Технология және ғылым лидерлері: сенім, руханият және олардың дүниетанымы

(терең талдау: Мария Кюри, Томас Эдисон, Альберт Эйнштейн, Иссак Ньютон, Генри Форд, Илон Маск, Марк Цукерберг, Билл Гейтс, Уоррен Баффет, Джефф Безос, Ларри Эллисон)

Технологиялық көшбасшылар, өнертапқыштар мен ғалымдар қоғамға тек өнімдерімен ғана емес — дүниетанымымен, этикасымен және құндылықтарымен де әсер етеді. Олардың Құдайға, руханиятқа немесе дінге қатысты көзқарасы — шешім қабылдау стилін, қайырымдылық және қауымдастыққа қатысты әрекеттерін, сондай-ақ болашаққа деген ұзақ мерзімді стратегияларын түсінуге көмектеседі.

1) Мария Склодовская-Кюри — ғылымға шексіз берілгендік және «үнсіз» руханият

Қысқаша өмірбаяны.

Мария Кюри (1867–1934) — тарихтағы ең әйгілі әйел ғалымдардың бірі, екі түрлі ғылым саласында (физика және химия) Нобель сыйлығын алған тұлға. Радиоактивтілік зерттеуінің негізін қалаған, адамзаттың ядролық физика дәуіріне ғылыми есік ашқан ғалым.

Сенім/руханият.

Кюридің дінге қатынасы — ерекше әрі күрделі. Оның өміріне бірнеше фактор әсер етті:

✔ 1. Поляк католик ортасында өсті, бірақ діннен ерте алыстады

Мария жас кезінде католиктік қоғамда тәрбиеленді, алайда жасөспірім кезеңінен бастап дінге бейтарап позицияға бейімделді. Оның күнделікті өмірінде діни рәсімдер, догмалар немесе діни институттарға қатысу байқалмайды.

✔ 2. Өзін рационалист-ғалым ретінде көрді

Мария Кюри үшін әлемді түсіну құралы — ғылым. Ол барлық нәрсенің негізінде математикалық заңдылықтар, табиғи процестер және эксперименттік дәлелдер жатыр деп есептеген.

✔ 3. Дәстүрлі діни рәсімдерден бас тартқан

Тарихшылар Кюридің:

күйеуі Пьер Кюриді жерлегенде діни рәсімге келісім бермегенін,

өзінің жерлеу рәсімінде де ешқандай діни салт-жоралғы болмауын қалағанын

анық жазады.

Бұл оның тек интеллектуалды емес, практикалық деңгейде де секулярист болғанын көрсетеді.

✔ 4. Адамзатқа қызмет ету — Кюридің «жоғары миссиясы»

Ол Құдайға сену мәселесін емес, адамзатқа пайдалы іс жасауды басты моральдық принцип деп қабылдады.

Ғалымдарды «ақиқатты іздеушілер» ретінде көріп, ғылымды — әлемді түсіну мен жақсартудың жалғыз сенімді жолы деп есептеді.

Аналитикалық түсіндірме

Мария Кюридің рухани ұстанымын шартты түрде былай сипаттауға болады:

✔  Ғылым — оның «сенімі», зерттеу — «ғибадаты»

Ол үшін табиғаттың тылсым күштері діни мистицизм емес, зерттелетін құбылыс болатын. Ғалым адамзаттың игілігі үшін табиғат сырын ашуы керек деп санады.

✔  Гуманизм және этика — діни емес моральдық негіз

Кюри қайырымдылықпен айналысты, соғыс кезінде мобильді рентген аппараттарын жасап, мыңдаған жаралылардың өмірін сақтауға көмектесті.

Бұл — оның адамға деген терең жауапкершілігін көрсетеді.

✔  Оның руханияты — үнсіз, сырт көзге байқалмайтын, бірақ терең

Мария Кюри мистицизммен немесе діни философиямен айналыспады. Бірақ ол ғаламның логикалық құрылымына таңданып, оны түсінуге құлшынып, ғылымды адамзатқа қызмет етудің ең жоғары формасы деп білді.

