіп жатса да халық бұдан хабарсыз болады.

НҚА мәтіндері порталға дұрыс орналастырылады. Алайда азаматтардың оларды талқылауға белсенді қатысуы байқалмайды. Өзіңіз бағалаңыз: "Ашық НҚА" порталы жұмыс істеген барлық уақытта 128 882 НҚА жобасы жарияланды: заң жобалары, үкіметтік қаулылар, салалық ережелер және т.б. және барлық ақпарат тек 274 373 түсініктеме берді. Яғни, бір құжатқа екіден сәл артық түсініктеме беріледі.

Әрине, бәрі бірдей пікір қалдырмайды. Бірақ көріністер өте аз. Мәселен, өткен 2023 жылы сайттағы пайдаланушылар саны 963 000 адамды құрады. Бұл ретте 18 100 жоба (НҚА жобалары және реттеуші саясаттың консультативтік құжаттары) орналастырылды. Бұл әр құжатқа орта есеппен 50 келуші.

Бұл ретте Қазақстанда 20 млн адам тұрады. Неліктен көпшілік заңға талқылауға қатыспайды?

"Бұл халықтың негізгі бөлігі норма шығару процесіне ықпал ету мүмкіндігіне сенбейтіндігімен және саясаттандырылмағандығымен, сондай-ақ үкіметтік емес-коммерциялық емес ұйымдар өкілдерінің белсенділігінің төмендігімен және белгілі бір дәрежеде халық арасында құқықтық нигилизмнің болуымен түсіндіріледі".

Назар аударыңыз, бұл біздің сөзіміз емес, Әділет министрлігінің талдаушыларының заң жобасының құжаттамасынан алынған дәйексөзі.

Басқаша айтқанда, "қатардағы" азамат "Ашық НҚА" порталында НҚА жобасын орналастырылғаны туралы білмеуі мүмкін. Жалпы, мұндай "қоғамдық талқылау" процедурасының болуы, сондай-ақ оған қатысу мүмкіндігі туралы да хабарсыз.

Сондықтан бұл мәселені тиімді түрде шешуді ойластырған жөн. Қазір заң жобасы әзірлеушілер кабинетінен бастап Мемлекет басшысының қол қоюына дейінгі жолында бірнеше дәйекті кезеңдерден өтуде:

• заң жобасын әзірлеу;
• талқылау үшін заң жобасын орналастыру;
• ғылыми сараптама жүргізу;
• егер жаңа заң бизнеске жүктемені күшейтсе, АРВ жүргізу (реттеуші әсерді талдау);
• мемлекеттік органдармен келісу;
• ҚР Үкіметінің аппаратымен келісу;
• ҚР Президенті Әкімшілігімен келісу;
• лингвоэкспертиза жүргізу;
• ҚР Парламентіне енгізу және сүйемелдеу.

Бұдан әрі: жұмыс тобында талқылау, Мәжілістің қабылдануы, Сенаттың мақұлдауы, Мемлекет басшысының қол қоюы, жариялануы, қолданысқа енгізілуі секілді әрекеттер жалғаса береді.

Сонымен, заң жобасынан заңға дейінгі осы жақын жолда тағы бір станция қосу ұсынылады. Атап айтқанда, заң жобалары бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізу, айталық, әлеуметтік сипаттағы. Бұл ретте тыңдауларды жергілікті атқарушы органдар, яғни қаланың әрбір ауданындағы немесе Қазақстанның аудан орталығындағы әкімдіктер өткізуі тиіс. Мұның мәні – жаңа жоспарланған ережелер туралы мүмкіндігінше адамдар білуі керек.

Осы кезеңнен өтпей, бірде-бір "әлеуметтік" заң қабылданбайды және күшіне енбейді.

Құжатты осы санатқа жатқызу үшін қандай критерийлер бар? Әзірге бұл талқылануда, бірақ, мысалы, қазір әзірленіп жатқан жаңа Салық кодексі нақты үміткер екені анық. Бірақ не болатынын көрейік.

Mutatis mutandis немесе ауыстыруға болатын нәрсені өзгерту

Түзетулер аясында талқыланатын тағы бір мәселе – заңның тілі. Қазір НҚА жобалары, әдетте, орыс тілінде әзірленіп, мемлекеттік тілге аударылып, содан кейін екі мәтін де Парламентке жіберіледі. Неліктен дәл осылай жүзеге асырылады? Осы түзетуге жауапты авторлар бұған байланысты түсініктеме берді:

"Бүгінгі таңда мемлекеттік органдарда қазақ тілін білу деңгейі төмен деңгейде болып отыр. Сондықтан мемлекеттік органдарға НҚА жобасын орыс тілінде дайындау, содан кейін оны қазақ тіліне аударуды қамтамасыз ету оңайырақ".

Айтуынша, екі тілдегі ақпараттың мағынасы бір-біріне ұқсамауы мүмкін. Себебі, Қазақстанда ресми бекітілген Қазақ заң сөздіктері, сондай-ақ мәтіндердің түпнұсқалығын қамтамасыз етуге және адами факторды жоюға арналған НҚА жобаларын аударудың бірыңғай ресми жүйесі жоқ.

Осыған байланысты, іс жүзінде заңгерлер мен филологтар арасында бір терминді мақұлдағаннан кейін де аудару төңірегінде пікірталастар жиі туындайды.

Бұл мәселе жақын арада түзетіледі. Яғни, заңдардың мәтіндерін мемлекеттік тілде әзірлеуге біртіндеп көшіп, содан кейін оларды орыс тіліне аудару керек. Бірақ алдымен қазақ терминологиялық сөздіктерін жасап, оларға ресми мәртебе беру, ең бастысы, оларды норма шығару процесінде қолданудың міндеттілігін енгізу қажет. Бұл өз кезегінде қазақ терминдерінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге және мемлекеттік органдардың оларды норма шығару процесінде қолданудағы "институционалдық жадын" әзірлеуге мүмкіндік береді.

Басқаша айтқанда, ұлттық заң тілін құру. Сонымен қатар, халықаралық құқықтық терминология бар екенін ұмытпауымыз керек және оған да сәйкес келуі керек