2) Томас Эдисон — ғылыми скептик және «ғылыми деизмге» жақын тұрғы

Қысқаша өмірбаяны. Эдисон (1847–1931) — электр лампасы, фонограф және өнеркәсіптік өндіріс жүйелері арқылы индустриалдық революцияға әсер еткен өнертапқыш.

Сенім/руханият. Эдисон дәстүрлі діни доктриналарды жиі сынаған; көптеген цитаталары бойынша ол дін мен «теологиялық Құдай» түсінігіне күмәнмен қараған. Өзі жиі «атеист» деп те аталады, бірақ ғылыми-интеллектуалдық «Жоғары ақыл» немесе «жүйелі тәртіп» идеясын мойындайтын деизмге жақын позицияда болғаны туралы дәлелдер бар. 

Аналитика: Эдисонның дүниетанымы — «құпияны шешу, эксперимент арқылы шындықты табу» деген ғылыми үлгіге сай. Оның скептицизмі технологиялық жаңалықты «мифтік» түсініктерге сілтемесіз дамытуға итермелеген.

3) Альберт Эйнштейн — «Спиноза Құдайы»: космологиялық, заңдылыққа сенетін ғалым

Қысқаша өмірбаяны. ХХ ғ. ең ықпалды физиктері бірі; салыстырмалылық теориясының авторы.

Сенім/руханият. Эйнштейн өзінің «Спиноза Құдайы» ұғымын жиі қолданған: ол жеке (персонал) Құдайды (адамдардың өміріне араласатын) қабылдамай, бірақ ғаламның заңдылығын, «космостық тәртіпті» жоғары деңгейдегі рухани көзқарас ретінде бағалаған. Ол өз пікірін «мен атеист емеспін, бірақ персонал Құдайға сенбеймін» деп сипаттаған. 

Аналитика: Эйнштейннің позициясы ғылым мен руханият арасындағы жиынтық қатынасты көрсетеді: ғылым — заңдылықты зерттеу, руханият — заңдылыққа таңдану. Ол замандастарына «ғылым мен руханиятты қарсы қоюдың» дұрыс еместігін айтқан.

4) Исаак Ньютон — ғалым және терең теолог

Қысқаша өмірбаяны. Ньютон (1643–1727) — классикалық механиканың негізін қалаушы; ньютондық гравитация заңын тұжырымдаған ғалым.

Сенім/руханият. Көпшілікке белгілі болғандай, Ньютон — өте діни адам еді, бірақ оның теологиялық ұстанымы «ортодоксальды христиандықтан» ерекшеленді: ғалым ретінде Ньютон құдайшыл (монотеист) болса да, ол үштік (троица) догмасына қатысты гетеродоксальды көзқараста болған (кейбір зерттеушілер оны ариандық немесе бірқатар мазмұндамада «нонтринитар» ретінде сипаттайды). Ол діни жазбаларға көп көңіл бөліп, теологиялық тақырыптарды терең зерттеген. 

Аналитика: Ньютон — ғылым мен теологияның тарихи түрде бөлек емес болғанының жақсы мысалы. Оның көзқарасы ғылымды Құдай жаратқан тәртіпті ашудың құралы деп көрген. Бұл — қазіргі «ғылым vs дін» дискурсына тарихи контекст береді.

5) Генри Форд — практикалық сенім және қоғамға сенім

Қысқаша өмірбаяны. Форд (1863–1947) — Ford Motor Company негізін қалаушы; жаппай өндіріс пен конвейер жүйесін енгізіп, автомобильді жалпы халыққа қолжетімді етті.

Сенім/руханият. Фордтың кейбір жария цитаталары оның Құдайға және Providence (Жаратушының басқарылуына) сенімін көрсетеді; бірқатар мәлімдемелерінде ол сенім мен әрекет арасындағы байланысты атап өтеді («Faith without action is delusion» сияқты цитаталар арқылы. Аудармасы: Қарекетсіз сенім – деллюзия яғни Қарекетсіз сенім – шындыққа жанаспайтын қиял). Бұл — діни догмалардан гөрі практикалық, моральдық сенім түрі. 

Аналитика: Фордтың сенімі оның менеджмент философиясына ұқсас: сенім (vision) + жүйелі жұмыс = нәтижe. Бұл — технологиялық өндіріс пен масштабтауға бағытталған прагматиктердің рухани баламасы.

6) Илон Маск — космополиттік скептиктен «мәдени христиан» кандидатурасына дейін

Қысқаша өмірбаяны. Маск (1971 ж. туған) — SpaceX, Tesla және басқа да компаниялар арқылы ғарыш, энергетика және AI салаларын өзгерткісі келетін кәсіпкер.

Сенім/руханият. Масктың рухани көзқарастары күрделі: бұрын көбіне агностик/скептик ретінде сипатталған, «симуляция теориясы» секілді философиялық гипотезаларға қызығушылық танытқан.

Соңғы жылдары — ашық сұхбаттарда Маск өзін «мәдени христиан» деп атады, Иса дәстүрін моральдық және әлеуметтік жақсылықтары тұрғысынан бағалайтынын айтты (яғни ғибраттық-әдеттық құндылықтарды мойындайды), алайда ол әлі де әдеттегі катехизис немесе догмаға негізделген сенімге толықтай бағынбайды. 

Аналитика: Масктың «мәдени христиан» деген өзіндік идентификациясы — бұл оның қоғамдық-саяси пікірлерінде және отбасы-әлеуметтік ұстанымдарында діни тіл мен традицияны құрал ретінде қолдануы мүмкіндігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық жобаға келгенде ол әдетте прагматикалық, прагматикалық емес «жаратылыстың заңдылықтарына» сүйенеді.

7) Марк Цукерберг — біріктірілген рухани тәжірибе

Қысқаша өмірбаяны. Facebook/Meta негізін қалаушы — әлеуметтік медиа индустриясын қалыптастырған маңызды тұлға.

Сенім/руханият. Цукерберг бала кезінде еврей дәстүрінде өсті; кейін белгілі бір уақытта өзін атеист немесе агностик деп көрсеткен кезеңі болған. 2016 жылы ашық хабарламаларында «мен атеист емеспін, қазір дін маңызды» деп жазды; отбасы (әйелі Присцилла Чан) буддизм элементтеріне жақын. Цукерберг әдетте руханилық пен адамның мағына ізденісі туралы көп ойлайды. 

Аналитика: Цукербергтің өзгермелі позициясы — технологиядағы «іздену» мәдениетінің көрсеткіші: жеке өмірдегі өзгерістер (балалардың туылуы, отбасы) адамдардың сенімін жаңарта алады. Бұл сондай-ақ әлеуметтік медианың рухани тәжірибені қалай қалыптастыратынын көрсетеді.

8) Билл Гейтс — прагматикалық гуманизм, діни институттардан алыс

Қысқаша өмірбаяны. Microsoft негізін қалаушылардың бірі, қазір — филантропиялық жұмыстардың ірі тұлғасы.

Сенім/руханият. Гейтс өзін дәстүрлі түрде қатты «діншіл» деп сипаттамайды; ол өзін агностикке жақын немесе «дін мен сенімді құрметтейтін, бірақ нақты діни сенімі жоқ» ретінде көрсетеді. Гейтс өзінің қайырымдылық әрекеттерін көбіне ғылыми-адамгершілік тұрғыдан түсіндіреді. 

Аналитика: Гейтс үшін сенім — практикалық этика мен институттар арқылы жүзеге асатын қоғамды жақсарту құралдары (вакцинация, білім, денсаулық сақтау). Бұл көзқарас технологияларды «әлемді жақсарту» құралдары ретінде қолданады.

9) Уоррен Баффет — прагматикалық агностик, «санмен» ойлайды

Қысқаша өмірбаяны. Баффет (1930 ж. туған) — әлемге әйгілі инвестор, Berkshire Hathaway басшысы; қарапайым өмір салты мен логикаға негізделген шешімдерімен танымал.

Сенім/руханият. Баффет өз өмірінде дінге тәрбиеленіп өскен (отбасында протестанттық орта), бірақ ересек кезінде өзін агностик деп сипаттаған — яғни Құдайдың бар-жоғын білмеймін / білудің мүмкін еместігі туралы ұстанымы бар. Оның «математикалық, логикалық» ойлау тәсілі сенім мәселелерінде де байқалады. 

Аналитика: Баффеттің агностикалық позициясы — оның қаржылық шешімдері мен филантропиясында (мысалы, миллиарды бөліп беру) «дәстүрлі діни мотивацияны» артта қалдырып, рационалды, институционалдық тәсілді таңдағанын көрсетеді. Бұл — технология саласында жиі кездесетін «этиканы жүйе мен эффект арқылы шешеміз» деген көзқараспен үндес.

10) Джефф Безос — дәстүрлі діннен ғылыми ізденістерге дейін

Қысқаша өмірбаяны. Amazon негізін қалаушы — электрондық коммерция қызметтерінің жаһандық дамуына ықпал етті.

Сенім/руханият. Безостың отбасылық дәстүрі христиандықпен байланысты болуы мүмкін; ол жеке өмірінде діни көзқарастарын сирек талқыға салады. Кей жарияланымдар оның балалықтағы діни әсері туралы жазады, бірақ ересек кезеңде ол жағымды түрде рухани-философиялық ізденістерге бейім. 

Аналитика: Безостың жағдайында жеке сенімін ашық жарияламауы — бүгінгі ірі кәсіпкерлер арасында кең тараған құбылыс: қоғамдық имиджді басқару және жеке өмір/сенім арасындағы шекараны сақтау.

11) Ларри Эллисон — еврей тұқымынан шыққан, тәжірибелік руханиятқа ашық

Қысқаша өмірбаяны. Oracle-дың негізін қалаушы — бағдарламалық қамтамасыз ету және корпоративтік мәліметтер базасының ірі фигурасы.

Сенім/руханият. Эллисон тәрбиесі негізінен реформалық еврей отбасында болды; ол ресми түрде діни догмашылар қатарында емес, жеке скептик және жеке тәжірибелерге — мысалы, йога/азиаттық практикаға — қызығушылық танытқаны туралы әңгімелер бар. Кейбір жазбаларда оның офисінде ішнара рухани белгілер бар екені, рухани тәжірибелерге ашық екені айтылады. 

Аналитика: Эллисон сияқты «ерекше табысты» жеке тұлғаларда дәстүрлі діни формалардан гөрі жеке тәжірибелік, шамалы эклектикалық руханиятты байқауға болады — бұл олардың кәсіпкерлік және шығармашылық тәуекелдерін түсіндіруі мүмкін.

Қорытынды:

Технология, ғылым және кәсіпкерлік саласының көшбасшыларының рухани және діни көзқарастары әртүрлі болғанымен, олардың өмірлік философиясы көбіне практикалық этикаға, гуманизмге және адамзатқа қызмет етуге негізделген. Кейбіреулері дәстүрлі дінді ұстанса, басқалары скептик, агностик ретінде сипатталады.

Барлық мысалдардан көрініп тұрғандай, сенім мен руханият олардың шығармашылық, ғылыми және бизнес шешімдеріне тікелей немесе жанама әсер етеді:

• Ғылым мен зерттеуді «сенім» ретінде қабылдайтындар (Кюри, Эйнштейн)

• Скептик немесе прагматикалық тұрғыдан әрекет ететіндер (Эдисон, Баффет, Маск)

• Дәстүрлі немесе тәжірибелік дінге негізделген философияны қолданатындар (Ньютон, Форд, Эллисон)

Жалпы, бұл көшбасшылар үшін руханият — жеке сенім ғана емес, әлемді түсіну, қоғамға үлес қосу және адамзатқа қызмет етудің құралы. Бұл олардың инновациялық ойлауымен, қайырымдылық әрекеттерімен және ұзақ мерзімді стратегияларымен үндеседі.